Anna Kołodziejczak, Roman
Rudnicki
Instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej
ukierunkowane na poprawę
środowiska przyrodniczego a
planowanie przestrzenne rolnictwa
Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 11/2, 117-133
INSTRUMENTY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ
UKIERUNKOWANE NA POPRAWĘ ŚRODOWISKA
PRZYRODNICZEGO A PLANOWANIE PRZESTRZENNE
ROLNICTWA
Anna Kołodziejczak1, Roman Rudnicki2
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 2Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Streszczenie. Artykuł dotyczy wyników działań Programu Rozwoju Obszarów Wiej skich w aspekcie przestrzennym, ukierunkowanych na poprawę środowiska przyrodni czego, tj.: wspierania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), wspierania przedsięwzięć rolnośrodowiskowych oraz zalesiania gruntów. Jako podstawę analizy przestrzennej przyjęto liczbę zrealizowanych wnio sków w procencie ogólnej liczby gospodarstw rolnych oraz wielkość pozyskanych kwot w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych, co umożliwiło konstrukcję syntetycznego wskaźnika poziomu absorpcji oraz wydzielenie typów strukturalnych. Wykorzystanie funduszy UE ukierunkowanych na poprawę środowiska przyrodniczego jest silnie zróż nicowane przestrzennie i ma istotne znaczenie z punktu widzenia planowania prze strzennego rolnictwa, zwłaszcza na terenach chronionych.
Słowa kluczowe: Wspólna Polityka Rolna, obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania, program rolnośrodowiskowy, zalesianie gruntów rolnych, planowanie przestrzenne.
WPROWADZENIE
Wielowymiarowe współzależności między rolnictwem a środowiskiem przyrodniczym dostrzeżono i w dużym zakresie uwzględniono w celach i instrumentach Wspólnej Poli tyki Rolnej UE. Polityka ta wpisuje się w szersze ramy koncepcji zrównoważonego roz woju rolnictwa znajdującej odzwierciedlenie nie tylko w rozważaniach teoretycznych, lecz także w działaniach praktycznych związanych z unijną legislacją oraz planowaniem
Adres do korespondencji - Corresponding author: Anna Kołodziejczak, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań, e-mail: aniaka@amu.edu.pl
przestrzennym w kraju [Wilkin 2010]. Uwarunkowania te znajdują odzwierciedlenie w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, zwłaszcza z punktu widzenia realizacji czwartego celu polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, tj. kształtowa nia struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości śro dowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski [Koncepcja przestrzenne- go...2011]. Koncepcja ta stanowi bazę do opracowania dokumentów o podobnym cha rakterze na niższych szczeblach administracji, tj. strategii rozwoju województwa i planu zagospodarowania przestrzennego oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospoda rowania przestrzennego gminy i miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W dokumentach tych ustala się przepisy i sposoby zagospodarowania gruntów oraz pośrednio określa ogólne ramy oddziaływania m.in. działalności rolniczej na otaczającą ją przestrzeń, zwłaszcza w kontekście dbałości o ład przestrzenny w skali lokalnej, rozumia ny jako harmonijne ukształtowanie przestrzeni polegające m.in. na odpowiednim roz mieszczeniu funkcji gospodarczych, które bezkonfliktowo sąsiadują ze sobą i zapewniają optymalne wykorzystanie przestrzeni, zachowując przy tym walory środowiska przyrod niczego i estetyczne krajobrazu [Parysek 2001].
W zarządzaniu przestrzenią wiejską podstawowa rola przypada rolnictwu, które wy wiera istotny wpływ na przekształcenia struktury przestrzennej ogółu obszarów wiej skich i od wielu lat jest ważnym czynnikiem krajobrazotwórczym. Specyficzna rola rolnic twa wynika z tego, że w zależności od metod i technik produkcji rolniczej może ono niszczyć lub „konserwować” ład przestrzenny. Oddziaływanie rolnictwa na otoczenie za leży od intensywności produkcji i dostosowywania do lokalnych warunków przyrodni czych i społeczno-ekonomicznych. Może ono bezkonfliktowo współistnieć w przestrzeni, kształtując naturalny krajobraz lub nadmiernie w nią ingerować, wywołując przy tym konflikty [Bański 2008].
Zadaniem planowania przestrzennego jest m.in. prawidłowe gospodarowanie zasoba mi przyrody oraz ochrona gruntów rolnych. Właściwe rozmieszczenie produkcji rolniczej, odpowiednie proporcje między funkcją rolną a ochronną oraz stosowanie wymogów ochrony środowiska w rolnictwie ma prowadzić do poprawy jakości poszczególnych ele mentów środowiska przyrodniczego. W polskim rolnictwie do poprawy zarządzania śro dowiskiem i jego ochroną po 2004 r. przyczyniła się realizacja działań związanych ze zrównoważonym rozwojem, zawartych przede wszystkim w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 [Plan Rozwoju... 2004], a następnie w realizowanym obecnie Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 [Program Rozwoju... 2007]. W dokumentach tych widoczna jest zasada integracji produkcji rolnej z ochroną przyro dy. Zawierają wiele elementów istotnych dla poprawy stanu środowiska i różnorodności biologicznej obszarów wiejskich, w tym dwie obligatoryjne zasady:
- prowadzenia działalności rolniczej zgodnie z zasadami Zwykłej Dobrej Praktyki Rolni czej - standardy gospodarowania dotyczą wymogów związanych z racjonalną gospo darką nawozami, ochroną wód i gleb, zachowaniem cennych siedlisk i gatunków wy stępujących na obszarach rolnych, ochroną walorów krajobrazu [Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej 2004];
- utrzymywania gruntów rolnych przez rolnika w dobrej kulturze rolnej z zachowaniem wymogów ochrony środowiska, co polega na uprawie roślin lub ugorowaniu gruntów
ornych, koszeniu trawy na łąkach, co najmniej raz w roku w okresie wegetacyjnym oraz wypasaniu zwierząt na pastwiskach w okresie wegetacyjnym traw [Rozporządze nie MRiRW z dnia 7 kwietnia 2004 r., Dz.U. nr 65, poz. 600].
