Doktryna "contemptus mundi" w najstarszym piśmiennictwie ruskim

Urszula Wójcicka

Doktryna "contemptus mundi" w

najstarszym piśmiennictwie ruskim

WSP Olsztvn Acta Ro/ono-Riithemcu II. 1997

I.

SACRUM CHRZEŚCIJAŃSKIE -

KOŚCIELNE WIĘZI UNIJNE -

KONSEKWENCJE W KULTURZE DUCHOWEJ

Urszula Wójcicka Bydgoszcz

Doktryna

w najstarszym

piśmiennictwie ruskim

Użytego w tytule łacińskiego określenia doktryny, uważanej za naj­ bardziej charakterystyczną dla duchowości monastycznej1 - contemptus

mundi, nie znajdziemy w żadnym zabytku dawnego piśmiennictwa rosyj­

skiego. Nie oznacza to jednak, że jej wpływy na kulturę duchową Ru­ sinów były niewielkie lub nie było ich wcale. Wręcz przeciwnie. W tek­ stach staroruskich znajdujemy różnorodne tej doktryny interpretacje, a także literackie warianty jej praktycznej realizacji w konkretnej epoce i środowisku.

Doktryna ta, opierająca się na idei „odrzucenia świata” i „pogardy świata”, ujawniała się w pierwszej kolejności w tych utworach literatury staroruskiej, wyrosłej przecież z tradycji duchowej monastycyzmu chrześ­ cijańskiego, które propagowały model zbawienia polegający na złożeniu ofiary z samego siebie i ze swojej woli. „Każdy chrześcijanin - pouczał w Opowieści o człowieku świeckim i o monastycyzmie Cyryl z Turowa - musi nieść jarzmo Pańskie, to jest przyjąć na siebie stan monastyczny”2. Jednak wola jego, która jest źródłem wszystkich grzechów, powinna - wedle Cyryla - pozostać na zewnątrz, poza murami klasztoru. Ten bo­

1 Zob. uwagi ks. D. Olszewskiego w art. Mnisi: czy pogarda świata, [w:] Szkice z dziejów kultury religijnej, Katowice 1986. s. 125.

' Cyt. w przekładzie: W. Hryniewicz OM1, Motywy paschalne w pismach .sir. Cv- ryla z Turowa. |w:| Teologia i kultura duchowa starej Rusi, Lublin 1993, s. 237.

44 U r sz u la W ó jc ic k a

wiem, kto ukrywa w sercu choćby małą cząstkę własnej woli, skazuje sie­ bie na śmierć duchową '

Ucieczka przed taką śmiercią, równoznaczna z wyrzeczeniem się życia świeckiego, odrzuceniem jego bogactw i wstąpieniem na drogę posłuszeństwa, cierpliwości i zmagania się z samym sobą, wyznaczała w piśmiennictwie dawnej Rusi jeden z wariantów tytułowej doktryny. Rodzaj składanej ofiary: rezygnacja z własnego życia, przyrównywana przez św. Cyryla do starotestamentowego motywu paschalnego - ofiary z siebie na wzór baranka zabijanego w czasie Paschy - miał przypominać pouczenie Chrystusa: „Kto więcej kocha ojca lub matkę niż mnie, nie jest mnie godzien, i kto więcej kocha syna lub córkę niż mnie, nie jest mnie godzien. A kto nie bierze krzyża swego i nie idzie za mną, nie jest mnie godzien” (Mt, 10, 37-38). Odejście od świata bohaterów staroruskich, interpretowane jako przyjęcie ewangelicznego apelu: „A każdy, który opuścił dom, brata, siostrę, ojca, matkę (żonę), dzieci i rolę dla imienia mego, odbierze stokrotną nagrodę i zdobędzie życie wieczne” (Mt 19, 29), zawierało więc w pełni biblijną motywację życia pustelniczego. Rozu­ miejąc wezwanie dosłownie, jako porzucenie domu i poszukiwanie Boga poprzez modlitwę i medytację, uciekali staroruscy mnisi i święci od ludzi, zaszywali się w nieprzebytych lasach i miejscach bezludnych, skazywali się dobrowolnie na przebywanie w „pustyni” (уход в пустынь).

