Widok Reforma procesu w sprawie orzekania nieważności małżeństwa elementem nowej ewangelizacji

JANUSZ GRʏLIKOWSKI

Uniwersytet Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego w Warszawie Wydzia³ Prawa Kanonicznego

Reforma procesu w sprawie orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa

elementem nowej ewangelizacji

A Reform of the Process on the Assessment of Nullity of Marriage as an Element of New Evangelization

Kiedy mówimy o nowej ewangelizacji, zdajemy sobie sprawê, i¿ podejmuje-my trudne i z³o¿one zagadnienie zwi¹zane z trosk¹ o przekaz wiary z nowym dy-namizmem i za pomoc¹ nowych œrodków, które bêd¹ adekwatne dla wspó³czesne-go œwiata i mentalnoœci wspó³czesnewspó³czesne-go cz³owieka. Tematyka ta odnosi siê równie¿ do ma³¿eñstwa i rodziny, które s¹ bezpoœrednio zaanga¿owane w dzie³o nowej ewangelizacji i od których wiele zale¿y, gdy¿ s¹ podstawowym podmiotem i przed-miotem ewangelizacji. W zwierciadle rodziny i ma³¿eñstwa Koœció³ bowiem do-strzega obraz relacji, jak¹ on sam winien nawi¹zywaæ ze œwiatem, aby g³osiæ mu Dobr¹ Nowinê. Widaæ to bardzo wyraŸnie w nauczaniu papie¿a Franciszka. Za jego pontyfikatu nowa ewangelizacja nabiera wiêkszej mocy i nowego ducha. Sta³ym i wielokrotnie powtarzanym przes³aniem papieskim jest nieustanny apel o Koœció³ otwarty, dynamiczny, wychodz¹cy ku ludziom zagubionym i potrzebuj¹cym. Pa-pie¿ naucza o potrzebie „wychodzenia do ludzi”, o koniecznoœci podejmowania dialogu z tymi, którzy opuszczaj¹ Koœció³, wskazuje na potrzebê „nawrócenia dusz-pasterstwa”, które nie mo¿e byæ „odleg³e”, pozbawione bliskoœci, czu³oœci i ser-decznoœci. Nowa ewangelizacja to wiêc troska o dzia³ania zmierzaj¹ce do tego, aby Koœció³ „rozgrzewa³ serca” ludzi, a nie „konserwowa³” wiary, lecz j¹ nieustannie pomna¿a³. Ma to mieæ równie¿ prze³o¿enie na wymiar prawny i prawno-duszpa-sterski dzia³alnoœci Koœcio³a i jego instytucji, które winny d¹¿yæ do tego, aby prze-kazywa³y ³askê Bo¿¹, stale sprzyja³y dobru wiernych oraz kierowa³y siê zawsze najwy¿szym dobrem, jakim jest zbawienie dusz1_.

T

M

Volumen 11(2016), numer 2(20) doi: 10.14746/TIM.2016.20.2.6

Wa¿nym elementem o charakterze prawnym i prawno-duszpasterskim w od-niesieniu do ma³¿eñstwa i rodziny w perspektywie nowej ewangelizacji jest prze-prowadzona przez papie¿a Franciszka reforma kanonicznego procesu w sprawie orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa. Otó¿, w nawi¹zaniu do og³oszonego bull¹ Misericordiae vultus (Oblicze mi³osierdzia) Jubileuszowego Roku Mi³osierdzia, który by³ obchodzony w Koœciele od 8 grudnia 2015 r. do 20 listopada 2016 r. i by³ szczególnym czasem ³aski, umocnieniem œwiadectwa wiary wiernych i „za-topienia” ich w Ÿródle tajemnicy Bo¿ego Mi³osierdzia2, papie¿ Franciszek,

wpi-suj¹c siê w treœci duchowe i religijne nowej ewangelizacji, Roku Jubileuszowe-go oraz kieruj¹c siê najwy¿szym prawem, jakim jest prowadzenie wiernych do zbawienia (salus animarum)3_{, podj¹³ siê dzie³a zreformowania kanonicznego}

pro-cesu o niewa¿noœci ma³¿eñstwa. W tym celu powo³a³ 27 sierpnia 2014 r. komisjê z³o¿on¹ z wybitnych specjalistów w zakresie nauki prawa kanonicznego, obda-rzonych roztropnoœci¹ duszpastersk¹ i doœwiadczeniem w praktyce s¹dowej, na czele której stan¹³ Dziekan Roty Rzymskiej, a której celem by³o przygotowanie i opracowanie projektu reformy, z pe³nym poszanowaniem zasady nierozerwal-noœci wêz³a ma³¿eñskiego. Po sprawnych pracach komisji nad rewizj¹ postêpo-wania procesowego i konsultacjach z ekspertami, papie¿ Franciszek 15 sierpnia 2015 r., listem apostolskim motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, reformuj¹-cym kanony Kodeksu prawa kanonicznego, dotycz¹ce spraw o orzeczenie nie-wa¿noœci oraz listem apostolskim motu proprio Mitis et misericors Iesus, refor-muj¹cym kanony Kodeksu kanonów koœcio³ów wschodnich, og³osi³ nowe normy reguluj¹ce prowadzenie kanonicznego procesu o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa4.

Do-kument ten wszed³ w ¿ycie 8 grudnia 2015 r. Wejœcie w ¿ycie zreformowanego prawa w zakresie procesu o orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa zbieg³o siê za-tem z rozpoczêciem Jubileuszowego Roku Mi³osierdzia, co jest symptomatycz-ne, gdy¿ uœwiadamia i przybli¿a wa¿noœæ oraz znaczenie wykonywania pos³ugi sprawiedliwoœci w Koœciele, a tym samym wpisuje siê w dzie³o nowej ewangeli-zacji. Podjêta reforma ma s³u¿yæ ochronie godnoœci ma³¿eñstwa, sprawnemu dochodzeniu podmiotowych uprawnieñ wiernych, a tym bardziej zbawieniu dusz, które niezmiennie pozostaje najwy¿szym celem procesowego prawa ma³¿eñskie-go oraz osób zaanga¿owanych w wymierzanie sprawiedliwoœci w Koœciele5_.

2 _{Papie¿ Franciszek, bulla ustanawiaj¹ca nadzwyczajny Jubileusz Mi³osierdzia Misericordiae}

vultus (11.04.2015), „Miesiêcznik Diecezji W³oc³awskiej – Kronika” 98(2015), nr 5, s. 499-500.

3 _{Por. kan. 1752 KPK.}

4 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, reformuj¹cy}

ka-nony Kodeksu prawa kanonicznego, dotycz¹ce spraw o orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa; list apostolski motu proprio Mitis et misericors Iesus, reformuj¹cy kanony Kodeksu kanonów koœcio-³ów wschodnich, dotycz¹ce spraw o orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa (tekst ³aciñsko-polski), Tarnów 2015.

Swoimi nowymi regulacjami i rozwi¹zaniami Mitis Iudex Dominus Iesus wzbudza ¿ywe zainteresowanie, a nawet rozbie¿ne opinie. Celem zmian wpro-wadzonych do kanonicznego procesu ma³¿eñskiego nie jest – jak to sugeruj¹ media œwieckie – u³atwienie uzyskania orzeczenia niewa¿noœci ma³¿eñstwa, ale przede wszystkim przyspieszenie prowadzenia procesów koœcielnych o niewa¿-noœæ ma³¿eñstwa, jak te¿ uproszczenie niektórych procedur kanonicznych6_.

Cho-dzi o to, jak napisa³ papie¿ Franciszek, by przyspieszyæ procesy stwierdzenia niewa¿noœci ma³¿eñstwa, tak, aby szybciej s³u¿yæ wiernym, którzy znaleŸli siê w takich sytuacjach i z powodu opóŸnienia wydania s¹dowego orzeczenia czekaj¹-cy na nie wierni nie byli „gnêbieni przez mroki w¹tpliwoœci”7_{, ale „skorzystali}

z pos³ugi i mi³osierdzia, z jak¹ wychodzi do nich Koœció³, daj¹c mo¿liwoœæ zawar-cia nowego ma³¿eñstwa kanonicznego, je¿eli oka¿e siê to mo¿liwe8_{. Zasady przy}

tej zmianie s¹ jasne i oczywiste, prowadzenie procesu stwierdzenia niewa¿noœci ma³¿eñstwa ma zostaæ w niektórych oczywistych dowodowo sytuacjach przyspie-szone, jednak¿e musi siê dokonywaæ z ca³kowitym poszanowaniem natury ma³¿eñ-stwa, którym jest poszanowanie prawdy.