Szczególne znaczenie dla kształtowania relacji rolnictwo - środowisko oraz realizacji celów zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich mają trzy działania PROW: wspiera nie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych oraz zalesianie gruntów. Doty czą one przede wszystkim poprawy środowiska przyrodniczego, przez co mogą stanowić nowy paradygmat planowania przestrzennego i strategicznego obszarów wiejskich. Jako podstawę analizy przestrzennej tych działań przyjęto dwa wskaźniki przedstawiające licz bę wniosków zrealizowanych w ramach danego działania w procencie ogólnej liczby go spodarstw rolnych oraz wielkość pozyskanej z tego tytułu kwoty w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych. Zakres przestrzenny analizy obejmuje terytorium całego kraju, a jako podstawowe jednostki przyjęto regiony (województwa) oraz powiaty (w układzie 314 biur powiatowych ARiMR). Z kolei zakres czasowy dotyczy lat 2004-2010 - zawie rających PROW 2004-2006 i PROW 2007-2013 - łącznie (wg stanu z grudnia 2010 r.). Odpowiednie przeliczenia przeprowadzono w odniesieniu do przeciętnej dla lat 2004 -2010 liczby gospodarstw (1411 tys. gosp. w kraju) i powierzchni użytków rolnych (13 945 tys. ha w kraju) - według wykazu producentów rolnych ARiMR.
Ogółem w latach 2004-2010 w ramach wszystkich działań pomocowych wydano 33 611 mln zł, z czego 13 496 mln zł przeznaczono na działania dotyczące poprawy śro dowiska przyrodniczego, co stanowiło 40,2% ogółu pozyskanych kwot. Płatności te do tyczyły 1582 tys. zrealizowanych wniosków, w tym 1167 tys. z nich - działań związanych z poprawą środowiska przyrodniczego. Wśród rolników największym zainteresowaniem cieszyło się działanie PROW „Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o nieko rzystnych warunkach gospodarowania (ONW)”, w którym zrealizowano 697 tys. wnio sków (średnio rocznie), co stanowiło 44,1% ogółu, natomiast najsłabszą aktywność - w ramach działań poprawy środowiska przyrodniczego - odnotowano w programie „Za lesianie gruntów rolnych” 64 tys. wniosków, tj. 4% ogółu [Rudnicki 2011]. Biorąc pod uwagę warunki przyrodnicze kraju oraz dotychczasowe i przyszłe wsparcie funduszy Wspólnej Polityki Rolnej UE, można przyjąć, że zachodzące zmiany związane z promowa niem europejskiego modelu rolnictwa znalazły odniesienie w planowaniu przestrzennym. Model ten uwzględnia bowiem wielofunkcyjną rolę, którą odgrywa działalność rolnicza w tworzeniu bogactwa i różnorodności krajobrazów, produktów żywnościowych oraz dziedzictwa przyrody.
WSPIERANIE GOSPODAROWANIA NA OBSZARACH GÓRSKICH I INNYCH OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA (ONW)
Z punktu widzenia wielofunkcyjności rolnictwa wsparcie gospodarstw rolnych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania ma na celu zapewnienie im możliwości dalszego rolniczego zagospodarowania i użytkowania ziemi na zasadach przyjaznych środowisku, a jednocześnie wspieranie innych funkcji w rolnictwie niż tylko
produkcja żywności, a przez to zapobieganie tendencjom marginalizacji i degradacji tych terenów [Dax i Hellegers 2000]. Bez dopłat zjawisko ich marginalizacji narastałoby, dlatego kompensuje się wyższe koszty produkcji wynikające z niskiej produktywności środowiska, w jakim rolnicy gospodarują.
Działanie „Wsparcie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)” jest instrumentem pomocy finansowej realizowanym w ramach PROW 2004-2006 i PROW 2007-2013 i skierowanym do gospodarstw rolnych położo nych na terenach, na których produkcja rolnicza jest utrudniona ze względu na nieko rzystne warunki przyrodnicze. Zgodnie z założeniami Wspólnej Polityki Rolnej dopłaty te miały przeciwdziałać wyludnianiu się obszarów wiejskich i zatracaniu ich rolniczego cha rakteru, a przez to przyczyniać się do zapewnienia ciągłości rolniczego użytkowania zie mi, zachowania walorów krajobrazowych obszarów wiejskich oraz promocji rolnictwa przyjaznego dla środowiska. Pomoc finansowa udzielana jest producentom rolnym (oso by fizyczne i prawne) w postaci corocznych dopłat wyrównawczych do hektara użytków rolnych w wydzielonych terytorialnie gminach lub obrębach geodezyjnych charakteryzu jących się z jednej strony gęstością zaludnienia do 75 osób na 1 km2 (na poziomie po wiatu lub gminy), poziomem produktywności rolnictwa co najmniej o 20% niższym od średniej w kraju oraz udziałem przekraczającym 15% ludności związanej z rolnictwem w ogólnej liczbie ludności danej gminy, a z drugiej położonych na terenie:
- obszarów górskich (67,8 euro/1 ha UR) - dotyczy gmin, w których ponad połowa użytków rolnych znajduje się na wysokości powyżej 500 m n.p.m.;
- obszarów nizinnych strefy I (37,8 euro/1 ha UR) - dotyczy gmin, dla których wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej osiąga wartości wyższe niż 52 pkt. i nie prze kracza 72,5 pkt. (w przypadku obrębów geodezyjnych wartość przyjętego wskaźnika nie mogła przekraczać 56 pkt.);
- obszarów nizinnych strefy II (57 euro/1 ha UR) - dotyczy gmin, gdzie wartość wskaź nika nie przekracza 52 pkt.;
- obszarów ze specyficznymi utrudnieniami (55,2 euro/1 ha UR) - dotyczy gmin rejonów podgórskich, które były wcześniej objęte ulgami podatkowymi z tytułu, co najmniej 50% udziału powierzchni znajdujących się na wysokości powyżej 350 m n.p.m. [Rud nicki 2010].
Na potrzeby tego działania ustalono, że powierzchnia gruntów o niekorzystnych wa runkach gospodarowania wynosi ponad 9,2 mln ha, tj. 56% powierzchni użytków rol nych w kraju. Przy tym tylko 700 tys. ha stanowią grunty na obszarach górskich i cha rakteryzujące się specyficznymi utrudnieniami, a pozostałe 8,5 mln ha - grunty niskich klas bonitacyjnych położone na nizinach [Kołodziejczak 2010]. Do końca 2010 r. na to działanie wydatkowano 9080 mln zł (w tym najwięcej - 19,1% w województwie mazo wieckim, tab. 1), a tak wysoka kwota była wynikiem dużego areału zakwalifikowanego do ONW, relatywnie wysokiej stawki za 1 ha (np. w 2009 r. od 193 zł - strefa nizinna I do 344 zł - obszary górskie) oraz łatwego dostępu rolników, ze względu na spełnienie kryte riów i ułatwienia formalne, do tych środków. W działaniu tym kwota uzyskanych przez gospodarstwo rolne środków w ramach ONW jest zależna od powierzchni, ma charakter płatności obszarowej, a rolnicy składali wniosek ONW razem z wnioskiem o jednolite płatności obszarowe (JPO).