Wzorca takiego postępowania dostarczał twórca monastycyzmu na Rusi, kapłan cerkwi św. Apostołów w Berestowie - łłarion, „mąż zacny, uczony w księgach, i postów przestrzegający”, który „wykopał pieczarkę małą, dwusążniową, i przychodząc z Berestowa odśpiewywał godzinki i modlił się tu do Boga w skrytości”3 4 5. Pieczarę tę upodobał sobie następ­ nie przybyły z Athosu mnich Antoni „i osiedlił się w niej i począł modlić się do Boga [...] nie dając sobie wytchnienia dniem i nocą, w trudach przebywając, w czuwaniu i w modlitwach Potem zaś dowiedzieli się dobrzy ludzie i przychodzili do niego [,..]”s. Przybył m in. późniejszy ihu- men klasztoru KijowskoPieczerskiego i twórca jego reguły zakonnej

-3 Por. Повесть о велоризце и о мнишстве. Сказание о черноризьчстелі 4u h v.

Iw:I И. П. Ерёмин. Литературное наслебие Кирилла Туровского. II. Труды Отде­ ла Древнерусской Литературы. 1956. nr 12. s. 352. 355. 360.

4 Powieść minionych lat. (w: | Kroniki staroruskie. wybrał, wstępem i przypisami opatrzył F. Sielicki, przeł. E. Goranin. F. Sielicki. H. Suszko. Warszawa 1987. s. 10.3.

Doktryna contemptus mundi... 4 5

Teodozy Pieczerski. „I przyszedłszy do świątobliwego Antoniego, widząc go, padł na ziemię, i pokłonił mu się ze łzami, błagając go, aby mógł u niego zostać”6. Identyczną drogę pokonywali wszyscy wielcy święci Kościoła ruskiego: Sergiusz Radoneżski „wyszedł z domu ojca swojego nic nie mając ze sobą [...]. 1 obszedłszy miejsca liczne, znalazł w końcu miejsce bezludne i polubił je i odmówiwszy modlitwę podjął zajęcie, bu­

dując wprzódy chatę małą [,..]”7 8.

W podążaniu za Chrystusem, drogą wyrzeczeń i czynienia dobra, naj­ ważniejszym etapem było przejście przez symboliczną pustynię: miejsce niezliczonych niebezpieczeństw, głodu, pragnienia, ale też tłumionych na­ miętności i słabości. To tu właśnie napadali na cele mnisze rozbójnicy i złodzieje*, uaktywniali się okoliczni mieszkańcy, którzy w obawie o ut­ ratę ziemi i rosnące wpływy powstających klasztorów podpalali lasy, próbując wypędzić pustelników9, ale również toczyły się boje z siłami zła: biesami-kusicielami i dręczycielami10. 6 Житие проподобнааго отца нашего Феодосия, игумена Печерского, |w:| Памятники литературы Древней Руси. XI - начаю XII века, Москва 1978. s. 316. Dalej 11ЛДР. Житие и жизнь преподобного отца нашего Сергия. Первая Пахомиевская редакция жития, |\\ :| Древние жития преподобного Сергия Радонежского. Соб­ раны и ичданы Николаем Тихонравовым. Москва 1892. отд. 2. s. 111-112. Przekład mój - U. W. Por. też redakcję Epifaniusza. [w: | ПЛДР. ЛУГ - середина A T века. Мос­ ква 1981. s. 293-295.

8 Już w najstarszym żywocie ..prepodobnego” - św. Teodozego Pieczerskiego mo­ tyw ten wy stępował w funkcji dydaktycznej (powrót złodzieja na drogę cnoty ) i łączy ł się nierozerwalnie z tematem przebaczania błądzącym (por. ПЛДР, s. 362). Motyw ten w postaci loci communes przeszedł następnie do wszy stkich późniejszych utworów żywotopisarskich. najoryginalniejszą interpretację otrzymując w biografii Grzegorza Cudotwórcy z Pateryka Kijowsko-Pieczerskiego oraz w żywotach „prepodobnych” : Sergiusza Radoneżskiego i Cyryla Białozierskiego. a także uczniów Niła Sorskiego - Daniela Perejaslawskiego i Gierasyma Bołdy ńskiego.

