Mirosława Czetyrba-Piszczako,
Maria Czetyrba
Sufiksalne derywaty przymiotnikowe
z prefiksem "не-" we współczesnym
języku ukraińskim
Acta Polono-Ruthenica 14, 367-373
ISSN 1427-549Х
Mirosława Czetyrba-Piszczako Olsztyn
Maria Czetyrba Poznań
Sufiksalne derywaty przymiotnikowe z prefiksem „не-”
we współczesnym języku ukraińskim
W języku ukraińskim prefiks не- wykazuje szeroką ekspansywność w tw o rzeniu derywatów przymiotnikowych z dominacją typu afiksalnego. Poniżej sło wotwórczej analizie zostały poddane pochodne sufiksalne z wyłączeniem najlicz niejszej formacji jednostek z formantem -н-, szczegółowo opisane i zanalizowane w artykule Derywaty przym iotnikowe z prefiksem не- i sufiksem -н- (-нн-) we
wspołczesnym języku ukraińskim1.
Wśród formacji sufiksalnych z не- prefiksalnym przymiotniki z formantem
-лив- stanowią grupę najliczniej reprezentowaną, bo wariant ten występuje w około
100 derywatach w języku ukraińskim2. Derywaty z formantami -лив- (-ив-) wyra żają zaprzeczenie lub przeciwstawienie tych właściwości psychicznych człowieka oraz fizycznych materiału, które nazywa wyraz bazowy. Przymiotniki tego typu słowotwórczego najczęściej derywowane są od podstawy czasownika określającego wykonanie czynności czy podleganie stanowi, a derywaty z wykładnikiem не- cha rakteryzują osoby nie posiadające skłonności zawartych w rdzeniu motywującym, np.: небоязливый (боятися), недбайливий (дбати), нежурливий (журитися),
непост ш ливий (п о с т ш а т и ), непам 'ят ливий (п ам ’ятати), недогадливий
(догадатися, догадуватися), невигадливий (вигадати), нелякливий (лякатися). Nieliczne przymiotniki z tym wariantem derywowane są od podstaw rzeczow nikowych i tworzą dwa semantyczne podtypy:
a) który nie charakteryzuje się tym, co nazywa podstawa, np.: неправдивий (правда), некрасивий (краса), невродливий (врода);
b) który nie posiada cech, jakie nazywa podstawa, np.: немилостивий (мишсть),
незлобивий (злоба), неж урбливий (pot. ж урба), несмш ивий ( с м т с т ь ) , нежалюний (жашсть).
1 W sc h ó d - Z a c h ó d . P o g r a n ic z e k u ltu r, S ł u p s k 2 0 0 7 , s. 3 0 2 - 3 0 5 .
2 W s z y s t k i e p r z y k ł a d y d e r y w a t ó w z o s t a ł y z a c z e r p n i ę t e z e С ло в н и к а укр а гн сько г м о в и в 11-т и т о м а х ( d a l e j j a k o S U M ) , К ш в 1 9 7 0 .
368 Mirosława Czetyrba-Piszczako, Maria Czetyrba
Przymiotniki z sufiksem -ли в- derywowane są częściej od podstaw rzeczow n ik ó w p ro sty c h , np .: не к о р и сл и ви й (к о ри сть), н е в р о д ли в и й (вро д а),
незг1дливий (згода), rzadziej motywowanych, np.: -об- незлобливий (злоба), jak
również od rzeczowników pochodzenia czasownikowego, np.: негтвливий (гтв ),
н евим огливий (вим ога), недовiрливий (дов1р’я), незрадли вий (зрада), неосудливий (осуд).
W omawianej formacji jest kilka derywatów pochodnych od podstaw przy m iotników niezaprzeczonych, np.: н ек м т ли ви й (км и ли ви й ), незичливий (зи чл и ви й ), неввiч ли ви й (вв1чливий), н еп ро зорливий (п р о зор ли ви й ),
неваж ливий (важливий), нечутливий (чутливий), неможливий (можливий).