Tabela 1. Wybrane elementy oceny udziału gospodarstw rolnych w działaniu „Wsparcie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)” w latach 2004-2010 Table 1. Selected elements of an assessment of the participation of agricultural holdings in the
measure „Support for agricultural activity in less-favoured areas (LFA)” in the years 2004-2010 Pozyskana płatność Payment obtained Zrealizowane wnioski Applications granted Województwo Voivodeship mln zł million zlotys % ogółu % o f total złna 1 ha UR zlotys per ha agricultural land w tys. in thousands % ogólnej % gosp. liczby rolnych wniosków % of % o f total agricultural number o f holdings applications Dolnośląskie 327,4 3,6 376 20,0 2,9 33,6 Kuj awsko-pomorskie 472,8 5,2 460 30,0 4,3 44,1 Lubelskie 596,2 6,6 452 63,1 9,0 35,1 Lubuskie 277,4 3,1 720 15,7 2,3 76,7 Łódzkie 678,9 7,5 706 72,3 10,4 56,3 Małopolskie 393,0 4,3 780 52,7 7,6 40,2 Mazowieckie 1 735,4 19,1 932 131,2 18,8 61,6 Opolskie 82,3 0,9 165 6,6 0,9 22,6 Podkarpackie 316,1 3,5 599 42,5 6,1 34,7 Podlaskie 1 216,2 13,4 1 206 66,8 9,6 81,2 Pomorskie 441,7 4,9 631 22,8 3,3 58,4 Śląskie 140,7 1,5 418 17,6 2,5 33,8 Świętokrzyskie 241,9 2,7 492 34,4 4,9 37,7 Warmińsko-mazurskie 647,6 7,1 681 29,9 4,3 69,5 Wielkopolskie 1 110,5 12,2 651 74,0 10,6 60,3 Zachodniopomorskie 401,6 4,4 504 17,8 2,5 61,5 Polska 9 079,5 100,0 651 697,3 100,0 49,4
Źródło'. Opracowanie własne na podstawie danych Agencji Restrukturyzacji i M odernizacji Rolnictwa S o u rce: Own com pilation on the basis o f data o f the A gency for R estructuring and M odernisation
Kwota płatności wypłaconych w latach 2004-2010 w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych wynosiła 651 zł. Jest zróżnicowana regionalnie (od 165 zł w województwie opol skim do 1206 zł w województwie podlaskim). Według biur powiatowych ARiMR wynosi ona od poniżej 10 zł na 1 ha UR w powiatach: średzkim i strzelińskim (woj. dolnośląskie), krasnostawskim i hrubieszowskim (lubelskie), malborskim i nowodworskim (pomorskie), prudnickim (opolskie), kazimierskim (świętokrzyskie) i pyrzyckim (zachodniopomorskie) do powyżej 1800 zł na 1 ha UR w powiatach: nowotarskim (1970 zł), limanowskim (1882 zł) i tatrzańskim (1856 zł).
Pod względem aktywności rolników w zakresie pozyskiwania świadczeń z tytułu ONW największym udziałem zrealizowanych wniosków wykazują się gospodarstwa rolne z województw: podlaskiego (81,2%), lubuskiego (76,7%) i warmińsko-mazurskiego (69,5%), natomiast najmniejszym - podkarpackiego (34,7%), śląskiego (33,8%), dolnoślą skiego (33,6%) i opolskiego (22,6%). W odniesieniu do biur powiatowych ARiMR, war tość tego wskaźnika wynosi od poniżej 1% w powiatach: średzkim i strzelińskim (woj. dolnośląskie), prudnickim (opolskie), proszowickim (małopolskie), sandomierskim i kazi mierskim (świętokrzyskie), krasnostawskim i hrubieszowskim (lubelskie), nowodworskim (pomorskie) i pyrzyckim (zachodniopomorskie) do powyżej 95% w powiatach woje wództw: mazowieckiego (wyszkowskim, przysuskim i ostrołęckim), warmińsko-mazurskie go (piskim, nowomiejskim i oleskim), podkarpackiego (leskim), wielkopolskiego (ostrze- szowskim), łódzkiego (poddębickim), dolnośląskiego (milickim) i kujawsko-pomorskiego (sępoleńskim).
Wprowadzenie dopłat wyrównawczych do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania zahamowało zaznaczający się tam proces likwidacji gospodarstw rol nych. Gospodarstwa te cechują się także bardziej zrównoważonym sposobem gospoda rowania, co przyczynia się do ochrony dużej części cennych przyrodniczo obszarów Polski [Rudnicki 2010].