Jak zatem wygl¹daj¹ w œwietle papieskiego dokumentu nowe przepisy kano-nicznego procesu o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa, jakie nowe rozwi¹zania prawne i proceduralne proponuje i wprowadza papie¿ Franciszek? Na czym polega nowy sposób zagwarantowania w³aœciwego funkcjonowania sprawiedliwoœci w Koœcie-le, a przede wszystkim orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa przy poszanowaniu zasady nierozerwalnoœci ma³¿eñstwa, zachowaniu jednoœci w wierze i w dyscy-plinie dotycz¹cej ma³¿eñstwa?

1. Z HISTORII KANONICZNEGO PROCESU MA£¯EÑSKIEGO

Kanoniczny proces o stwierdzenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa ma swoj¹ cieka-w¹ i bogat¹ historiê. Przez wiele wieków sprawy o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa by³y rozpatrywane wed³ug ogólnych zasad procesowych. Wskutek wzrostu liczby wnoszonych spraw, proces ma³¿eñski zacz¹³ przybieraæ w du¿ej mierze formy procesu rzymskiego, przyjmuj¹c formy okreœlone przez ustawodawstwo soboro-we i synodalne. Kiedy zaœ nadmiar przepisów proceduralnych powodowa³ przed³u¿anie siê w dochodzeniu do rozstrzygania spraw, zosta³ wprowadzony przez papie¿a Klemensa V w 1306 r. konstytucj¹ Saepe contingit proces skróco-ny9. Ten sam Papie¿ sprawy ma³¿eñskie nakaza³ prowadziæ w trybie

postêpowa-6 _{P.V. Pinto, Reforma procesu w sprawie orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa, „L’Osservatore}

Romano” (ed. polska), 36(2015), nr 11, s. 44.

7 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Jesus…, s. 9.} 8 _{P.V. Pinto, Reforma} procesu w sprawie orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa…, s. 44. 9 _{C.2, V,11 in Clem.}

nia uproszczonego10_{. Reformê norm prawnych w przedmiocie procesu}

ma³¿eñ-skiego przeprowadzi³ nastêpnie Sobór Trydencki (1545-1563)11_{, zaœ papie¿}

Be-nedykt XIV konstytucj¹ apostolsk¹ Dei miseratione z 1741 r. dokona³ rozbudo-wania i wyodrêbnienia procesu ma³¿eñskiego z ogólnego procesu s¹dowego, ujednolicaj¹c system papieskiej ³aski rozwi¹zania wêz³a ma³¿eñstwa zawartego i niedope³nionego, jak te¿ wprowadzaj¹c zasadê dwuinstancyjnoœci w orzekaniu spraw o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa12_{. System ten obowi¹zywa³ a¿ do naszych}

cza-sów, a instytucja kanonicznego procesu ma³¿eñskiego utrwala³a siê poprzez licz-ne instrukcje wydawalicz-ne przez Stolicê Apostolsk¹13_.

Wa¿nym etapem w rozwoju s¹downictwa koœcielnego, w tym kanonicznego procesu ma³¿eñskiego, by³o wydanie 29 czerwca 1908 r. przez papie¿a Piusa X konstytucji apostolskiej Sapienti consilio14_{, która odrodzi³a i zaakcentowa³a}

zna-czenie i rolê trybuna³ów Stolicy Apostolskiej – Roty Rzymskiej i Sygnatury Apostolskiej. Tej pierwszej dokument przypisa³ do jej w³aœciwoœci sprawy ma-³¿eñskie, pozostawiaj¹c niektóre w gestii Kongregacji Sakramentów. Ponadto Papie¿ dokona³ wspomnianym dokumentem oddzielenia w³adzy s¹dowej od w³a-dzy administracyjnej15_.

Normy odnoœnie procesu ma³¿eñskiego znalaz³y siê równie¿ w Kodeksie prawa kanonicznego z 1917 r., regulowa³ je osobny tytu³16. Jednak¿e w procesie

ma³¿eñskim, obok przepisów specjalnych, obowi¹zywa³y zasady zwyczajnego procesu spornego17_{. Wymaga³o to wydania przez Stolicê Apostolsk¹ wielu}

szcze-gó³owych instrukcji, spoœród których najwa¿niejsz¹ z punktu widzenia praktyki s¹dowej by³a instrukcja wydana przez Kongregacjê Sakramentów Provida Mater Ecclesiae z 15 sierpnia 1936 r.18 By³a ona autorytatywnym przewodnikiem

i szczegó³owym komentarzem dla trybuna³ów diecezjalnych, rozpatruj¹cych sprawy o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa.

Podczas obrad II Soboru Watykañskiego (1962-1965) wielu biskupów postu-lowa³o zreformowanie procedury w sprawach ma³¿eñskich. Wynika³o to z faktu,

10 _{C.2, II, 1 in Clem.}

11 _{Conc. Trid., sess. XIII, c. 20 de ref.; sess. XXIV, c. 20 de ref.; sess. XXV, c. 10 de ref.} 12 _{Benedictus XIV, Constitutio Dei miseratione (03.11.1741), w: Codicis Iuris Canonici}

Fon-tes, t. I, ed. P. Gasparri, Romae 1923, s. 695-701.

13 _{W. Góralski, Wprowadzenie do motu proprio „Mitis Iudex Dominus Iesus”, w: Proces}

ma-³¿eñski wed³ug motu proprio Mitis Iudex Dominus Jesus, red. J. Krajczyñski, P³ock 2015, s. 10.

14 _{Pius X, Constitutio apostolica Sapienti Consilio (29.06.1908), “Acta Apostolicae Sedis”}

(dalej: AAS) 1(1909), s. 9-135.

15 _{T. Pawluk, Prawo} kanoniczne wed³ug Kodeksu Jana Paw³a II, t. IV: Dobra doczesne

Ko-œcio³a, Sankcje w Koœciele, Procesy, Olsztyn 1990, s. 314.

16 _{Zob. kan. 1960-1992 KPK z 1917 r.}

17 _{T. Pawluk, Prawo} kanoniczne wed³ug Kodeksu Jana Paw³a II…, t. IV, s. 314.

18 _{S. Congregatio pro Sacramentis, Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis in}

¿e wobec zwiêkszaj¹cej siê liczby spraw ma³¿eñskich, wnoszonych do s¹dów koœcielnych, rozbudowane przepisy kanonicznego prawa procesowego nie po-zwala³y na sprawne prowadzenie procesów o orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eñ-stwa. St¹d powo³ana w 1963 r. Papieska Komisja do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego, wspierana przez konsulatorów, zaczê³a debatowaæ nad reform¹ i usprawnieniem kanonicznego procesu ma³¿eñskiego19_{. W ramach posoborowej}

odnowy prawa kanonicznego, 15 sierpnia 1967 r. papie¿ Pawe³ VI wyda³ kon-stytucjê apostolsk¹ Regimini Ecclesiae universae, moc¹ której nadzór nad trybu-na³ami koœcielnymi przeniós³ z Kongregacji Sakramentów do Sygnatury Apostol-skiej. Konstytucja ustali³a tak¿e ogólne zasady dotycz¹ce spraw ma³¿eñskich w dykasteriach rzymskich20_{. Postulat zreformowania procesu ma³¿eñskiego,}

a szczególnie jego uproszczenia i przyspieszenia, zg³oszono równie¿ podczas ob-rad synodu biskupów w 1970 r., a tak¿e postulowali w tej sprawie liczni przed-stawiciele doktryny21. Nadto liczne konferencje biskupów (Stanów

Zjednoczo-nych, Kanady, Australii, Belgii, Anglii, Francji) zwraca³y siê o specjalne indulty w sprawach ma³¿eñskich, a dotycz¹ce uproszczenia procedury w sprawach o stwierdzenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa22_.

Rezultatem tych postulatów i próœb by³a sugestia zaproponowana przez Pa-piesk¹ Komisjê do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego papie¿owi Paw³owi VI, aby dokona³ zmian w prawie procesowym w odniesieniu do spraw o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa jeszcze przed promulgacj¹ nowego Kodeksu. Przychylaj¹c siê do tej sugestii, Ojciec Œwiêty wyda³ 28 marca 1971 r. motu proprio Causas matrimo-niales, dziêki któremu zosta³o nieco uproszczone postêpowanie w sprawach ma³-¿eñskich i tym samym stworzono warunki do sprawniejszego rozpatrywania tych spraw23_{. Zmiany dokonane przez powy¿szy dokument dotyczy³y przede}

wszyst-kim: rozszerzenia w³aœciwoœci s¹du, mo¿liwoœci rozpoznania sprawy przez jed-nego sêdziego, jak te¿ w³¹czenia mê¿czyzny œwieckiego do kolegium sêdziow-skiego oraz dopuszczenia do funkcji audytora, asesora oraz notariusza osób

19 _{T. Pawluk, Prawo kanoniczne wed³ug Kodeksu Jana Paw³a II…, t. IV, s. 314.}

20 _{Paulus VI, Constitutio apostolica Regimini Ecclesiae universae (15.08.1967), AAS 59}

(1967), s. 885-928; por. W. Góralski, Wprowadzenie do motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 11.