W języku ukraińskim niektóre przymiotniki z не- prefiksanym i cząstką -лив- p o s ia d a ją o d p o w ied n ik i z in n y m i fo rm antam i, por.: н е п о с т ш ли в и й -
непо ст ш ний , нео щ адли ви й - неощ адний, н еб о язливий - небоязкий, недбайливий - недбалий.
Przeprowadzona analiza wykazała, iż pochodne skłonnościowe z sufiksem
-лив- nie są derywowane od podstaw rzeczowników o znaczeniu przedmiotowym.
Uwzględniając kryterium ilościowe, kolejną grupę sufiksalnych pochodnych przymiotnikowych stanowią derywaty z formantem -им-. Formacja ta liczy około 35 wyrazów w większości z odczasownikowymi podstawami. W gramatyce języ ka rosyjskiego czytamy, iż przymiotniki z sufiksem -и м - oraz не- prefiksalnym m ają znaczenie „не способны й подвергнуться действию , названном у мотивирующим словом, или произвести это действие”3 . Ze względu na cha rakter znaczenia przymiotniki zaprzeczone z tym sufiksem informują o niem ożli wości wykonania czynności lub niemożliwości poddania się czynności będącej desygnatem czasownika podstawy, np.: незглибимий, невловимий, невгасимий,
недыимий, нерушимий, несходимий. W charakterze podstaw motywujących
wykorzystywane są czasowniki dokonane i niedokonane, prefiksalne i bezprefik- salne, por.: невикоренимий, невмолимий, незборимий, незримий, несокру-
шимий.
Do formacji tej wszedł jeden przymiotnik derywowany od rdzenia rzeczowni ka osobowego typu нелюдимий, który obok znaczenia atrybutywnego - ‘ten, kto unika towarzystwa ludzi, sam otnik’, posiada dodatkową semantykę lokatywną -
‘miejscowość, gdzie nie ma ludzi’.
W języku ukraińskim niektóre przymiotniki z formantem -им - posiadają para- lelne formy sufiksalne z sufiksem -н- (-нн-), por.: непогасимий - непогасний,
невтомимий - невтомний, нев1ддшимий - нев1ддшъний, нестерпимый - нестерпний, непримиримий - непримиренний, непростимий - непрощенний.
Kolejna formacja to derywaty z formantem -oe- i jego wariantami -ев- (-ев-). W języku ukraińskim jest to formacja nieliczna, w sumie około 20 przykładów. Przymiotniki te derywowane są od podstaw rzeczowników nazywających pojęcia abstrakcyjne, np.: необов'язковий, нетиповий, несуттевий. Wynotowałyśmy ze Словника укратсъког мови (SUM) trzy derywaty z podstaw ą rzeczownika 0 znaczeniu przedmiotowym, konkretnym, w tym dwa rzeczowniki nieosobowe 1 jeden osobowy: невшсъковий (вшсько) - cywilny, непаровий (пар - nieużytek, ugór), неметалевий (метал). Rzeczowniki derywujące przymiotnik m ogą być motywowane i proste. Przykłady derywatów o podstawach niemotywowanych:
a) rodzaju męskiego: несортовий (сорт - gatunek), нескладовий (gram., склад - sylaba), нетиповий (тип - typ);
b) rodzaju żeńskiego: ненауковий (наука), несуттевий (суть - treść, sen tencja), нестатевий (стать - płeć, т ’:т).
Formacja z не- prefiksalnym oraz formantem -ев- posiada jeden przymiotnik, w którym podstawa rzeczownika motywującego jest rodzaju nijakiego: нежиттевий (життя - życie).
W klasie derywatów motywowanych w ystępują najczęściej substantywa sufiksalne rodzaju m ęskiego z form antem -к- (-ок-), np.: неприбутковий (прибуток - zysk, dochód), необов'язковий (обов’язок - obowiązek). Odnoto wałyśmy w SUM jeden derywat przymiotnikowy tworzony od rdzenia przysłówka typu неоднаковий.
W derywatach недоказовий (доказ), непризовий (призов) za podstawę m o tywującą posłużyły rzeczowniki odczasownikowe.