9 Zob. Житие преподобного Нила Столобенскаго, Новгородского чудотвор­ ца. [ w : J Жития святых, ихюженые по руководству Четьих-Миней св. Димитрия Ростовского | dalej Д. Ростовский], кн. 4, декабрь. Москва 1903, s. 236. Por. też wypowiedź 1. Jachontowa. |w:] Жития святых севернорусских подвижников По­ морского края, как исторический источник, Ка чань 1881, s. 234-235 oraz przyp. 2.

10 Wy starczy porównać legendy z Pateryka Kijowsko-Pieczerskiego, np. O wielce cierpliwym Janie Zatworniku, O świątobliwym Mojżeszu Węgrzynie, O Nikicie Zatwor- niku. a także żywoty świętych: Niła Stołobieńskiego, słupnika Nikity Perejaslawskiego. Jana Nowogrodzkiego. Abrahama Rostowskiego. Szczegółowe omówienie tych moty­

4 6 U r s z u la W ó j c ic k a

W interpretacji biblijnej przemarsz przez pustynię symbolizował doś­ wiadczenie i oczyszczenie". Nie idealizował mistyki samotności ani ucie­ czki od cywilizacji, lecz wiązał się ze swoistym przeżyciem czasu pustyni. Biblijna pustynia, na której Bóg chciał być przewodnikiem swojego ludu zmierzającego do Ziemi Obiecanej, przekształcała się w „epokę uprzywi­ lejowaną, ale przejściową” . Stawała się nie schronieniem i ucieczką do

idealnego odosobnienia, ale miejscem podniesienia na duchu11 12. Taki właś­

nie wymiar miała „pustynia” mnichów i świętych staroruskich. Samotne cele (mnisi pieczerscy, św. Teodozy), pieczary (św. Antoni Pieczerski), chatki leśne (św. Sergiusz Nuromski), a nawet słupy (św. Nikita Pereja- sławski) i dziuple drzew (św Paweł Obnorski) były miejscem modlitwy, kontemplacji i ascezy osobistej, swoistym indywidualnym przejściem przez pustynię, zbliżającym do jedynego i ostatecznego celu życia chrześ­ cijanina - Boga.

„Wszelka dusza prosta - pisał o mnichach pieczerskich Polikarp - święta jest, nie mająca podstępu w sobie ni obłudy w sercu. Ten prawy jest przed Panem i ludźmi, ten nie może zgrzeszyć przeciw Bogu: więcej nic nie chce: jako naczynie Boże jest i Świętemu Duchowi za mieszkanie służy, oświecającemu duszę i ciało, i rozum. Jako rzecze Pan: «Ja i Ojciec ku niemu przyjdziemy i przybytek w nim uczynimy». «Zamieszkam bo­ wiem - rzecze - w nich i Bogiem im będę, i ci będą ludem moim». Apostoł zaś (powiada): «Bracia, wy jesteście Kościołem Boga żywego i Duch Święty mieszka w was». Tacy na ziemi jako aniołowie żyją i w niebie z nimi na wieki się radują” 13. Podobna pochwała monastycznego ideału zawierała się także w oceniająco-charakteryzującej formule hagiograficz- nej: „Anioł na ziemi i człowiek w niebie” (земной ангел и небесный человек), przeniesionej z Żywota Teodozego Pieczerskiego do większości

wów zob. U. Wójcicka. Hagiografia staroruska w kręgu pisarzy rosyjskich wieku XIX, Bydgoszcz 1983, rozdz. Bies.

11 Por. hasło Pustynia, [w:] M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, tłum. bp K. Romaniuk. Poznań Ґ989, s. 194.

12 Por. hasło Pustynia, [w:] Słownik teologii biblijnej, tłum. i oprać, bp K. Roma­ niuk. Poznań 1990, s. 838-842.

13 Słowo 34. O świątobliwym Spirydonie Proskurniku i Alimpim Ikonniku, |\v:| Pateryk Kijowsko-Pieczerski, czyli opowieści o świętych ojcach w pieczarach kijow­ skich położonych, oprać, i przeł. L. Nodzyńska. Wroclaw 1993, s. 244.