21 _{Zob. A. Przyby³a, Prawo} kanoniczne w œwietle obrad Synodu Biskupów, „Ateneum

Kap³añ-skie” 71(1968), s. 161-162.

22 _{W. Góralski, Uprawnienia} udzielone trybuna³om koœcielnym Belgii oraz Anglii i Walii

w zakresie procesu ma³¿eñskiego, „Prawo Kanoniczne” 17(1974), nr 3-4, s. 107-115; T. Pieronek, Normy postêpowania w sprawach ma³¿eñskich wydane przez Stolicê Apostolsk¹ dla diecezji Sta-nów Zjednoczonych, „Prawo Kanoniczne” 16(1973), nr 1-2, s. 177-204; por. T. Pawluk, Reforma kanonicznego procesu ma³¿eñskiego w œwietle motu proprio Causas matrimoniales, „Prawo Kano-niczne” 16 (1973), nr 3-4, s. 247-248.

23 _{Paulus VI, Litterae apostolacie motu proprio datae quibus normae quaedam statuuntur ad}

œwieckich, uproszczenia procedury w drugiej instancji, gdy w pierwszej zapad³ wyrok pro nullitate, a tak¿e w trzeciej instancji, gdy wniesiono rekurs przeciwko dekretowi drugiej instancji, zatwierdzaj¹cemu wyrok pierwszej instancji, okreœle-nia zasady dotycz¹cej dopuszczalnoœci prowadzeokreœle-nia procesu skróconego w œciœle okreœlonych przypadkach (istnienie przeszkody zrywaj¹cej, mo¿liwej do udo-wodnienia pewnym i autentycznym dokumentem, niezachowanie formy kano-nicznej oraz niewa¿noœci pe³nomocnictwa)24_.

Posoborow¹ reformê procesu ma³¿eñskiego, rozpoczêt¹ przez Paw³a VI, do-koñczy³ Jan Pawe³ II w promulgowanym przez siebie 25 stycznia 1983 r. Kodek-sie prawa kanonicznego. Proces o orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa zosta³ ure-gulowany w kan.1671-1691, a tak¿e w odpowiednich przepisach zwyczajnego procesu spornego, do których odsy³a³ kan. 169125_{. Normy te zosta³y nastêpnie}

uzupe³nione instrukcj¹ Dignitas connubii z 25 stycznia 2005 r.26

Po zwo³aniu przez papie¿a Franciszka Nadzwyczajnego Zgromadzenia Syno-du Biskupów w 2014 r., jeszcze przed rozpoczêciem jego obrad, Ojciec Œwiêty powo³a³ 27 sierpnia tego¿ roku specjaln¹ komisjê, z³o¿on¹ z wybitnych znaw-ców prawa kanonicznego i teologii pastoralnej, maj¹cych jednoczeœnie doœwiad-czenie s¹dowe, na czele której sta³ Dziekan Roty Rzymskiej, aby przygotowa³a projekt reformy procesu ma³¿eñskiego, z „pe³nym poszanowaniem – jak to za-znaczy³ Papie¿ – zasady nierozerwalnoœci wêz³a ma³¿eñskiego”27_{. Po trudnych}

i wnikliwych, ale sprawnych pracach komisji nad rewizj¹ postêpowania proceso-wego i konsultacjach z ekspertami, a tak¿e uwzglêdniaj¹c postulaty wysuniête przez wiêkszoœæ biskupów podczas synodu biskupów z paŸdziernika 2014 r., papie¿ Franciszek 15 sierpnia 2015 r., listem apostolskim motu proprio Mitis Iu-dex Dominus Iesus, reformuj¹cym kanony Kodeksu prawa kanonicznego, doty-cz¹ce spraw o orzeczenie niewa¿noœci, og³osi³ nowe normy reguluj¹ce prowa-dzenie kanonicznego procesu o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa28_.

Dokument ten, promulgowany 8 wrzeœnia 2015 r., wszed³ w ¿ycie 8 grudnia tego¿ roku i ma na wzglêdzie nie tylko zagwarantowanie w³aœciwego funkcjono-wania sprawiedliwoœci w Koœciele, ale przede wszystkim wychodzi naprzeciw potrzebie uproszczenia procedury orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa, przy za-gwarantowaniu ochrony jednoœci w wierze i dyscyplinie dotycz¹cej ma³¿eñ-24 _{Zob. T. Pawluk, Reforma kanonicznego procesu ma³¿eñskiego w œwietle motu proprio}

Cau-sas matrimoniales…, s. 251-283.

25 _{Kann. 1671-1691; Zob. T. Pawluk, Prawo} kanoniczne wed³ug Kodeksu Jana Paw³a II…,

t. IV, s. 315.

26 _{Pontificium Consilium de Legum Textibus, Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis}

et interdioecesanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii Dignitas connubii, Libreria

Editri-ce Vaticana 2005; tekst polski dokumentu w j. ³aciñskim i w j. polskim zawiera Komentarz do In-strukcji procesowej „Dignitas connubii”, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007.

27 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 7-9.} 28 _Tam¿e.

stwa29_{. Motu proprio sk³ada siê z trzech elementów redakcyjnych: 1. czêœæ}

wstêp-na wskazuj¹ca wstêp-na genezê, motywy i cele reformy; 2. niektóre podstawowe za³o-¿enia reformy; 3. dyspozycje modyfikuj¹ce przepisy rozdzia³u „Sprawy o stwier-dzenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa” (kan. 1671-1691 KPK). Do motu proprio do³¹czono „Zasady proceduralne w sprawach o stwierdzenie niewa¿noœci”, uzna-ne przez ustawodawcê za obowi¹zuj¹ce30_{. Jak sugeruje ks. prof. W. Góralski,}

zosta³y one „opracowane najprawdopodobniej przez wspomniany zespó³ eksper-tów, kierowany przez Dziekana Roty Rzymskiej i nie maj¹ na celu przedstawia-nia ca³ego procesu w szczegó³ach, lecz przede wszystkim wyjaœnienie podstawo-wych nowoœci legislacyjnych i ich uzupe³nienie tam, gdzie jest to konieczne”31_.

Przeprowadzona reforma skutkuje uchyleniem lub zmodyfikowaniem do-tychczasowych norm prawnych (kan. 1671-1691) obowi¹zuj¹cego Kodeksu pra-wa kanonicznego oraz wpropra-wadzeniem nowych regulacji w tym zakresie. Ich celem jest przede wszystkim dobro duchowe, a w szczególnoœci zbawienie ma³-¿onków zwi¹zanych kanonicznym wêz³em ma³¿eñskim, którzy rozwiedli siê i ¿yj¹ w nowych (tzw. nieregularnych) zwi¹zkach, i którzy pragn¹ uregulowaæ swój status cywilny na forum koœcielnym albo ju¿ z³o¿yli w s¹dzie koœcielnym odpowiedni w tym celu wniosek32_.

2. OCHRONA NIEROZERWALNOŒCI MA£¯EÑSTWA ORAZ ZBAWIENIE WIERNYCH NACZELN¥ ZASAD¥ REFORMY

Dwie zasady stanowi¹ niejako fundament reformy oraz najwy¿sze prawo, a mianowicie: ochrona nierozerwalnoœci ma³¿eñstwa i zbawienie wiernych (do-bro dusz).