PROGRAM ROLNOŚRODOWISKOWY
Działania w programie rolnośrodowiskowym mają na celu promowanie systemów produkcji rolniczej prowadzonych w sposób zgodny z wymogami ochrony środowiska (przeciwdziałanie zanieczyszczeniom wód, erozji gleb), ochrony i kształtowania krajobra zu, ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków dzikiej fauny i flory oraz ich siedlisk, wraz z ochroną zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. Działania rolnośrodowi- skowe są zamierzeniami, które kształtują rozwój wielofunkcyjny rolnictwa, a w szczegól ności funkcje pozarynkowe, tj. funkcje zielone i niebieskie. Funkcje zielone związane są z zarządzaniem zasobami ziemi w celu utrzymania jej wartościowych właściwości, ze stwa rzaniem warunków dla dziko żyjących zwierząt i roślin, ochroną dobrostanu zwierząt, utrzymaniem bioróżnorodności i poprawą obiegu substancji chemicznych w systemach produkcji rolnej. Z kolei przez funkcje błękitne rozumie się zarządzanie zasobami wodny mi, poprawę jakości wód, zapobieganie powodziom, wytwarzanie energii wodnej i wiatro wej [Huylenbrock van i in. 2007]. W programie rolnośrodowiskowym 2004-2006 realizowa no siedem podstawowych pakietów, a w ich ramach 43 warianty, natomiast w programie
na lata 2007-2013 realizowanych jest dziewięć pakietów, a w ich ramach 41 wariantów. W odniesieniu do poprzedniego okresu, lat 2004-2006 (poprawa stanu świadomości ekologicznej wśród społeczności wiejskiej poprzez ochronę zasobów genetycznych zwie rząt gospodarskich i promocję systemów produkcji rolniczej prowadzonej w sposób zgodny z wymogami ochrony środowiska, ochrony i kształtowania krajobrazu, ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków fauny i flory oraz siedlisk), w latach 2007-2013 po szerzono cele działania programu o przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo oraz zachowanie różnorodności biologicznej na obsza rach wiejskich, promowanie zrównoważonego systemu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochronę wód, ochronę zagrożonych lokalnych ras zwierząt gospo darskich i lokalnych odmian roślin uprawnych. Zmieniono także wymogi, które musi spełnić beneficjent programu, ze stosowania w okresie 2004-2006 zwykłej dobrej prakty ki rolniczej do dostosowania się do norm obowiązkowych, określonych zarówno prawo dawstwem krajowym, jak i unijnym w odniesieniu do zarządzania gospodarstwem i ochrony środowiska. W PROW 2007-2013 kontynuowane są pakiety: „Rolnictwo zrów noważone”, „Rolnictwo ekologiczne”, „Ochrona gleb i wód”, „Strefy buforowe”, „Ochro na lokalnych ras zwierząt gospodarskich”. Zmodyfikowano niektóre pakiety, w rolnictwie ekologicznym powstał wariant dotyczący upraw zielarskich oraz pozostałych upraw sa downiczych i jagodowych, dla stref buforowych uściślono warianty, osobno traktując strefy buforowe oraz miedze śródpolne, a płatność została odpowiednio zweryfikowana, tak aby odpowiednio zrekompensować rolnikom nieotrzymanie zarówno płatności obsza rowej, jak i ONW. Z kolei w pakiecie dotyczącym ochrony lokalnych ras zwierząt posze rzono płatność o dodatkowy wariant związany z zachowaniem lokalnych ras trzody chlewnej. Położono przede wszystkim nacisk na kwestie przyrodnicze i w związku z tym pakiety dotyczące utrzymania łąk i pastwisk ekstensywnych są realizowane w ramach pakietu „Ekstensywne trwałe użytki zielone”. Wprowadzono nowe pakiety środowisko we takie jak: „Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami NATURA 2000” oraz „Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przy rodniczych na obszarach NATURA 2000”. Nowym rozwiązaniem jest również objęcie wsparciem rolników realizujących czynną ochronę lokalnych odmian roślin uprawnych, w tym dla sadów tradycyjnych. Takie poszerzenie programu i nakierowanie go na ochro nę zagrożonych siedlisk przyrodniczych oraz zagrożonych gatunków ptaków zarówno na obszarach NATURA 2000, jak i poza nimi, może dawać pozytywne efekty dla zachowa nia bioróżnorodności Polski, co powinno być brane pod uwagę w planowaniu prze strzennym rolnictwa. Zmienił się także obszar realizacji programu w odniesieniu do po przedniego okresu. W latach 2004-2006 poza pakietami „Rolnictwo ekologiczne” oraz „Zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich”, które rolnicy mogli realizować na terenie całego kraju, pozostałe pięć pakietów dotyczyło jedynie ściśle określonych stref priorytetowych. W ramach PROW 2007-2013 wszystkie pakiety programu rolnośrodowi- skowego realizowane są na terenie całej Polski. Jest to zmiana pozytywna, gdyż realiza cja tego programu nie jest terytorialnie ograniczana [Zegar 2009].
Płatności rolnośrodowiskowe, stanowiące zachętę do podejmowania przez rolni ków przedsięwzięć na rzecz ochrony środowiska, w latach 2004-2010 dotyczyły kwoty 3683 mln zł (w tym najwięcej 14,6% w województwie zachodniopomorskim, tab. 2).
Tabela 2. Wybrane elementy oceny udziału gospodarstw rolnych w działaniu „Program rolnośrodowiskowy” w latach 2004-2010
Table 2. Selected elements of an assessment of the participation of agricultural holdings in the measure „Agri-environmental programme” in the years 2004-2010
Pozyskana płatność Payment obtained Zrealizowane wnioski Applications granted Województwo Voivodeship mln zł million zlotys % ogółu % o f total złna 1 ha UR zlotys per ha agricultural land w tys. in thousands % ogólnej % gosp. liczby rolnych wniosków % of % o f total agricultural number o f holdings applications Dolnośląskie 249,0 6,8 286 15,0 3,7 25,1 Kujawsko-pomorskie 215,4 5,8 210 25,0 6,2 36,8 Lubelskie 354,9 9,6 269 60,3 14,9 33,5 Lubuskie 231,7 6,3 601 12,9 3,2 62,8 Łódzkie 110,1 3,0 115 25,0 6,2 19,5 Małopolskie 107,1 2,9 212 22,7 5,6 17,3 Mazowieckie 268,0 7,3 144 39,6 9,8 18,6 Opolskie 104,5 2,8 209 11,2 2,7 38,3 Podkarpackie 184,8 5,0 350 26,5 6,5 21,6 Podlaskie 169,0 4,6 168 26,0 6,4 31,6 Pomorskie 289,0 7,8 413 25,7 6,3 65,8 Śląskie 57,9 1,6 172 6,7 1,6 12,8 Świętokrzyskie 120,9 3,3 246 31,8 7,8 34,8 Warmińsko-mazurskie 259,0 7,0 272 16,8 4,1 39,0 Wielkopolskie 423,6 11,5 248 39,3 9,7 32,0 Zachodniopomorskie 538,1 14,6 675 21, 5 5,3 74,3 Polska 3682,9 100,0 264 405,9 100,0 28,8
Ź ródło: Opracowanie własne na podstawie danych Agencji Restrukturyzacji i M odernizacji Rolnictwa So u rce: Own com pilation on the basis o f data o f the A gency for R estructuring and M odernisation
Kwota płatności wypłaconych w latach 2004-2010 w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych wynosiła średnio 264 zł i była zróżnicowana (od 115 zł w woj. łódzkim i 144 zł w Mazowieckiem do 601 zł w Lubuskiem i 675 zł w Zachodniopomorskiem) Według biur powiatowych ARiMR wynosiła od poniżej 30 zł w powiecie chełmińskim (27 zł - woj. kujawsko-pomorskie) i strzelińskim (21 zł - woj. dolnośląskie) do powyżej 1800 zł na 1 ha UR w powiatach bieszczadzkim (1898 zł - woj. podkarpackie) i drawskim (1861 zł - woj. zachodniopomorskie).