Derywaty z formantem -к- (-ок-) są grupą liczącą około 30 formacji. Pochod ne z tymi formantami określają brak pewnych fizycznych właściwości przedmio tów lub skłonności ludzkich, np.: нежаркий, нелегкий, несолодкий, небоязкий,
негов1ркий, нетямкий. W formacji dom inują motywacje od przymiotników nie
zaprzeczonych, por.: неширокий (широкий), невисокий (високий), нетонкий (тонкий), нер1дкий (редкий), нешвидкий (швидкий).
Często w charakterze podstaw derywacyjnych występują czasowniki, które w procesie derywacji tracą końcową tematyczną samogłoskę oraz podlegają alter- nacjom samogłoskowym, np.: нековкий (tech.) - ‘którego nie można kuć, harto w ać’; нелеткий (chem.) ‘który nie m a właściwości szybkiego wyparowywania’;
неплавкий - ‘nie posiadający właściwości topienia się przy niskiej temperaturze’; недортий - ‘z w adą wym owy’, неговiркий - ‘m ałomówny’; негнучкий - 1. ‘nie
370 Mirosława Czetyrba-Piszczako, Maria Czetyrba
posiadający giętkości’, 2. (przen.) w znaczeniu atrybutywnym, ‘osoba trudno przystosowująca się do nowych warunków’; ‘niegiętki’.
W języku ukraińskim z formacji z sufiksem -k- można wyodrębnić kilka
deryw atów z rdzeniem m otyw acyjnym rzeczow nika odw erbalnego, np.:
HezoMiHKuu (roMiH), nenoeopomKuu (noBopoT). Przymiotnik HesuMocmiuKuu to
złożenie typu rzeczownikowo-przymiotnikowego charakteryzujące ‘brak właści wości roślin przystosowania się do niesprzyjających warunków zimowych’. Dery wat HenooduHoKuu stanowi wyjątek w tej klasie przymiotników, ponieważ za jego bazę derywacyjną posłużył liczebnik jeden (oąHH) oraz przedrostek -no-.
Specyficzną grupę pod względem semantycznym w formacji z sufiksem -k
i prefiksem ne- reprezentują tzw. przymiotniki parametryczne derywowane od bazowych przymiotników niezaprzeczonych, w których cząstka zaprzeczona ne- wprowadza znaczenie „przeciwieństwa z odcieniem um iarkowania lub znaczenie nieostrego kontrastu”4, np.: HenezKuu - stosunkowo ciężki; He6jiu3bKuu - dosyć daleki; HedaneKuu, HeeawKuu, HeeucoKuu.
Derywaty z formantem -cbK- (-ąbK-). W języku ukraińskim pod względem frekwencji przymiotniki z sufiksem -cbK- (-ąbK-) i prefiksem ne- są najmniej liczną klasą. W SUM zarejestrowano jedynie około 10 takich przymiotników. Sufiks -cbK-
(-u,bK-) i prefiks ne- derywują od nazw atrybutywnych przymiotniki o znaczeniu ‘to,
co nie jest charakterystyczne, właściwe temu, co nazywa podstawa motywująca’. Jest to typ produktywny w sferze podstaw rzeczowników osobowych.
Derywaty z sufiksem -cbK- (-ąbK-) motywowane są rzeczownikami rodzaju męskiego, np.: HenpunmejibCbKuu (npHaTent), HezocnodapcbKuu (rocnoąap),
HezaMowHuąbKuu (3aMo^HHK), HemoeapucbKuu (ToBapHm).
W derywacie HemoeapucbKuu w wyniku tworzenia formy przymiotnikowej nastąpiło nałożenie się dwóch sąsiednich morfemów, czyli spółgłoski należącej do tem atu i spółgłoski sufiksu -cbK- ToBapHm ^ cbk „KmpeBHH npHronocHHH ochobh [k], aóo [p], [h], [x], [m], [c], [r], [*], 36iraroTtca 3i 3ByKoM [c] cy^iKciB
-cbK-, -cme-. TyT BipSyBaeTtca B3aeMopia Mop^eM, 3 h h tts, cBoepiflHHH cnnaB,
^ o pae aKicHo hobhh npHroaocHHH [3’] aóo [c’], [p’], [3’], aKHH b opHaKoBm Mipi Hane^HTt po o6ox cycipm x Mop^eM, ^ o npHBopHTt po yTBopeHHa yciueHHX Mop^eM npH nopiai caiB”5.