Papie¿, wskazuj¹c na te dwie naczelne zasady reformy procesu ma³¿eñskie-go, pragnie zwróciæ uwagê, i¿ zasada nierozerwalnoœci ma³¿eñstwa bywa we wspó³czesnym œwiecie niezrozumiana, podwa¿ana i b³êdnie interpretowana. To powoduje, ¿e stawiane s¹ pytania o sensownoœæ i praktyczny wymiar ma³¿eñstwa nierozerwalnego, a tak¿e b³êdne pojmowanie natury procesu o niewa¿noœæ ma³-¿eñstwa, o jaki siê zwracaj¹ do s¹dów koœcielnych. Poniewa¿ jednak jednym z podstawowych praw wiernych jest prawo do legalnego dochodzenia przys³u-guj¹cych im uprawnieñ na w³aœciwym forum s¹dowym33_{, mog¹ oni i powinni}

do-chodziæ swoich uprawnieñ w tym wzglêdzie, szczególnie, kiedy kieruj¹ siê su-mieniem, niepozwalaj¹cym pozostawaæ na rozdro¿u ¿ycia sakramentalnego, jak

29 _{Tam¿e, s. 9.} 30 _{Tam¿e, s. 5-45.}

31 _{W. Góralski, Wprowadzenie do motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 15.} 32 _{Tam¿e, s. 14-15.}

te¿ maj¹ na wzglêdzie chêæ zawarcia nowego ma³¿eñstwa koœcielnego. Koœció³ winien im w tym pomóc, wskazuj¹c, ¿e zwi¹zek nierozerwalny tworzy zgoda stron, która jest przyczyn¹ sprawcz¹ ka¿dego ma³¿eñstwa, o ile wyra¿ona jest pomiêdzy osobami prawnie do tego zdolnymi. Wyra¿ona zgoda ma³¿eñska nie powoduje zaistnienia ma³¿eñstwa, jeœli któryœ z kontrahentów lub obydwoje s¹ niezdolni prawnie wed³ug prawa naturalnego, pozytywnego czy koœcielnego do jej wyra¿enia34_.

Ju¿ w czêœci wstêpnej dokumentu papie¿ Franciszek zaznaczy³, i¿ „w kwe-stii ma³¿eñstwa Koœció³ przez wieki, bêd¹c coraz bardziej œwiadomy s³ów Chry-stusa, rozumia³ i przedstawia³ w sposób dog³êbny doktrynê o nierozerwalnoœci œwiêtego wêz³a ma³¿eñskiego”35_{. Podkreœli³ te¿, ¿e swoj¹ decyzjê podtrzymuj¹c¹}

rozpoznawanie spraw nullitatis matrimonii na drodze s¹dowej, usprawiedliwia przede wszystkim „koniecznoœci¹ zagwarantowania w najwy¿szym stopniu ochrony prawdy œwiêtego wêz³a”36. Dlatego – jak to zaznaczono wczeœniej –

powo³any przez niego zespó³ ekspertów, z Dziekanem Roty Rzymskiej na czele, otrzyma³ zadanie przygotowania projektu reformy „z pe³nym poszanowaniem zasady nierozerwalnoœci wêz³a ma³¿eñskiego”37_.

Zasada nierozerwalnoœci ma³¿eñstwa, okreœlona w kan. 1056 KPK, zosta³a zatem bardzo wyraŸnie potwierdzona w analizowanym dokumencie i nadal – czego nie zauwa¿aj¹ œwieckie œrodki masowego przekazu, komentuj¹ce nowe normy prawne papie¿a Franciszka zawarte w motu proprio – pozostaje zasad¹ fundamentaln¹, okreœlaj¹c¹ ma³¿eñstwo jako zwi¹zek trwa³y, którego cz³owiek rozdzieliæ nie mo¿e i wskazuj¹c¹, ¿e zwi¹zku ma³¿eñskiego nie mo¿na zawieraæ na okreœlony czas, lecz dozgonnie38_.

Jednoczeœnie papie¿ Franciszek zauwa¿a, ¿e nadszed³ w Koœciele czas, aby nie tylko prowadziæ analizy i zg³êbianie elementów istotnych dla wa¿noœci ma³-¿eñstwa, roli i znaczenia wiary przy zawarciu ma³¿eñstwa sakramentalnego, szu-kania rozwi¹zañ prawno-duszpasterskich dla osób rozwiedzionych, które zawa-r³y ponowne zwi¹zki cywilne, zmuszonych ¿yæ na obrze¿ach Koœcio³a, ale by dzia³aæ i w ten sposób zapocz¹tkowaæ dzie³o sprawiedliwoœci i mi³osierdzia, od d³u¿szego czasu oczekiwane, reformuj¹c praktykê duszpastersk¹ i kanoniczn¹. Dlatego, szanuj¹c i wskazuj¹c na zasadê nierozerwalnoœci ma³¿eñstwa jako fun-damentu ma³¿eñstwa sakramentalnego, Papie¿ zauwa¿aj¹c, ¿e mi³oœæ i mi³osier-dzie wymagaj¹, aby Koœció³ jak matka sta³ siê bliski swoim mi³osier-dzieciom, które czu-j¹ siê od³¹czone i uwa¿aczu-j¹, ¿e Koœció³ siê od nich odwróci³, podejmuje dzie³o 34 _{Por. G. Leszczyñski, Za³o¿enia ogólne motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, w: Proces}

ma³¿eñski wed³ug motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, red. J. Krajczyñski, P³ock 2015, s. 25-27.

35 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 7.} 36 _{Tam¿e, s. 11.}

37 _{Tam¿e, s. 9.}

reformy procesu ma³¿eñskiego, stawiaj¹c w centrum ubogich, czyli rozwiedzio-nych, którzy zawarli ponowne zwi¹zki39_.

Drug¹ naczeln¹ zasad¹, na jak¹ wskazuje dokument papieski reformuj¹cy proces ma³¿eñski, jest zasada zbawienia dusz (dobro wiernych). Salus animarum pozostaje najwy¿szym celem oraz zasadnicz¹ ide¹ i motywacj¹ wprowadzonej reformy, która porz¹dkuje i upraszcza przebieg procesu o orzeczenie niewa¿no-œci ma³¿eñstwa, staj¹c siê szans¹ i nadziej¹ dla osób, które w swojej sytuacji ma³¿eñskiej i rodzinnej odwracaj¹ siê od struktur prawnych Koœcio³a na skutek fizycznego i moralnego oddalenia. Uproszczenie procedur procesowych, na co wskazuje papie¿ Franciszek, nie ma na celu promowania niewa¿noœci ma³¿eñ-stwa, ale przyspieszenie prowadzenia procesów, jak równie¿ ich uproszczenia w taki sposób, aby serca wiernych, którzy oczekuj¹ na wyjaœnienie swojej sytu-acji, nie by³y zbyt d³ugo zniewolone przez „mroki w¹tpliwoœci z powodu opóŸ-nieñ w wydawaniu wyroku”40_.

3. NIE DWA ZGODNE WYROKI ZA NIEWA¯NOŒCI¥ MA£¯EÑSTWA, A JEDEN WYROK

Do tej pory, zgodnie z kan. 1682 § 1 KPK, wyrok orzekaj¹cy niewa¿noœæ ma³¿eñstwa w pierwszej instancji, wraz z apelacjami, je¿eli takie by³y, i pozosta-³ymi aktami s¹dowymi, nale¿a³o przes³aæ z urzêdu do trybuna³u apelacyjnego w ci¹gu dziesiêciu dni od og³oszenia wyroku. Dopiero po tym, gdy wyrok stwier-dzaj¹cy za pierwszym razem niewa¿noœæ ma³¿eñstwa zosta³ potwierdzony przez trybuna³ apelacyjny dekretem lub drugim wyrokiem, ci, których ma³¿eñstwo zo-sta³o uznane za niewa¿ne, mogli zawrzeæ nowe ma³¿eñstwo zaraz po podaniu im do wiadomoœci dekretu lub wyroku. Je¿eli by³a do³¹czona do dekretu lub wyro-ku klauzula zakazuj¹ca zawarcie ma³¿eñstwa, nale¿a³o zwróciæ siê do ordynariu-sza miejsca o jej zniesienie (zob. kan. 1684 § 1 KPK)41_.

Motu proprio papie¿a Franciszka wprowadza tutaj zasadnicz¹ zmianê. Otó¿ zasad¹ reformy jest to, ¿e wyrok stwierdzaj¹cy po raz pierwszy niewa¿noœæ ma³-¿eñstwa podlega wykonaniu i staje siê prawomocny po zawitym terminie piêtna-stu dni u¿ytecznych od wiadomoœci o og³oszeniu wyroku, je¿eli strony, obroñca wêz³a ma³¿eñskiego lub rzecznik sprawiedliwoœci nie wnios¹ apelacji od tego wyroku lub skargi o jego niewa¿noœæ42. W myœl zatem nowych norm, dla

stwier-dzenia niewa¿noœci ma³¿eñstwa nie bêdzie ju¿ konieczne zgodne orzeczenie dwóch instancji, czyli trybuna³u pierwszej i drugiej instancji. S¹d koœcielny

39 _{P.V. Pinto, Reforma procesu w sprawie orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa…, s. 45.} 40 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 9-11.} 41 _{L. Leszczyñski, Za³o¿enia} ogólne motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 27-28. 42 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, kan. 1679}

pierwszej instancji, po wydaniu wyroku stwierdzaj¹cego niewa¿noœæ ma³¿eñstwa, nie bêdzie mia³ obowi¹zku z urzêdu wysy³ania akt sprawy do trybuna³u apela-cyjnego drugiej instancji celem potwierdzenia lub te¿ podwa¿enia wydanej de-cyzji wyrokowej, poza oczywiœcie sytuacj¹, kiedy apelacjê tak¹ z³o¿¹ strony pro-cesowe, obroñca wêz³a ma³¿eñskiego lub rzecznik sprawiedliwoœci – oni nadal maj¹ prawo do apelacji. Ich apelacja bêdzie rozpatrywana przez trybuna³ apelacyj-ny drugiej instancji. Je¿eli jednak w sposób oczywisty bêdzie wynika³o, ¿e apela-cja ma na celu jedynie dzia³anie na zw³okê, trybuna³ apelacyjny winien potwier-dziæ swoim dekretem wyrok poprzedniej instancji43. Je¿eli apelacja zosta³a przyjêta,

nale¿y postêpowaæ odpowiednio jak w pierwszej instancji. Je¿eli zaœ na stopniu apelacyjnym zg³oszony zostanie nowy tytu³ niewa¿noœci ma³¿eñstwa, trybuna³ ape-lacyjny mo¿e go dopuœciæ i rozstrzygn¹æ, tak jak w pierwszej instancji44_.