Jedno gospodarstwo rolne mogło wdrażać do trzech przedsięwzięć rolnośrodowisko- wych. Wpłynęło to na rekordowo wysoką liczbę wniosków (405,9 tys.) - od 6,7 tys. w województwie śląskim do 60,3 tys. w Lubelskiem. Pod względem aktywności gospo darstw rolnych w pozyskiwaniu świadczeń z tytułu realizacji przedsięwzięć rolnośrodo- wiskowych w 14 powiatach liczba zrealizowanych wniosków przekraczała liczbę gospo darstw rolnych, położonych w województwach: lubelskim (włodawski), lubuskim (krościeński), podkarpackim (bieszczadzki - 179% najwyższa wartość w kraju), pomor skim (bytowski, lęborski, słupski) oraz wielkopolskim (chodzieski, wrzesiński) oraz naj liczniej w zachodniopomorskim (drawski, łobeski, goleniowski, gryficki, szczecinecki, wa łecki). W układzie województw największym udziałem zrealizowanych wniosków wykazywali się rolnicy z województw: zachodniopomorskiego (74,3%), pomorskiego (65,8%) i lubuskiego (62,8%), natomiast najmniejszym - śląskiego (12,8%), małopolskie go (17,3%) i łódzkiego (19,5%).
Program rolnośrodowiskowy stał się impulsem głównie do rozwoju wielofunkcyjno- ści rolnictwa. Na podstawie rezultatów wsparcia działań związanych z funkcjami produk cyjnymi i przyrodniczymi (zielonymi) wdrażanie wielofunkcyjności w gospodarstwach rolnych jest zróżnicowane regionalnie [Kołodziejczak 2010]. Wielofunkcyjność rolnictwa jest akceptowana bardziej w województwach: pomorskim, zachodniopomorskim, lubu
skim, dolnośląskim i podkarpackim, natomiast mniej na obszarze południowo-środkowej części kraju, tj. w Opolskiem, Śląskiem, Małopolskiem i Łódzkiem. Na tych terenach dal szy rozwój rolnictwa wielofunkcyjnego wymaga polepszenia struktury obszarowej go spodarstw i stabilizacji stosunków własnościowych.
ZALESIANIE GRUNTÓW
Realizowane w ramach Wspólnej Polityki Rolnej zalesianie gruntów jest jednym z czynników poprawy warunków środowiska przyrodniczego. Dotyczy powiększania ob szarów leśnych poprzez zalesianie gruntów będących w użytkowaniu gospodarstw rol nych - użytków rolnych w PROW 2004-2006 (głównie niskich klas bonitacyjnych) i gruntów innych niż rolne (leśne zagospodarowanie opuszczonych gruntów rolniczych lub innych gruntów odłogowanych - od PROW 2007-2013). Działanie to jest szczegól nie ważne w przypadku rolnictwa polskiego charakteryzującego się nadmiernym użytko waniem gruntów o małej przydatności rolniczej i podatnych na zagrożenia (np. erozję, zanieczyszczenie wód). W takich warunkach zalesianie gruntów szczególnie pozytywnie wpływa na zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich. Wpływ ten dotyczy
zarówno środowiska przyrodniczego (poprzez zwiększenie lesistości, a przez to stworze nia warunków do umacniania ekosystemów i różnorodności biologicznej), jak i rozwoju społeczno-gospodarczego wsi (przez stwarzanie możliwości dodatkowego zatrudnienia oraz dochodów) [Polna 2006, Rudnicki 2010].
Zalesianie realizowane w ramach PROW jest zgodne z Krajowym Programem Zwięk szenia Lesistości (KPZL). Dotyczy gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa, będących własnością prywatną rolnika. Minimalna powierzchnia zalesienia wynosiła 0,3 ha (PROW 2004-2006) i 0,5 ha (PROW 2007-2013), a minimalna szerokość zalesionej działki - 20 m (nie dotyczy działek graniczących z lasem). Do zalesień wykorzystuje się jedynie rodzime gatunki drzew i krzewów (z uwzględnieniem podziału na gatunki główne oraz gatunki do mieszkowe i biocenotyczne), a materiał sadzeniowy musi pochodzić z uznanej bazy na siennej. Ustalając skład gatunkowy nasadzeń, brano pod uwagę klasyfikację gruntów rolnych oraz regionalizację przyrodniczo-leśną, zgodnie z Rozporządzeniem Rady Mini strów w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na za lesienia gruntów rolnych objętych planem rozwoju obszarów wiejskich [Dz.U. z 2004 r., nr 187, poz. 1929].
Pomoc finansowa dla rolników podejmujących się zalesiania swoich gruntów w ra mach PROW pochodziła w 80% ze środków UE (20% - środki krajowe), a obejmowała trzy etapy:
a) wsparcie na zalesienie - wysokość kwoty wsparcia jest zróżnicowana w zależności od struktury drzewostanu (udział sadzonek gatunków liściastych i iglastych), zastosowa nia ogrodzenia uprawy przed zwierzyną, ukształtowania terenu (na stokach o nachyle niu większym niż 12° koszty zalesień zwiększają się o 40% w stosunku do kosztów zalesień na terenie o korzystnej konfiguracji). Stawki płatności skalkulowane były ry czałtowo. Uwzględniono 80% kosztów związanych z zalesieniem i ochroną przed zwie rzyną, a 20% kosztów stanowił wkład własny beneficjenta. Wsparcie to w formie zry czałtowanej płatności w przeliczeniu na 1 ha zalesianych gruntów wypłacano jednorazowo po założeniu uprawy. Obecnie (PROW 2007-2013) w przypadku zalesia nia gruntów rolnych płatności te wynoszą od 1065,6 euro / 1 ha (zalesienie drzew li ściastych na terenach o korzystnej konfiguracji z wykorzystaniem sadzonek mikoryzo- wanych z zakrytym systemem korzeniowym) do 1603,6 euro / 1 ha (zalesienia drzew iglastych na stokach powyżej 12° z wykorzystaniem sadzonek mikoryzowanych z za krytym systemem korzeniowym);
b) premię pielęgnacyjną - wypłacaną raz w roku przez kolejnych 5 lat; w ramach tej płat ności uwzględniono koszty prac pielęgnacyjnych, polegających - oprócz zwalczania patogenów i chwastów utrudniających wzrost sadzonek - przede wszystkim na tzw. czyszczeniu wstępnym, tj. usuwaniu niektórych drzewek z uprawy w celu kształtowa nia pożądanej struktury gatunkowej i wysokościowej. Na wielkość wypłacanych kwot nie ma wpływu skład gatunkowy drzewostanu, lecz jedynie fakt zastosowania środ ków ochrony upraw przed zwierzyną - repelentów (w PROW 2007-2013 - 48,7 euro /
1 ha), palików (od PROW 2007-2103 - 179,3 euro / 1 ha) i owczej wełny (od PROW 2007-2103 - 71,7 euro / 1 ha) a także fakt czy zalesiano teren o korzystnej lub nieko rzystnej konfiguracji, z wydzieleniem upraw zakładanych w warunkach niekorzystnych (rekultywacje) oraz z wykorzystaniem sukcesji naturalnej (w przypadku zalesiania
gruntów rolnych zróżnicowanie płatności wynosiło od 248,5 euro / 1 ha na terenach 0 korzystnej konfiguracji do 348,4 euro / 1 ha na terenach o stokach o pochyleniu powyżej 12°);
c) premię zalesieniową - według PROW 2007-2013 jest wypłacana przez 15 lat począw szy od roku założenia uprawy (w ramach PROW 2004-2006 przyjęto okres 20 lat płat ności) i stanowi rekompensatę za utracony dochód rolniczy wynikający z przekształ cenia gruntu rolnego na grunt leśny; według PROW 2004-2006 prem ia ta była zróżnicowana w zależności od udziału dochodów z rolnictwa w dochodach całkowi tych uzyskiwanych w gospodarstwie rolnym - poniżej 20% (360 zł/ 1 ha w 2004 r.) 1 powyżej 20% (1400 zł/ 1 ha w 2004 r.), z kolei w PROW 2007-2013 przyjęto, że pre mię tę otrzymują rolnicy, których udział dochodu z rolnictwa nie przekracza 25% - płatność 1580 zł (404,7 euro) / ha na rok.