D o k tr y n a c o n te m p tu s m u n d i... 4 7

późniejszych biografii „prepodobnych”, osiągających świętość w stanie zakonnym.

Naśladowanie aniołów i życia anielskiego, jako kolejny wariant prak­ tycznej realizacji doktryny conte mptus mundi, dokonywało się w tekstach staroruskich poprzez ciągłe wielbienie Boga w modlitwie liturgicznej. Święty zwykle „całymi nocami nie spał, lecz śpiewał i modlił się nie­ ustannie pośród celi swojej” 14. Liturgia ziemska - jak zauważył ks. Daniel Olszewski - okazywała się wówczas antycypacją liturgii niebieskiej, a klasztor stawał się urzeczywistnieniem na ziemi raju niebieskiego15.

Pobyt w klasztorze, kończący fizyczną wędrówkę-ucieczkę od życia świeckiego, oznaczał jednocześnie początek zbawienia, nawet dla naj­ większego złoczyńcy. Pozwolił np. św. Warłaamowi Kierietskiemu - po okazaniu skruchy, wyrażeniu żalu i przestrzeganiu reguły zakonnej - zma­ zać grzech zabójstwa żony; Mojżeszowi Murinowi przekreślić rozbójniczą przeszłość, a nowogrodzkiemu cudotwórcy, Nikicie Słupnikowi, nie tylko okupić grzech pazerności i żądzy zysku, ale otrzymać w zamian za szcze­ gólny rodzaj wybranej ascezy dar wybawiania od siły nieczystej. Nagrodą za ziemskie wyrzeczenia ascetów był również zsyłany na nich dar jasno­ widzenia, proroctwa albo czynienia cudów, ale także przenoszenie żyw­ cem - na krótki czas - do królestwa niebieskiego. Materializował się w ten sposób duchowy aspekt wędrówki-pielgrzymowania pojmowanego jako eschatologiczne oczekiwanie Edenu.

Niespodziewanie otworzyło się niebo jak wrota i wyleciały stamtąd nad świętego krocie najpiękniejszych jaskółek, a w środku nich - wielki gołąb śnież­ nobiały, trzymający w dziobie swoim zloty liść z drzewa oliwnego. 1 przemówił gołąb do świętego ludzkim głosem: - Weź ten liść, przysłał go dla ciebie z raju Pan Wszechmogący na znak swojej dla ciebie przychylności. |...| i tak umiłował jego Stwórca, że kiedyś wzięty' był, na podobieństwo apostoła Pawła, do trzecie­

go nieba i słyszał tam słowa niewyrażalne i oglądał niewidzialną dla śmiertelnika piękność raju16.

14 Słowo 2S. O świętym Grzegorzu Cudotwórcy, [w:| Pateryk..., s. 208. 15 Szkice z dziejów kultury religijnej, s. 127.

16 Житие святого Андрея, Христа paôu юродивого. |w:| Д. Ростовский. кн. 2. октябрь. Москва 1902, s. 61. 68. Przekład mój - U. W. Por. też podobny motyw w apokryficznej Opowieści ojca naszego Agapiego (ІШДР. XII век, Москва 1980. s. 154-165). zawierającej - obok jednego z najstarszych i jednego z nielicznych w piś­ miennictwie staroruskim opisów raju - utrzymany w konwencji

ludowo-chrześcijań-48 U r s z u la W ó j c ic k a

Dostąpienie przez św. Andrzeja saloitę (юродивый) łaski obcowania z Chrystusem motywowane było w Żywocie nie tyle jego bogobojnością, ile pokorą wyrażającą się w wybranej przez niego formie ascezy - szaleń­ stwa w imię Chrystusa (юродство Христа ради). Właśnie w żywotach staroruskich „szaleńców Chrystusowych” doktryna odrzucenia i pogardy świata otrzymała najpełniejsze artystyczne rozwinięcie.