Powy¿sza zmiana, stanowi¹ca z³agodzenie dotychczasowej dyscypliny doty-cz¹cej koniecznoœci dwóch wyroków zgodnych za niewa¿noœci¹ ma³¿eñstwa, rodzi wœród kanonistów pewne dyskusje i przytacza ró¿ne argumenty za sensow-noœci¹ zarówno jednego, jak i drugiego rozwi¹zania45_{. Zak³adaj¹c jednak}

uczci-woœæ i rzeteln¹ pracê sêdziów rozstrzygaj¹cych sprawy ma³¿eñskie oraz obroñcy wêz³a ma³¿eñskiego, nie znajdzie siê przekonywuj¹cych argumentów za wy¿szy-mi gwarancjawy¿szy-mi dotarcia do prawdy, jakie wy¿szy-mia³oby dawaæ postêpowanie w try-buna³ach dwóch stopni, je¿eli za³o¿y siê „moraln¹ pewnoœæ osi¹gniêt¹ przez pierwszego sêdziego zgodnie z przepisami prawa”46_{. Ponadto, nale¿y podkreœliæ,}

¿e zachowana zosta³a jedna z fundamentalnych zasad procesu, a mianowicie za-sada apelacji od wyroku. Wydaje siê jednak, ¿e nowa regulacja papie¿a Francisz-ka ma na celu przede wszystkim ekonomiê procesow¹ oraz czas trwania proce-sów, które, przechodz¹c przez dwie instancje, a w niektórych przypadkach i trzy, przeci¹ga³y siê i trwa³y czasami latami. Sytuacja taka nie jest do pogodzenia z myœl¹ Ojca Œwiêtego Franciszka i jego pragnieniem, aby „serca wiernych, któ-rzy oczekuj¹ na wyjaœnienie swojej sytuacji, nie by³y zbyt d³ugo zniewolone przez mroki w¹tpliwoœci z powodu opóŸnieñ w wydaniu wyroku”47_.

4. PROCES SKRÓCONY – NOWATORSKIE ZA£O¯ENIE REFORMY I PODKREŒLENIE POZYCJI S¥DOWNICZEJ BISKUPA DIECEZJALNEGO Oprócz zmian i usprawnieñ poczynionych przez motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus papie¿a Franciszka w zwyczajnym procesie ma³¿eñskim, zosta³a ustanowiona forma procesu skróconego (processus brevior), która stanowi kolej-43 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, kan. 1680 §}

2, s. 25.

44 _{Tam¿e, kan. 1680 § 3 i 4, s. 25.}

45 _{Zob. G. Leszczyñski, Za³o¿enia} ogólne motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 28-29. 46 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 11.} 47 _{Tam¿e, s. 9-11.}

ne nowatorskie za³o¿enie reformy, stanowi¹ce pewne wyzwanie dla trybuna³ów koœcielnych. Proces skrócony – oprócz obecnie obowi¹zuj¹cego procesu oparte-go na dokumentach – nie bêdzie siê odnosi³ do wszystkich wnoszonych do s¹-dów koœcielnych spraw, ale bêdzie go mo¿na zastosowaæ w przypadkach, w któ-rych skarga o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa bêdzie poparta szczególnie oczywistymi, pewnymi przes³ankami i argumentami. Aby postêpowanie skrócone nie zagrozi-³o zasadzie nierozerwalnoœci ma³¿eñstwa, Papie¿ postanowi³, aby „w takim pro-cesie sêdzi¹ by³ ustanowiony osobiœcie biskup diecezjalny, który moc¹ swego urzêdu i zadania pasterskiego daje najwiêksz¹ gwarancjê katolickiej jednoœci z Piotrem w wierze i dyscyplinie” 48_{. Jedynie zatem do biskupa diecezjalnego}

nale-¿y orzekanie w sprawach o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa w procesie skróconym, aby w ten sposób z wiêksz¹ moc¹ by³a chroniona zasada nierozerwalnoœci ma³¿eñstwa. Proces ten bêdzie móg³ byæ prowadzony po spe³nieniu, o czym bêdzie decy-dowa³ wikariusz s¹dowy49, dwóch podstawowych warunków: je¿eli ¿¹danie

zo-stanie zg³oszone przez obydwoje ma³¿onków lub jednego z nich za zgod¹ dru-giego; je¿eli przytaczane bêd¹ okolicznoœci dotycz¹ce faktów lub osób, poparte zeznaniami lub dokumentami, które nie wymagaj¹ przeprowadzenia dok³adniej-szego badania albo dochodzenia oraz w sposób oczywisty bêd¹ wskazywaæ na niewa¿noœæ ma³¿eñstwa50. Konieczne zatem bêd¹ w tym przypadku jasne, pewne

i oczywiste dowody niewa¿noœci ma³¿eñstwa, wtedy bêdzie mo¿liwoœæ zastoso-wania i przeprowadzenia procesu skróconego. Praktyka s¹dowa jednak wskazu-je, ¿e w niewielu tak naprawdê sprawach oczywistoœæ faktów i dowodów, zw³asz-cza w pocz¹tkowym etapie postêpowania, jest pewna i jednoznaczna. Oczywiœcie takie sprawy mog¹ siê zdarzyæ i wtedy jak najbardziej processus brevior bêdzie mo¿na prowadziæ, ale tylko wtedy, kiedy zostanie spe³niony drugi istotny waru-nek, a mianowicie zgodnoœæ obojga ma³¿onków, co te¿ w procesach ma³¿eñskich nie jest takie proste.

Gdy jednak zostan¹ spe³nione wspomniane dwa warunki, wikariusz s¹dowy w tym samym dekrecie, w którym okreœli³ formu³ê w¹tpliwoœci, po powo³aniu sêdziego instruktora i asesora, wzywa wszystkich, którzy powinni wzi¹æ udzia³, na posiedzenie, które winno siê odbyæ w ci¹gu trzydziestu dni. Sêdzia instruktor, o ile to mo¿liwe, zbiera dowody podczas jednego posiedzenia i wyznacza termin piêtnastu dni na przedstawienie uwag na korzyœæ wêz³a ma³¿eñskiego oraz wnio-sków obroñczych stron, je¿eli takie zg³aszaj¹51. Wyrok wydawany jest przez

bi-skupa diecezjalnego, który po otrzymaniu akt sprawy, po konsultacji z sêdzi¹ 48 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s.13; por. P.V.}

Pinto, Reforma procesu w sprawie orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa…, s. 45-46.

49 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, kan. 1676 §}

2, s. 21.

50 _{Por. tam¿e, kan. 1683, s. 27.} 51 _{Por. tam¿e, kan. 1685 i 1686, s. 29.}

instruktorem oraz asesorem, maj¹c na wzglêdzie uwagi obroñcy wêz³a ma³¿eñ-skiego i wnioski obroñcze stron, gdy takie zg³oszono, winien osi¹gn¹æ moraln¹ pewnoœæ co do niewa¿noœci ma³¿eñstwa. Pe³ny tekst wyroku wraz z uzasadnie-niem winien zostaæ jak najszybciej notyfikowany stronom. Gdy zebrany materia³ dowodowy nie przekona biskupa diecezjalnego do wydania wyroku za niewa¿-noœci¹ ma³¿eñstwa, sprawa powraca do postêpowania zwyczajnego52_.