Ogółem w ramach analizowanego działania w latach 2004-2010 odnotowano 64 tys. zrealizowanych wniosków (w tym najwięcej - 18,7% w województwie warmińsko-mazur skim) i wydatkowano kwotę 734 mln zł (w tym najwięcej - 15,3% w województwie mazo wieckim; tab. 3).
Tabela 3. Wybrane elementy oceny udziału gospodarstw rolnych w działaniu „Zalesianie gruntów rolnych” w latach 2004-2010
Table 3. Selected elements of an assessment of the participation of agricultural holdings in the measure „Afforestation of agricultural land” in the years 2004-2010
Pozyskana płatność Payment obtained Zrealizowane wnioski Applications granted Województwo Voivodeship mln zł million zlotys % ogółu % o f total złna 1 ha UR zlotys per ha agricultural land w tys. in thousands % ogólnej % gosp. liczby rolnych wniosków % of % o f total agricultural number o f holdings applications 1 2 3 4 5 6 7 Dolnośląskie 44,5 6,1 51,2 2,5 3,9 4,2 Kujawsko-pomorskie 39,0 5,3 38,0 3,5 5,4 5,1 Lubelskie 49,8 6,8 37,7 5,6 8,7 3,1 Lubuskie 27,8 3,8 72,1 1,5 2,4 7,5 Łódzkie 35,0 4,8 36,4 4,5 7,1 3,5 Małopolskie 8,4 1,1 16,7 1,7 2,7 1,3 Mazowieckie 120,6 16,4 64,8 9,8 15,3 4,6 Opolskie 7,7 1,0 15,4 0,8 1,3 2,9 Podkarpackie 51,6 7,0 97,9 8,8 13,8 7,2 Podlaskie 38,3 5,2 38,0 4,4 6,8 5,3
cd. tabeli 3 cont. Table 3 1 2 3 4 5 6 7 Pomorskie 50,6 6,9 72,3 2,7 4,2 6,8 Śląskie 18,0 2,4 53,4 1,2 1,9 2,3 Świętokrzyskie 27,3 3,7 55,4 5,0 7,8 5,5 Warmińsko-mazurskie 137,2 18,7 144,3 6,7 10,5 15,6 Wielkopolskie 40,9 5,6 24,0 3,7 5,9 3,1 Zachodniopomorskie 37,3 5,1 46,8 1,5 2,4 5,2 Polska 733,9 100,0 52,6 64,0 100,0 4,5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Agencji Restrukturyzacji i M odernizacji Rolnictwa S o u rce: Own com pilation on the basis o f data o f the A gency for R estructuring and M odernisation
o f Agriculture
Udział gospodarstw, którym przyznano płatność wynikającą z zalesiania gruntów w ramach PROW, w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych (średnia krajowa 4,5%) wynosił od 1,3% w woj. małopolskim do 15,6% w woj. warmińsko-mazurskim, a według biur po wiatowych ARiMR: od braku zalesień PROW w powiecie raciborskim (woj. śląskie) i ta trzańskim (woj. małopolskie) do ponad 30% w powiecie braniewskim (39,3%, woj. war mińsko-mazurskie) i wałeckim (33,1%, woj. zachodniopomorskie). Kwota wypłaconych w latach 2004-2010 świadczeń w przeliczeniu na 1 ha UR ogółu gospodarstw rolnych wynosiła przeciętnie w Polsce 53 zł i wyróżniała się dużym zróżnicowaniem regionalnym - od 15-17 zł w woj. opolskim i małopolskim do 144 zł w woj. warmińsko-mazurskim. W skali powiatów najwyższe płatności na 1 ha UR wynosiły 400-500 zł (powiaty: bie- ruńsko-lędziński w woj. śląskim, braniewski w woj. warmińsko-mazurskim, wałecki w woj. zachodniopomorskim i warszawski zach. w woj. mazowieckim).
SYNTETYCZNA OCENA ZRÓŻNICOWANIA PRZESTRZENNEGO DZIAŁAŃ PROŚRODOWISKOWYCH PROW
Ocenę zróżnicowania przestrzennego omawianych działań PROW przeprowadzono na postawie wskaźników ilustrujących udział gospodarstw objętych danymi płatnościami w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych oraz pozyskane z tego tytułu kwoty przypadające na 1 ha użytków rolnych. Cechy te poddano procedurze normalizacji [Racine i Reymond. 1977] - wartość zerowa odpowiada przeciętnemu poziomowi w kraju. Pozwoliło to obli czyć średnią wartość znormalizowaną, którą przyjęto jako syntetyczny wyznacznik po ziomu działania PROW na poprawę środowiska przyrodniczego. W układzie województw wskaźnik ten wynosił od -0,39 w Śląskiem i -0,44 w Opolskiem do 0,71 w Lubuskiem i 0,74 w Warmińsko-Mazurskiem (tab. 4). Według powiatów wskaźnik ten przyjmował
wartości od -0,97 w powiecie pszczyńskim i -0,98 w raciborskim (woj. śląskie) do 2,55 w powiecie bieszczadzkim (woj. podkarpackie) i 3,02 w powiecie wałeckim (woj. zachod niopomorskie).