Funkcjonując w obiegu kulturalnym w dwojaki sposób: jako archetyp społeczny i archetyp literacki, uosabiał saloita - poprzez jednakowe ufor­ mowanie charakterologiczne oraz formalne i funkcjonalne ujednolicenie - idealny model świętego, w imię swej wiary i ku chwale Chrystusa decy­ dującego się na ośmieszanie i poniżanie, na zachowanie niezgodne z przy­ jętymi normami. Jego dobrowolne i świadome obłąkanie, będące wyższą

formą doskonalenia się, łączyło w sobie - zdaniem Aleksandra Panczenki - pasywną i aktywną stronę zjawiska „świadomego szaleństwa” . „Jego pa­ sywna część, introwertyczna, zawierała się w ascetycznym samoponiżaniu się, pozornym szaleństwie, znieważaniu i umartwianiu ciała, podtrzymy­ wanym przez dosłowną interpretację pewnych miejsc Nowego Testa­ mentu: „Jeśli kto chce pójść za mną, niech się zaprze samego siebie” (Ew. św. Marka, VI11, 34); „Myśmy głupi dla Chrystusa” (Pierwszy list św. Pa­ wła do Koryntian, IV, 10)” . Aktywna strona z kolei uzewnętrzniała się z jednej strony w milczeniu, a z drugiej „w obowiązku urągania światu”, czyli życia w świecie, wśród ludzi, demaskowaniu wad i grzechów silnych i słabych i ignorowaniu społecznych zasad zachowania” 17. Ta pogarda dla świata i jego norm społecznych stała się swoistym przywilejem i koniecz­ nym warunkiem „szaleństwa Chrystusowego” . Dlatego saloita - zwłaszcza w epoce rozkwitu szaleństwa - w XV i XVI wieku - urągał „dumnemu i próżnemu światu” w każdych warunkach i czasie: podczas nabożeństwa w cerkwi, w karczmie, na placu targowym, na ulicy. A ponieważ - jak pi­ sał A Panczenko - nawiedzony protestował w imię humanitaryzmu, po­ nieważ osądzał nie wady ustroju społecznego, ale występki przeciwko

skiej legendy opis wędrówki do nieba, mający dać odpowiedź na pytanie, dlaczego człowiek porzuca bliskich i podąża za Chry stusem.

b A. Panczenko. Staroruskie szaleństwo Chrystysowe jako widowisko, (w:) Se­ miotyka dziejów Rosji, wybór i przekł. B. Żyłko. Łódź 1993, s. 108-109. Zob. też: Д. C. Лихачев. A. M. Панченко. H. В. Понырко. Смех в Древней Руси, Ленинград 1984, s. 79.

Doktryna con tem p tm nnmdi.. 44

moralności chrześcijańskiej, nie zasady, ale osoby, to u rzeczywistości było mu obojętne, kogo demaskuje - ubogiego czy wielmożę1*.

Wasyl Błogosławiony np pozbawił na pewien czas wzroku jarmar­ czne handlarki (w innych wersjach: mijające go młode kobiety) kpiące z jego nagości, aby napiętnować „grzeszny śmiech” nierozumnych, powy­ wracał stragany z kołaczami i powylewał kwas z dzbanów, aby ujawnić nieuczciwość sprzedających Maksym Moskiewski zarzucał kupcom i ary­ stokratom niemoralność, a Nikoła Sałos z Pskowa pouczał Iwana Groźne­ go „wieloma strasznymi słowami, żeby zaprzestał tego wielkiego krwi przelewania i nie ważył się grabić święte Cerkwie Boże” 1"