Mo¿liwa te¿ jest apelacja od orzeczenia biskupiego do metropolity lub do Roty Rzymskiej. Je¿eli wyrok zosta³ wydany przez metropolitê, apelacja przy-s³uguje do najstarszego sufragana; od wyroku innego biskupa, który nie ma zwierzchnika ni¿szego ni¿ Biskup Rzymski, przys³uguje apelacja do biskupa wybranego na sta³e przez siebie53_{. Co wa¿ne, je¿eli w sposób oczywisty wynika,}

¿e apelacja ma na celu jedynie dzia³anie na zw³okê, metropolita lub biskup albo dziekan Roty Rzymskiej winni j¹ od razu odrzuciæ swoim dekretem. Je¿eli zaœ apelacja zosta³a przyjêta, sprawê nale¿y przekazaæ do procesu zwyk³ego na dru-gim stopniu54_.

Wprowadzenie procesu skróconego, jako pewnego novum w procedurze s¹-dowej, zasadniczo niczego powa¿niejszego nie zmieni w dzia³aniach osób, które bêd¹ pragnê³y wnieœæ do s¹du koœcielnego proœbê o orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa. Jak wspomniano, wikariusz s¹dowy (oficja³), po zapoznaniu siê ze skarg¹ o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa, zdecyduje, czy sprawa nadaje siê do skierowa-nia jej na drogê procesu skróconego czy te¿ nie. Decydowaæ o tym bêd¹ argu-menty i dowody przedstawione w sprawie przez strony procesowe. Je¿eli wika-riusz s¹dowy uzna, ¿e mo¿e byæ prowadzony proces skrócony, poinformuje o tym strony procesowe i wtedy proces bêdzie prowadzony przez biskupa diecezjalne-go wed³ug formu³y procesu skróconediecezjalne-go. Ta wy³¹czna kompetencja biskupa die-cezjalnego, wykluczaj¹ca mo¿liwoœæ udzielenia delegacji komukolwiek, stanowi istotny i nowatorski element procesowy. Potwierdzaj¹ to dobitnie s³owa papie¿a Franciszka: „Nale¿y zatem oczekiwaæ, ¿e zarówno w du¿ych, jak i ma³ych die-cezjach, biskup osobiœcie da sygna³ do odnowy struktur koœcielnych oraz ¿e nie pozostawi on ca³kowicie funkcji s¹downiczej w sprawach ma³¿eñskich urzêdom kurialnym. Powinno siê to odnosiæ szczególnie do procesu skróconego, który zostaje ustanowiony w celu rozpatrzenia spraw, w których istniej¹ najbardziej ewidentne przes³anki niewa¿noœci”55_.

Powy¿sza, doœæ istotna i wa¿na zmiana sankcjonuj¹ca rozstrzyganie spraw ma³¿eñskich przez jednego sêdziego, jakim jest biskup diecezjalny w procesie skróconym, bêdzie wymaga³a w³aœciwej wspó³pracy i zaufania miêdzy biskupem

52 _{Por. tam¿e, kan. 1687 § 1 i 2, s. 29.} 53 _{Por. tam¿e, kan. 1687 § 3, s. 29.}

54 _{Por. tam¿e, 1687 § 4, s. 29; Zob. M. Greszta-Telusiewicz, Processus brevior, w: Proces}

ma³¿eñski wed³ug motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, red. J. Krajczyñski, P³ock 2015, s. 80-85.

a osobami przygotowuj¹cymi proces skrócony. Biskup diecezjalny wystêpuje bowiem w tym procesie zasadniczo w wyrokowaniu, samo zaœ przygotowanie sprawy, zbieranie dowodów le¿y w kompetencji instruktora, zaœ wydanie opinii przedstawianej biskupowi nale¿y do wystêpuj¹cego w procesie asesora56. St¹d

wspó³praca ta bêdzie stanowi³a o jakoœci orzekanych spraw ma³¿eñskich w pro-cesie skróconym.

Kiedy mówimy o rozstrzyganiu spraw ma³¿eñskich przez jednego sêdziego, którym w przypadku processus brevior jest biskup diecezjalny, to normy papie¿a Franciszka wprowadzaj¹ jeszcze inn¹ zmianê w procedurze procesowej o orzeka-niu niewa¿noœci ma³¿eñstwa, a mianowicie mo¿liwoœæ prowadzenia procesu przez sêdziego jednoosobowego, pod odpowiedzialnoœci¹ biskupa diecezjalnego. Sêdzia taki zawsze powinien byæ osob¹ duchown¹, gwarantuj¹c¹, ¿e nie dojdzie w roz-strzyganiu sprawy ma³¿eñskiej do jakiejkolwiek formy laksyzmu57. Sytuacja taka

mo¿e zasadniczo dotyczyæ jedynie diecezji, w których nie ma mo¿liwoœci ukon-stytuowania trybuna³ów kolegialnych. Zasad¹ bowiem pozostaje trybuna³ kolegial-ny, o czym wyraŸnie mówi prawodawca w kan. 1673 § 3, zdefiniowanym w motu proprio, który wyraŸnie stwierdza, ¿e „sprawy o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa zastrze-¿one s¹ dla kolegium sk³adaj¹cego siê z trzech sêdziów”. Winien mu przewodni-czyæ sêdzia, bêd¹cy duchownym, pozosta³ymi zaœ sêdziami mog¹ byæ tak¿e œwieccy.

Powy¿sze zmiany i wprowadzone nowe elementy procedury procesowej maj¹ g³êboki zamys³ duszpasterski, aby, z jednej strony, zagwarantowaæ i uspraw-niæ w³aœciwe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwoœci w Koœciele, a z drugiej strony – wyjœæ naprzeciw potrzebie osób ¿yj¹cych w zwi¹zkach niesakramental-nych oraz ubiegaj¹cych siê o orzeczenie niewa¿noœci swego ma³¿eñstwa koœciel-nego poprzez uproszczenie procedury orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa przy za-gwarantowaniu ochrony jednoœci w wierze i w dyscyplinie dotycz¹cej ma³¿eñstwa. Wprowadzone zmiany nie maj¹ na celu promowania niewa¿noœci ma³¿eñstwa, ale przyspieszenie prowadzonych przez s¹dy koœcielne procesów, jak równie¿ ich uproszczenie w taki sposób, aby „serca wiernych, którzy oczekuj¹ na wyjaœnie-nie swojej sytuacji, wyjaœnie-nie by³y zbyt d³ugo zwyjaœnie-niewolone przez mroki w¹tpliwoœci z powodu opóŸnieñ w wydaniu wyroku”58_.

56 _{Por. G. Leszczyñski, Za³o¿enia ogólne motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s.}

30--31; por. M. Greszta-Telusiewicz, Processus brevior…, s. 79-81.

57 _{Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, s. 11.} 58 _{Tam¿e, s. 10.}

5. APELACJA NIE Z URZÊDU, ALE NA ¯YCZENIE STRON PROCESOWYCH, OBROÑCY WÊZ£A MA£¯EÑSKIEGO I PROMOTORA SPRAWIEDLIWOŒCI Nowe przepisy papie¿a Franciszka, jak ju¿ sygnalizowano wczeœniej, wpro-wadzaj¹ wystarczalnoœæ jednego wyroku za niewa¿noœci¹ ma³¿eñstwa. Kan. 1679 motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus – wskazuje, i¿ wyrok stwierdzaj¹cy po raz pierwszy niewa¿noœæ ma³¿eñstwa, po up³ywie terminów ustalonych w kan. 1630-1622 Kodeksu prawa kanonicznego (piêtnaœcie dni u¿ytecznych od wiado-moœci o og³oszeniu wyroku), staje siê wykonalny59. Nie oznacza to jednak, ¿e

w zreformowanym procesie ma³¿eñskim traci na wa¿noœci i znaczeniu instytucja apelacji. Otó¿ pozostaje ona nadal fundamentaln¹ i podstawow¹ zasad¹ kanonicz-nego procesu ma³¿eñskiego i stanowi nadal realizacjê przys³uguj¹cego stronom prawa do obrony.

Wed³ug norm Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r., nikt, nawet obroñca wêz³a ma³¿eñskiego, nie by³ zobowi¹zany do wniesienia apelacji od wyroku po raz pierwszy orzekaj¹cego niewa¿noœæ ma³¿eñstwa. Jednak¿e taki wyrok, wyda-ny przez pierwsz¹ lub wy¿sz¹ instancjê, wraz z aktami s¹dowymi, musia³ byæ przes³any z urzêdu do trybuna³u apelacyjnego celem ponownego rozpatrzenia sprawy. Je¿eli by³y apelacje czy to obroñcy wêz³a, czy strony pozwanej, przesy-³ano je wraz z wyrokiem i aktami do trybuna³u apelacyjnego60_.