Pozostałe derywaty tej kategorii to HeceimcbKuu, HenodcbKuu, HenponemapcbKuu,
HenpomueneHcbKuu.
4 J . D A p r e s j a n , S e m a n ty k a le k s y k a ln a . S y n o n im ic z n e ś r o d k i ję z y k a , W r o c ł a w - W a r s z a w a - K r a k ó w 2 0 0 0 , s. 2 8 8 .
Kolejna formacja to derywaty z formantem imiesłowowym -ji-. W SUM
zanotowanych jest około 40 przymiotników z prefiksem He- oraz sufiksem -j
o znaczeniu ‘nie znajdujący się w stanie wywołanym w wyniku działania desygna- tu czasownika bazowego’, np.: Hecmuznuu, nediumnuu, Hyszacnuu, neocinuu. Najczęściej tego rodzaju formacje dewerbalne z sufiksem -j- funkcjonują jako
imiesłowy, które podlegają masowo adiektywizacji.
Derywaty te tworzone są od rdzeni czasowników nieprzechodnich. Pod względem strukturalnym werbatiwa derywujące przymiotniki posiadają formę pro stą, np.: neóyeanuu, neeMinuu, nedóanuu, Hewunuu, nezpinuu, necninuu i prefik- salną, np.: HezpozyMinuu, nedopocnuu, wzazopinuu, Hepoząeinuu, Henpoxononuu,
nezzacnuu, Hediumnuu, HepoznyKjuu. Analiza formacji z sufiksem -j- pozwala
stwierdzić, iż formant -j- m a znaczenie komunikatywne i derywuje przymiotniki
czynnościowe oraz potencjalne.
Derywaty z sufiksem -j- oraz z prefiksami He- i do- wskazują na proces
niezakończonej czynności lub niecałkowite podleganie stanowi, por.: HedozHunuu - ‘który nie uległ całkowitemu zgniciu’; Hedopocnuu - 1. ‘który jeszcze nie dorósł’, 2. ‘który nie osiągnął normalnego wzrostu’; Hedozpinuu - 1. ‘który jesz cze nie dojrzał’, 2. (przen.) ‘ostatecznie nie został uformowany, nieskończony’;
Hedomninuu - ‘który nie spalił się całkowicie’. W formacji z formantem -j-
odnotowałyśmy jeden przymiotnik złożony. Jest to złożenie przysłówka i czasow nika w słowie Hedoezompueanuu - ‘taki, który trwa krótki czas’.
Kolejna grupa jednostek imiesłowowego pochodzenia to derywaty z forman- tami -yu- (-w h-), -au- (-h h-), -y w - (-ww,-), które stanowią ponad 50 przykładów. Najnowsze analizy językoznawców wykazały, iż owe imiesłowy substantywne, które pojawiły się w języku ukraińskim w analogii do języka rosyjskiego, współ cześnie wypierane są przez formy z sufiksami rodzimymi6.
Jako przymiotniki derywaty z formantami -yu- (-wh-), -au- (-hh-), -yw - (-ww-)
funkcjonują w znaczeniu przenośnym. Przymiotniki zawierające temat werbalny i wymienione sufiksy m ają znaczenie ‘odnoszący się do działania nazwanego podstawą m otywującą’. Najczęściej jako podstawa derywacyjna występują cza sowniki proste nieprzechodnie lub o nieprzechodnim znaczeniu, np.: Hezzacawnuu,
HezpnHuu, HeóanaKyuuu, Hecmyxawnuu, HeKninamnuu, Henymnwuu, HeiMynuu, Heeudwwuu, Heezaeywuu, Hezopwnuu, HeMoennwuu, HeónucKyuuu, Henumonuu, HemaHynuu. W języku ukraińskim wiele form imiesłowowych z tymi sufiksami
ulega substantywizacji.