Prawo do urągania „próżnemu światu" dawało saloicie jego pełne uciążliwości i zniewag tułacze życie „pomiędzy dworami", upodobnione w staroruskich źródłach do Drogi Krzyżowej Jezusa. Prokop Ustiużski „we dnie bowiem jako jurodiwyj chodził, w nocy zaś bez snu przeby wał i modlił się nieustannie do Pana Boga [...]. Nazajutrz zaś znowu na cały dzień [...] wychodził na ulice miasta i w sprośności przebywał" Wy­ cierpiał za to „wiele przykrości, i krzywdy, i bicia, i szturchania od sza­ lonych ludzi"2". Nie unikał bowiem „błogosławiony obłąkany” owego „szturchania", ale świadomie prowokował go, rzucając upokarzające obelgi, opluwając ludzi, obrzucając ich kamieniami i błotem bądź obra­ żając uczucie przyzwoitości swoim wyglądem. Ubiorem, zwykle „sukma­ ną lnianą, zniszczoną wielce i połataną” (Ż Szymona z Jurjewca), a także takimi atrybutami stroju jak „kołpaki wielkie i ciężkie”, krzyże z łań­ cuchami żelaznymi, obrączki i pierścionki miedziane podkreślał „obłąka­ ny” właśnie swą pogardę dla świata i życia świeckiego Dlatego też po­ zostawał najczęściej nagi, „zakładając białe szaty niezniszczalnego życia” (Ż. Prokopa z Wiatki). Nagość, jako jedna z najważniejszych oznak „sza­ leństwa Chrystusowego”, stawała się w tekstach hagiograficznych sym­ bolem duszy świętego. „Świata wszystkie piękności odrzucił, nic na swym ciele ze znikomych ubiorów nie nosił, nagością cielesną dla Chrystusa pra­ cując [...]. Jako z łona matki wyszedł, tak i wśród ludzi nago chodząc nie wstydził się, mrozu i spiekoty słonecznej nie unikał”18 19 * 21.

18 Смех в Древней Руси. s. 144.

19 Cyt. za: Источники русской агиографии. Санкт-Петербург 1X82. «yd. Lei­ pzig 1970. s. 401. Przekład ntój - U. W.

■" Cyt. z.a: Semiotyka dziejów Rosji. s. 111. 117. ■’ Ibidem, s. 124.

50 U r s z u la W ó j c ic k a

Odrzucenie świata i pogarda świata, uzewnętrzniane przez saloitów specyficznie: jako ośmieszanie siebie w celu ośmieszenia innych, nie wy­ kluczały' - co znamienne - ich ingerencji w życie społeczne. Nieprzypad­ kowo więc motywy przeciwstawiania się „nawiedzonych” przedstawicie­ lom władzy duchownej i świeckiej czy też demaskowania wszelkich nie­ prawidłowości stały się „wspólnym miejscem” żywotów „błogosławio­ nych obłąkanych” Idea społecznego orędownictwa i czynnej obrony słab­ szego nie kolidowała bowiem w hagiografii staroruskiej z ideą wy­ rzeczenia się świata, a nawet - wbrew pozornej sprzeczności - wypływała z niej Widać to wyraźnie w społeczno-ascetycznym nurcie ruskiego mo- nastycyzmu, reprezentowanym głównie przez wielkich „prepodobnych” Zgodnie z wiedzą hagiografa Teodozy Pieczerski „był wdów opiekunem, i sierot pomocnikiem, i ubogich obrońcą” (s. 384). Sergiusz Radoneżski ingerował w prywatne życie książąt, zmuszając wielu z nich (np. Olega Riazańskiego czy Borysa Nowogrodzkiego) do posłuszeństwa. Kontynu­ atorzy ich demaskatorskiej działalności odmawiali wizyt w domach ksią­ żęcych (św. Cyryl Białozierski), potępiali publicznie panującego (św. Martyniusz Białozierski), a nawet oskarżali o bezpodstawne zagarnięcie władzy (św Grzegorz Pielszemski).

Będąc zatem „orędownikami prawdy” (радетели) w jej staroruskim, religijnym rozumieniu, wykazując obok cech typowo ascetycznych głębo­ ko ludzkie odruchy: współczucie, bezinteresowność, niezłomność w prze­ ciwstawianiu się prawu silniejszego, łączyli w sobie staroruscy mężowie świątobliwi wykluczające się z natury pierwiastki - ascetyzm z aktyw­ nością i łagodność z zuchwałością. Jako propagatorzy i realizatorzy dok­ tryny pogardy świata uwypuklali w niej ciągle te same aspekty idei słu­ żenia Bogu - poświęcania siebie dla Chrystusa i walki w imię Chrustusa. „Chrystus bowiem - pouczał w homilii na Niedzielą Paschalną Cyryl z Turowa - stał się dobrą i słuszną drogą . ” .