Tabela 4. Wskaźniki syntetycznej oceny prośrodowiskowych działań PROW w latach 2004-2010 Table 4. Indices of a synthetic assessment of environmentally-oriented RDP measures in the
years 2004-2010 Województwo Voivodeship Wsparcie Support ONW Less-favour ed areas (LFA) Program rolnośrodow. Agri- environm ental programme Zalesienie gruntów Afforestation Wskaźnik syntetyczny Synthetic indicator Typ Type Dolnośląskie -0,56 -0,02 -0,04 -0,21 A Kuj awsko-pomorskie -0,29 0,03 -0,05 -0,10 C Lubelskie -0,45 0,09 -0,24 -0,20 C Lubuskie 0,52 1,22 0,41 0,71 H Łódzkie 0,17 -0,44 -0,21 -0,16 D Małopolskie -0,01 -0,29 -0,55 -0,28 A Mazowieckie 0,51 -0,40 0,09 0,07 F Opolskie -0,97 0,06 -0,41 -0,44 C Podkarpackie -0,29 0,04 0,56 0,10 E Podlaskie 1,12 -0,13 -0,03 0,32 D Pomorskie 0,12 0,91 0,35 0,46 H Śląskie -0,51 -0,45 -0,21 -0,39 A Świętokrzyskie -0,36 0,07 0,11 -0,06 E Warmińsko- mazurskie 0,36 0,19 1,66 0,74 H Wielkopolskie 0,18 0,03 -0,33 -0,04 G Zachodniopomorskie 0,03 1,55 0,03 0,54 H Polska 100,0 52,6 64,0 100,0
Źródło'. Opracowanie własne na podstawie danych Agencji Restrukturyzacji i M odernizacji Rolnictwa S o u rce: Own com pilation on the basis o f data o f the A gency for R estructuring and M odernisation
Na podstawie średnich wartości znormalizowanych, określających zarówno aktyw ność gospodarstw (% gosp. objętych wnioskami), jak i poziom absorpcji wsparcia finan sowego (zł / 1 ha UR), wyodrębniono osiem typów powiatów o różnych poziomach od działywania środków finansowych ONW, programu rolnośrodowiskowego i zalesiania gruntów gospodarstw rolnych na poprawę środowiska przyrodniczego, tj.:
A - działania trzech programów poniżej przeciętnej, charakteryzują woj. południowej Pol
ski: dolnośląskie, małopolskie i śląskie;
B - działania ONW i rolnośrodowiskowego poniżej przeciętnej, a zalesianie gruntów po
wyżej przeciętnej (ten typ nie wystąpił w skali województw);
C - działania ONW i zalesianie gruntów poniżej przeciętnej, a rolnośrodowiskowe
powyżej przeciętnej, charakteryzuje woj. kujawsko-pomorskie, lubelskie i opolskie;
D - działania rolnośrodowiskowe i zalesianie gruntów poniżej przeciętnej, ONW powy
żej przeciętnej; charakteryzuje woj. łódzkie i podlaskie;
E - działania ONW poniżej przeciętnej, a rolnośrodowiskowe i zalesiania gruntów
powyżej przeciętnej; charakteryzuje woj. podkarpackie i świętokrzyskie;
F - działania rolnośrodowiskowe poniżej przeciętnej, a ONW i zalesiania gruntów -
powyżej przeciętnej; charakteryzuje woj. mazowieckie;
G - działania zalesianie gruntów poniżej przeciętnej, a ONW i rolnośrodowiskowe
powyżej przeciętnej; charakteryzuje woj. wielkopolskie;
H - działania trzech programów powyżej przeciętnej; charakteryzuje woj. lubuskie,
pomorskie, warmińsko-mazurskie i pomorskie.
Proces absorpcji płatności związany z poprawą środowiska przyrodniczego był zróż nicowany przestrzennie w skali powiatów (rys. 1). Najwięcej powiatów (75) należało do typu A - o bardzo niskim poziomie absorpcji wszystkich dopłat, były tam zlokalizowane gospodarstwa o średniej i małej powierzchni. Gospodarstwa te położone były w zwartym pasie powiatów ciągnącym się na południu Polski, a także w powiatach skupionych w województwach lubelskim i łódzkim. Typ D występował w 57 powiatach, w których przeważały płatności ONW nad rolnośrodowiskowymi i zalesianiem gruntów rolnych do tyczył gospodarstw położonych przede wszystkim w środkowej i środkowo-wschodniej Polsce. W powiatach z największą powierzchnią obszarów chronionych, w wojewódz twach świętokrzyskim, małopolskim i podkarpackim gospodarstwa rolne należały do ty pów C i D, a w województwie warmińsko-mazurskim przeważały powiaty należące do typu F , gdzie dopłaty w ramach ONW i zalesiania gruntów rolnych były powyżej prze ciętnej. Bardzo wysoki poziom absorpcji wszystkich dopłat związanych z poprawą śro dowiska przyrodniczego (H) dotyczył 41 powiatów położonych zwartym pasem od woje wództwa lubuskiego poprzez zachodniopomorskie do pomorskiego. Dopłaty w ramach ONW i programu rolnośrodowiskowego powyżej przeciętnej, a zalesiania gruntów poni żej przeciętnej, czyli typ G, odnotowano w 39 powiatach położonych przede wszystkim w województwach zachodniej Polski. Prawie 1/3 powiatów należało do typów: B (27 pow.),
zjawisko nie występuje — no RDP impact
Rys. 1. Typy oddziaływania PROW na poprawę środowiska przyrodniczego: A - działania trzech programów poniżej przeciętnej; B - działania ONW i rolnośrodowiskowego poniżej przeciętnej, a zale sianie gruntów powyżej przeciętnej; C - działania ONW i zalesianie gruntów poniżej przeciętnej, a rolnośrodowiskowe powyżej przeciętnej; D - działania rolnośrodowiskowe i zalesianie gruntów poniżej przeciętnej; ONW powyżej przeciętnej; E - działania ONW poniżej przeciętnej, a rolnośrodowiskowe i zalesianie gruntów powyżej przeciętnej; F - działania rolnośrodowiskowe poniżej przeciętnej, a ONW i zalesianie gruntów powyżej przeciętnej; G - działania zalesianie gruntów poniżej przecięt nej, a ONW i rolnośrodowiskowe powyżej przeciętnej; H - działania trzech programów powyżej przeciętnej
Fig. 1. Types of RDP impact on environmental improvement: A - below-average effect of all three measures; B - below-average effect of LFA and agri-environmental measures, and above-average ef fect of agricultural land afforestation; C - below-average effect of LFA and AL afforestation measu res, and above-average effect of agri-environmental measure; D - below-average effect of agri-envi- ronmental and AL afforestation measures, and above-average effect of LFA measure; E - below- -average effect of LFA measure, and above-average effect of agri-environmental and AL afforesta tion measures; F - below-average effect of agri-environmental measure, and above-average effect of LFA and AL afforestation measures; G - below-average effect of AL afforestation measure, and above-average effect of LFA and agri-environmental measures; H - above-average effect of all three measures