W œwietle nowych przepisów motu proprio papie¿a Franciszka, nie ma ape-lacji z urzêdu, a pozostaje apelacja na ¿yczenie stron lub obroñcy wêz³a ma³¿eñ-skiego, a tak¿e promotora sprawiedliwoœci, je¿eli wystêpuje w procesie. Apela-cja ta mo¿e dotyczyæ zarówno wyroków pro nullitate, jak i wyroków pro validitate61_{. Zatem strony procesowe, je¿eli czuj¹ siê pokrzywdzone wyrokiem,}

obroñca wêz³a, jak i promotor sprawiedliwoœci, maj¹ prawo wniesienia apelacji, zgodnie z kan. 1619-1640 Kodeksu prawa kanonicznego. Apelacja ta bêdzie roz-patrywana przez trybuna³ drugiej instancji. Nowoœci¹ jest to, ¿e je¿eli po wyda-niu orzeczenia pozytywnego zg³aszana bêdzie apelacja, to mo¿e byæ ona odrzu-cona przez trybuna³ apelacyjny w przypadku ewidentnego braku argumentów, dzia³ania na zw³okê lub u¿ycia apelacji instrumentalnie, aby zaszkodziæ stronie przeciwnej62_{. Wtedy trybuna³ apelacyjny powinien potwierdziæ swoim dekretem}

wyrok poprzedniej instancji. Gdyby w postêpowaniu apelacyjnym zg³oszony zosta³ nowy tytu³ niewa¿noœci ma³¿eñstwa, trybuna³ apelacyjny mo¿e go dopu-œciæ i rozstrzygn¹æ, podobnie jak to by³o w postêpowaniu pierwszej instancji63_.

59 _{Por. tam¿e, kan. 1679, s. 25.} 60 _{Por. kan. 1682 § 1 KPK.}

61 _{Por. Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus…, kan. 1680}

§ 1, s. 25.

62 _{Por. tam¿e, kan. 1680 § 2, s. 25.} 63 _{Tam¿e, kan. 1680 § 3 i 4, s. 25.}

Z realizacj¹ prawa do apelacji wi¹¿e siê œciœle kwestia opublikowania wyro-ku zgodnie z przepisami prawa. Jest to konieczne i niezbêdne do zagwarantowa-nia stronom mo¿liwoœci poznazagwarantowa-nia motywacji wyroku, a w konsekwencji – je¿eli strony czuj¹ siê pokrzywdzone wyrokiem – mo¿liwoœci z³o¿enia stosownej, prze-widzianej w konkretnym terminie, apelacji64_{. Wskazuje na to jednoznacznie art.}

257 § 1 Instrukcji procesowej Dignitas connubii, który stwierdza, ¿e nawet wów-czas, gdy czêœæ wyroku ju¿ podana zosta³a do wiadomoœci stron, wyrok nabiera mocy prawnej dopiero wraz z jego publikacj¹65. Bez poznania przez strony

pe-³nego brzmienia wyroku dostarczonego (opublikowanego) stronom, trudno mó-wiæ o znajomoœci przez nich motywacji i uzasadnienia wyroku. Kan. 1630 § 1 Kodeksu prawa kanonicznego wskazuje równie¿ na termin z³o¿enia apelacji. Li-czy siê on – jak wspomniano – od dnia otrzymania wiadomoœci o og³oszeniu wyroku, co w œwietle nowych przepisów jest niezwykle wa¿ne66. Dla

zagwaran-towania stronom procesowym prawa do obrony, miêdzy innymi tym prawem jest apelacja, sêdzia, og³aszaj¹c wyrok, jest zobowi¹zany wskazaæ konkretne œrodki, przy pomocy których wyrok mo¿e byæ podwa¿ony67_.

ZAKOÑCZENIE

Przybli¿one i omówione g³ówne za³o¿enia reformy procesu w sprawie orze-kania niewa¿noœci ma³¿eñstwa, zawarte w innowacyjnym motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus papie¿a Franciszka, wpisuj¹ siê w d³ugi ci¹g ewolucji ko-œcielnych norm prawnych, reguluj¹cych instytucjê kanonicznego procesu o nie-wa¿noœæ ma³¿eñstwa. Stanowi¹ jednoczeœnie wyraz troski najwy¿szego ustawo-dawcy koœcielnego o dobro duchowe ma³¿onków rozwiedzionych i trwaj¹cych w nowych zwi¹zkach, którzy pragn¹ uregulowaæ swój status cywilny na forum koœcielnym, a tym samym poznaæ prawdê o swoim ma³¿eñstwie koœcielnym. To oni – w myœl s³ów Papie¿a – jako ubodzy, czyli rozwiedzeni, zostali postawieni w centrum reformy procesu o orzekanie niewa¿noœci ma³¿eñstwa. Papie¿, wyda-j¹c ten dokument, a tym samym promulguwyda-j¹c nowe kanoniczne prawo proceso-we o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa, kieruje siê zasad¹ salus animarum suprema lex (por. kan. 1752), która zawsze towarzyszy³a Koœcio³owi i która powoduje, ¿e „wszystkie instytucje Koœcio³a d¹¿¹ do przekazywania ³aski Bo¿ej oraz sprzyjaj¹

64 _{Kan. 1612 § 3 KPK; or. G. Leszczyñski, Za³o¿enia ogólne motu proprio Mitis Iudex}

Domi-nus Iesus…, s. 33.

65 _{Por. Pontificium Consilium de Legum Textibus, Instructio servanda a tribunalibus}

dioece-sanis et interdioecedioece-sanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii “Dignitas connubii”, Libre-ria Editrice Vaticana 2005, art. 257 § 1.

66 _{Zob. kan. 1630 § 1 KPK.}

dobru wiernych”68_{. Tym samym za³o¿enia reformy kanonicznego procesu}

ma-³¿eñskiego maj¹ na wzglêdzie przede wszystkim zbawienie dusz.

Ta najwa¿niejsza i fundamentalna zasada prawa koœcielnego znajduje reali-zacjê w konkretnych przepisach zreformowanego procesu, w którym wierny i jego duchowe dobro zdaj¹ siê byæ wartoœciami nadrzêdnymi. W tym kierunku idzie reforma i nowe regulacje papie¿a Franciszka, aby uproœciæ procedury s¹do-we, a poprzez to przyspieszyæ prowadzenie procesów koœcielnych o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa i w ten sposób s³u¿yæ wiernym rozwiedzionym, ¿yj¹cym w nowych zwi¹zkach. Zmiany te maj¹ te¿ u³atwiæ kontakt wiernych z trybuna³ami koœciel-nymi, co w konsekwencji ma siê przyczyniæ do rozwi¹zania w¹tpliwoœci sumie-nia, które utrudniaj¹ ¿ycie wielu ludziom. Nadto, maj¹ im daæ okazjê „skorzysta-nia z pos³ugi i mi³osierdzia, z jak¹ wychodzi do nich Koœció³, daj¹c mo¿liwoœæ zawarcia nowego ma³¿eñstwa kanonicznego, je¿eli oka¿e siê to mo¿liwe”69.

Pa-pie¿ jednoczeœnie podkreœla, ¿e we wprowadzonych zmianach nie chodzi o na-ruszenie zasady nierozerwalnoœci ma³¿eñstwa, ale, przeciwnie, o jej zestawienie z konkretnymi przypadkami ma³¿eñstw zawieranych w sposób niewa¿ny. Prowa-dzenie procesu o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa ma siê dokonywaæ z ca³kowitym uwzglêdnieniem natury ma³¿eñstwa, którym jest poszanowanie prawdy. D¹¿enie do niej gwarantuje sprawiedliwy wyrok, który staje siê realizacj¹ prawa mi³oœci. Nowe przepisy, aby przynios³y oczekiwane rezultaty i spe³ni³y zak³adane cele oraz zosta³y wprowadzone i zastosowane w prawdzie i sprawiedliwoœci, wyma-gaj¹ ca³oœciowego, krytycznego „zamyœlenia” nad dotychczasowym funkcjono-waniem s¹downictwa Koœcio³a oraz otwarcia na novum, jakie przynosz¹. Ponad-to – wymagaj¹ zgodnego z prawem ich sPonad-tosowania, rzetelnoœci, a czasami zmiany mentalnoœci w podejœciu do spraw i problemów s¹downictwa koœcielnego pra-cowników trybuna³ów, a przede wszystkim wielkiej odpowiedzialnoœci biskupów diecezjalnych. Tylko wtedy mog¹ one staæ siê wielk¹ pomoc¹ w rozwi¹zywaniu trudnych, bolesnych i powik³anych spraw ma³¿eñskich wiernych. W ten sposób Koœció³ bêdzie realizowa³ swoj¹ zbawcz¹ misjê i zamys³ duszpasterski nad now¹ ewangelizacj¹, tak¿e poprzez instrumenty prawne, w czym uwidacznia siê osta-teczny cel i uzasadnienie prawa kanonicznego.