6 A . O . C T H m o B , O co S n u e o c m i po3 eu m K y jeK c u H u o zo cK nady yK p a iu cb K o i M oeu K i u X X cm .,
372 Mirosława Czetyrba-Piszczako, Maria Czetyrba
W języku ukraińskim derywaty z sufiksem -anbH- należą do mało produktyw nych, oscylują w granicach 8 jednostek. Jeden wyraz pochodny z tej grupy można wyprowadzić od rdzenia werbalnego: HenpoMOKajibHuu - ‘który nie przepuszcza w ilgoci’. Drugi typ ukraińskich derywatów z sufiksem -anbH- to przymiotniki pochodzenia imiesłowowego utworzone od podstaw rzeczowników zapożyczo nych HeMamepiajbHuu, HepaąioHanbHuu, HenponopąioHanbHuu, HeHamypajbHuu. Pochodny przymiotnik HeHopManbHuu, obok podstawowego znaczenia nomina
essendi, dysponuje znaczeniem atrybutywnym charakteryzującym człowieka cho
rego psychicznie.
W języku ukraińskim derywaty z innymi formantami oraz prefiksem He- występują sporadycznie. W SUM znajdujemy kilka przymiotników z następujący m i sufiksami: -yeam - (neeuHyeamuu, HedopiKyeamuu, HedoyMKyeamuu); -om- (neeidoMuu, HeeazoMuu, HedoeidoMuu); -ucm - (nesauMucmuu, Heóapeucmuu); -ohh- (HeewumouHuH)); -am - (HewoHamuu^); -uhh- (-iHH-) (wdeM oK pam m m u, HedianeKmuuHuu, waH m azorncm m m u, Heziziernumu); -oeum - (Hezopdoeumuu); -eHK- (HedaneuKuu); -oh- (nedieonuu, Hepoóouuu); -hh- (Hedummun); -hh- (HeeimpnHuu, HemodnHuu); -hhh- (HecnyxHHHuu).
Opis i analiza derywatów sufiksalnych, które były przedmiotem niniejszego artykułu, skłaniają do przytoczenia następujących wniosków:
1. Rozpatrywane pochodne afiksalne ze względu na podstawy motywacyjne można podzielić na dwie podstawowe grupy, których motywacja została wypro wadzona od podstaw imiennych oraz werbalnych motywowanych i prostych.
2. Derywowane podstawy rzeczownikowe należą do kategorii motywowa nych i prostych funkcjonujących w dwóch rodzajach gramatycznych: męskim i żeńskim . Większą ekspansywność w tworzeniu derywatów sufiksalnych wykazu j ą bazy motywowane, najczęściej sufiksalne.
3. W języku ukraińskim funkcjonuje nieliczna klasa tzw. derywatów polimo- tywacyjnych o podwójnej motywacji, tworzenie których można wyprowadzić od odpowiedniego przymiotnika bezprefiksalnego lub rdzenia rzeczownikowego.
4. Liczną formację stanowią pochodne motywowane czasownikiem w formie dokonanej i niedokonanej. Dla tej klasy także charakterystyczne jest zjawisko wielomotywacyjności. Znacznie m niejszą produktywność zaobserwowano wśród baz derywacyjnych odadiektywnych.
5. W języku ukraińskim liczna grupa derywatów sufiksalnych dysponuje su- pletywnymi formami sufiksalnymi lub paradygmatycznymi.