Zródło: Opracowanie własne
PODSUMOWANIE
Dotychczasowe wsparcie funduszy Wspólnej Polityki Rolnej znajduje odniesienie w planowaniu przestrzennym rolnictwa. Powoduje pozytywne oddziaływanie rolnictwa na środowisko przyrodnicze poprzez realizację programów pomocowych, a głównie trzech działań PROW: wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych oraz zalesianie gruntów. Dotyczy to przede wszystkim rolnictwa ekstensywnego respek tującego biologiczne współzależności, które w niewielkim stopniu ingeruje w procesy przyrodnicze i sprzyja zachowaniu równowagi środowiskowej oraz tradycyjnego krajo brazu rolniczego. Działania te przyczyniły się również do podniesienia rangi obszarów o niekorzystnych warunkach przyrodniczych, często prawnie chronionych, które przed akcesją nie były objęte preferencyjną polityką rolną państwa, przez co charakteryzowały się wieloma niekorzystnymi procesami, takimi jak wyludnianie się, obniżenie różnorodno ści biologicznej oraz zatracanie rolniczego charakteru obszarów wiejskich.
Realizowane w latach 2004-2010 działania prośrodowiskowe, ze względu na dużą licz bę zrealizowanych wniosków (1,2 mln) i znaczące oddziaływanie finansowe (13,5 mld zł), stanowiły ważny czynnik rozwoju wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich. Wykorzystanie funduszy UE w przypadku tych trzech działań jest silnie zróżnicowane przestrzennie, a przez to ma istotne znaczenie z punktu widzenia planowania przestrzen nego rolnictwa. Za najważniejsze efekty tego oddziaływania można uznać ograniczenie tendencji do wycofywania się z ekstensywnej produkcji rolniczej ważnej z punktu widze nia ochrony przyrody na terenach marginalnych, przyspieszenie zmian poziomu inten sywności, zwłaszcza w kierunku odchodzenia od bardzo intensywnych form produkcji oraz zainicjowanie świadomych działań sprzyjających zachowaniu walorów przyrodni czych i krajobrazowych obszarów wiejskich.
PIŚMIENNICTWO
Bański J. 2008. Ład przestrzenny obszarów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem oddziały wania gospodarki rolnej. [W:] Z badań nad rolnictwem zrównoważonym (6). Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Red. J. Zegar, IERiGŻ-PIB, Warszawa 102, 9-33.
Dax T., Hellegers P. 2000. Policies for Less-Favoured Areas, [W:] CAP Regimes and the Europe an Contryside. Prospects for Integration between Agricultural Regional and Environmental Policies. Eds. F. Brouwer, P. Lowe CAB International, Wallingford, 179-197.
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. 2004. MRiRW-MŚ, Warszawa.
Kołodziejczak A., 2010. Modele rolnictwa a zróżnicowanie przestrzenne sposobów gospodaro wania w rolnictwie polskim. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju 2030. 2011. Uchwała nr 239/2011 Rady Mi nistrów, Warszawa.
Parysek J., 2001. Podstawy gospodarki lokalnej. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006. 2004. MRiRW, Warszawa.
Polna M., 2006, Zalesiania gruntów rolnych i nieużytków w Polsce - dynamika i znaczenie środowiskowe, [W:] Rozwój regionalny i wielofunkcyjny obszarów wiejskich, Acta Agraria et Silvestria XLVI/1, 195-204.
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, 2007. MriRW, Warszawa. Racine J.B., Reymond H., 1977. Analiza ilościowa w geografii. PWN, Warszawa.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie mini malnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej. Dz.U. nr 65, poz. 600.
Rudnicki R. 2010. Zróżnicowanie przestrzenne wykorzystania funduszy Unii Europejskiej, Bo gucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Rudnicki R. 2011. Number of and spatial differences in decisions granting payments under Com mon Agricultural Policy measures implemented by agricultural holdings in Poland over the years 2002-2010, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Problemy Rolnictwa Światowego, 11(XXVI), 126-136.
Huylenbroeck G. van, Vandermeulen V., Mettepemningen E.,Verspecht A. 2007. Multifunctiona lity of agriculture: a review of definitions, evidence and instruments. Living reviews in landsca pe research 3, http:// www.livingreviews.org/lrlr-2007-3, dostęp: 12.01.2012.
Wilkin J. 2010. Wielofunkcyjność rolnictwa - nowe ujęcie roli rolnictwa w gospodarce i społe czeństwie. [W:] Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne. Red. J. Wilkin, IRWiR PAN. Warszawa, 17-40.
Zegar J. 2009. Z badań nad rolnictwem zrównoważonym (10). Raport końcowy synteza i reko mendacje. [W:] Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej nr 175. IERiGŻ-PIB, Warszawa.
ENVIRONMENTALLY-ORIENTED COMMON AGRICULTURAL POLICY INSTRUMENTS AND PHYSICAL PLANNING IN AGRICULTURE
Abstract. This article discusses spatial aspects of the results of the Rural Development Programme (RDP) measures intended to improve the natural environment, viz.: Support for agricultural activity in less-favoured areas (LFA), Support for agri-environmental ventures, and land afforestation. The basis of the spatial analysis was the number of applications granted as a percent of the total number of agricultural holdings and the amount of funds obtained per ha agricultural land, which made it possible to construct a synthetic indicator of fund absorption and to distinguish structural types. The use of EU means intended to improve the natural environment differs widely in spatial terms and is highly significant for physical planning in agriculture, especially in protected areas.
Key words: Common Agricultural Policy, less-favoured areas, agri-environmental programme, afforestation of agricultural land, physical planning