SUMMARY

The reform of a process on the recognition of nullity of marriage, contained in the motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus of Pope Francis, clearly fits the new evangelization and it is, in relation to marriage and family, an important legal and pastoral element. Through the reform of

68 _{Tam¿e, s. 7.}

69 _{Tam¿e, s. 9; por. P.V. Pinto, Reforma procesu w sprawie orzekania} niewa¿noœci

canon marriage process the new evangelization gets even more power and a new spirit. It is also an expression of concern of the supreme legislator in the Church for spiritual good of divorced and remarried spouses who wish to regularize their marital status in the Church, and thus learn the truth about their marriage. They – as poor, or divorced – were put in the center of the reform of the process on the recognition of nullity of marriage. The Pope promulgating the new canonical procedural law relating to nullity of marriage follows the principle salus animarum suprema lex (can. 1572), which has always accompanied the Church and mainly into consideration salvation of souls. This important and fundamental principle of church law is implemented in specific regulations of the reformed process in which the faithful and their spiritual well-being seem to be paramount. The reform and new regulations of the Pope Francis go in this direction to simplify judicial procedures and thus speed up the processes on nullity of marriage, in order to serve the divorced and the remarried. The changes are also designed to facilitate contact between the faithful and church tribunals, which in turn is expected to contribute to solve a problem of conscience which makes life difficult for many people. As the Pope emphasizes, the changes introduced do not breach the principle of the indissolubility of marriage. On the contrary, this principle is juxtaposed with specific cases of invalid marriages. Conducting the process on nullity of marriage should take place in full respect of the nature of marriage, which is to respect the truth. The quest for it guarantees fair judgment, which becomes the realization of the law of love. The new rules, to bring the expected results, to meet its objectives, and to be introduced and applied in truth and justice, require a comprehensive, critical „consideratin” on the current functioning of the Church judiciary and openness to novelty they bring. Moreover, they need freedom of heart and mind of bishops, in a sign of collegiality – not in principle, but real, as well as new legal and pastoral structures (legal and family clinics), and also a change of mentality in the approach to the issues and problems of ecclesiastical judiciary system of diocesan bishops and employees of the Church judiciary.

Keywords

the process of nullity of marriage, Pope Francis, motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, reform of the process of marriage, nullity of marriage

BIBLIOGRAFIA ród³a

Benedictus XIV, Constitutio Dei miseratione (03.11.1741), w: Codicis Iuris Canonici Fontes, t. I, ed. P. Gasparri, Romae 1923, s. 695-701.

Canones et Decreta Concilii Tridentini ex editione Romana A. MDCCCXXXIV. Repetiti. Accedunt S. Congr. Card. Conc. Trid. Interpretum Declarationes ac Resolutiones ex ipso resolutionum thesuaro Bullario Romano et Benedicti XIV. S.P. Operibus et Con-stitutiones Pontificiae Recentiores ad jus commune spectantes e bullario Romano se-lectae. Assumpto Socio Friderico Schulte J.U.D. Guestphalo edidit Aemilius Ludovi-cus Richter J.U.D. Et in Lit. Univ. Berol. Prof. Publ. Ord., Lipsiae 1853.

Codex Iuris Canonici. Auctoritate Ioannis Pauli pp. II promulgatus. Kodeks Prawa kano-nicznego. Przek³ad polski zatwierdzony przez Konferencjê Episkopatu, Poznañ: Pallot-tinum 1984.

Codex Iuris Canonici. Pii X Pontificis Maximi iussu digestus. Benedicti Papae XV aucto-ritate promulgatus, red. P. Gasparri, Romae 1934.

Decretalium Collectiones […] editio Lipsiensis secunda post Aemilii Ludouici Richteri curas ad librorum manu scriptorium et editionis Romae fidem recognovit et adnotatio-ne critica instruxit Aemilius Friedberg, Ex Officina Bernhardi Tauchnitz, Lipsiae MDCCCLXXXI.

Komentarz do Instrukcji procesowej „Dignitas connubii”, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007.

Papie¿ Franciszek, bulla ustanawiaj¹ca nadzwyczajny Jubileusz Mi³osierdzia Misericor-diae vultus (11.04.2015), „Miesiêcznik Diecezji W³oc³awskiej – Kronika” 98(2015), nr 5, s. 489-508.

Papie¿ Franciszek, list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, reformuj¹cy kanony Kodeksu prawa kanonicznego dotycz¹ce spraw o orzeczenie niewa¿noœci ma-³¿eñstwa; List apostolski Mitis et misericors Iesus, reformuj¹cy kanony Kodeksu ka-nonów koœcio³ów wschodnich dotycz¹ce spraw o orzeczenie niewa¿noœci ma³¿eñstwa (tekst ³aciñsko-polski), Tarnów 2015.

Paulus VI, Constitutio apostolica Regimini Ecclesiae universae (15.08.1967), AAS 59(1967), s. 885-928.

Paulus VI, Litterae apostolacie motu proprio datae quibus normae quaedam statuuntur ad processus matrimoniales expeditus absolvendos (28.03.1971), AAS 63(1971), s. 441-446.

Pius X, Constitutio apostolica Sapienti Consilio (29.06.1908), AAS 1(1909), s. 9-135. Pontificium Concilium de Legum Textibus, Instructio servanda a tribunalibus

dioecesa-nis et interdioecesadioecesa-nis in pertractandis causis nullitatis matrimonii “Dignitas connu-bii”, Libreria Editrice Vaticana 2005.

S. Congregatio pro Sacramentis, Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis in per-tractandis causis de nullitate matrimoniorum (15.08.1936), AAS 28(1936), s. 313-362.

Literatura

Góralski W., Uprawnienia udzielone trybuna³om koœcielnym Belgii oraz Anglii i Walii w zakresie procesu ma³¿eñskiego, „Prawo Kanoniczne” 17(1974), nr 3-4, s. 107-115. Góralski W., Wprowadzenie do motu proprio „Mitis Iudex Dominus Iesus”, w: Proces ma³¿eñski wed³ug motu proprio Mitis Iudex Dominus Jesus, red. J. Krajczyñski, P³ock 2015, s. 7-21.

Greszta-Telusiewicz M., Processus brevior, w: Proces ma³¿eñski wed³ug motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, red. J. Krajczyñski, P³ock 2015, s. 75-92.

Leszczyñski G., Za³o¿enia ogólne motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, w: Proces ma³¿eñski wed³ug motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, red. J. Krajczyñski, P³ock 2015, s. 23-36.

Pawluk T., Prawo kanoniczne wed³ug Kodeksu Jana Paw³a II, t. IV: Dobra doczesne Koœcio³a, Sankcje w Koœciele, Procesy, Olsztyn 1990.

Pawluk T., Reforma kanonicznego procesu ma³¿eñskiego w œwietle motu proprio „Cau-sas matrimoniales”, „Prawo Kanoniczne” 16(1973), nr 3-4, s. 242-254.

Pieronek T., Normy postêpowania w sprawach ma³¿eñskich wydane przez Stolicê Apo-stolsk¹ dla diecezji Stanów Zjednoczonych, „Prawo Kanoniczne” 16(1973), nr 1-2, s. 177-204.

Pinto P.V., Reforma procesu w sprawie orzekania niewa¿noœci ma³¿eñstwa, „L’Osservato-re Romano” (ed. polska), 36(2015), nr 11, s. 44-46.

Przyby³a A., Prawo kanoniczne w œwietle obrad Synodu Biskupów, „Ateneum Kap³añskie” 71(1968), s. 157-168.

Sobañski R., Miêdzy rygoryzmem a laksyzmem. Kanoniczny proces o niewa¿noœæ ma³¿eñ-stwa na tle kondycji ma³¿eñstw sakramentalnych w Polsce, „Prawo Kanoniczne” 53(2010), nr 3-4, s. 161-169.

Janusz GrêŸlikowski – ur. 28.03.1954 r. w Toruniu, kap³an diecezji w³oc³aw-skiej, dr hab. nauk prawnych w zakresie prawa kanonicznego; profesor UKSW w Warszawie, kierownik Katedry Historii Prawa Kanonicznego na Wydziale Prawa Kanonicznego UKSW; oficja³ S¹du Biskupiego we W³oc³awku; wyk³a-dowca prawa kanonicznego w Wy¿szym Seminarium Duchownym we W³oc³aw-ku i Wy¿szym Seminarium Duchownym Ksiê¿y Misjonarzy Œwiêtej Rodziny w Kazimierzu Biskupim. Autor ok. 400 prac naukowych i popularnonauko-wych, w tym piêciu ksi¹¿ek.