Pe3MMe
CytptpuKcanbHbie npunazamenbHbie depueam u c npetpuKCOM „ n e -” e coepeMennoM yKpauncKOM H3biKe
B H a c T o a ^ e f i C T a T te o p e q c T a B a a e T c a c a o B o o 6 p a 3 o B a T e a b H b i 0 a H a a 0 3 o p0a a r a T e a b H b i x fle p H B a T O B c n p e ^ H K c O M ne- b y K p ar ncKOM a 3 H K e . P a c c M a T p0B a a0c t -nue-, -u m-, -ee- (-ee-) , -k-
(-OK-, -eK-), -cbK- (-ąbK-), -n-, -yu- (-rnu-), -au- (-nu-), -y ą - ( - mą - ). n p o B e q e H H b i f i a H a a 0 3 o o 3 B o a 0 a c q e a a T b H 0 * e c a e , q y r o ^ 0 e b h b o a h : 1 . Y H H T tiB a a M o T H B a q a o H H w e o c h o b łi, p a c c M a T p H B a e M w e a
^
0 K c a a b H b i e o p o 0 3 B o q H b i e m o ^ h o p a 3 q e a 0 T b H a q B e o c H o B H w e r p y o o b i , M o T0B0p o B K a K o T o p t i x ô t i a a B B e q e H a b 0M e e H w e o c h o b h , a T a K * e B e p d a a t H b i x M o T 0 B 0 p o B a H H H x 0 o p o c r a x . 2 . C y ^ e c T B 0 T e a Ł H H e o c h o b h o p 0 H a q a e : * a T k K a T e r o p 0 0 M o T 0 B 0 p o B a H H t x 0 o p o c r a x , $ y H K q0o H0p y r o ^0x b q B y x r p a M M a T0n e c K0x p o q a x : M y ^ c K o M 0 » e H c K o M . B o a t m y r o 3 K c 0 a H c 0 B H o c T t b c o 3 q a H 0 0 c y ^ 0 K c a a b H b i x q e p 0 B a T o B o p o a B a a r o T M o T 0 B 0 p o B a H H t e 6 a 3 t o c h o b h , n a ^ e B c e r o c y $ $ 0 K c a a b H b i e . 3 . B y K p a0H cK o M a 3 H K e $ y H K q0o H0p y e T H e M H o r o n0c a e H H b i0 K a a c c , T aK H a 3 H B a e M t x o o a0M oT0B a q0o H H t ix q e p0B aT oB c q B o f iH o f i M oT0B0p o B K o fi, o 6 p a 3 o B a H 0 e k o t o p h x m o ^ h o B H B ecT0 03 c o o T B e T C T B y r o ^ e r o 6 e c o p e ^ 0 K c H o r o o p 0 a a r a T e a t H o r o 0 a 0 c y ^ e c T B 0 T e a t H o r o K o p H a . B y K p a 0 H c K o M a 3 H K e M H o r o n 0 c a e H H a a r p y o o a c y $ $ 0 K c a a b H b i x q e p 0 B a T o B p a c o o a a r a e T c y o o a e T 0 B H H M 0 c y $ $ 0 K c a a t H H M 0 a06o o a p a q 0 r M a T 0 n e c K 0 M 0 $ o p M a M 0 . SummaryS u ffix a l a d je c tiv a l d e r iv a tiv e s w ith a ,, He- " p r e f ix in th e m o d e r n U k r a in ia n la n g u a g e
This article presents a word form ation analysis o f adjectival derivatives w ith a He- prefix in the U krainian language. D erivatives w ith the follow ing formants are discussed: -nue-, -u m-, -ee- (-ee-),
-K- (-o k- , -ex-), -cbK- (-^bK-), -n-, -yu- (-ton-), -an- (-nu-), -y ^ - (-toip-). The conducted analysis
allows for the following conclusions:
1. W ith regard to derivative bases, the discussed affixal derivatives can be divided into two basic groups, whose motivation is derived from nominal and verbal derivative bases and roots.
2. D erived noun bases fall into the categories o f derivative bases and roots, functioning in two gram matical genders: m asculine and feminine. A greater expansiveness in forming suffixal derivati ves is indicated by derivative bases, mostly suffixal ones.
3. In the Ukrainian language, there is a small group o f the so-called polymotivational derivatives w ith a double motivation, w hose form ation can be derived from a particular non-prefix adjective or a noun stem.
In the U krainian language, a num erous group o f suffixal derivatives has suppletive suffixal or paradigmatic forms.
