View of Z historii jednego pseudonimu kilku pisarzy. Mikołaj Gogol - Mychajło Drahomanow - Larysa Kosacz

MARTA REDA *

Z HISTORII JEDNEGO PSEUDONIMU KILKU PISARZY

MIKO

ĐAJ GOGOL – MYCHAJĐO DRAHOMANOW

–

ĐARYSA KOSACZ

Historia oraz tradycja posđugiwania siĊ pseudonimem jest bardzo dđuga. Problematyka pseudonimu jest blisko spokrewniona z kwestią samego imie-nia, nadawanego – jak wiadomo – z róĪnych pobudek i peđniącego róĪne funk-cje. Pseudonim pojawia siĊ póĨniej, niĪ samo imiĊ. Jak zaznacza Dobrosđawa ĝwierczyĔska – „đączy siĊ to z ustaleniem pojĊü autorstwa i wđasnoĞci autor-skiej”1. Nazwa „pseudonim” wywodzi siĊ z jĊzyka greckiego (pseudónymos – pod fađszywym imieniem) i oznacza fađszywe, zmyĞlone imiĊ i (albo) nazwi-sko uĪywane z róĪnych powodów zamiast wđasnego2.

Szczególne miejsce wĞród róĪnorodnej pod wzglĊdem gatunkowym grupy, jaką stanowią pseudonimy, zajmuje pseudonim literacki – „zjawisko – jak podkreĞla ĝwierczyĔska – tak stare, jak literatura, plasujące siĊ na po-graniczu literatury, bibliografii i onomastyki [...]”3. Przybieranie zast Ċp-czych imion nie stanowi jednak domeny pisarzy; prekursorami w tym wzgl Ċ-dzie – jak podkreĞla badaczka – byli królowie, papieĪe, Īođnierze, nie-wolnicy, nawet kobiety lekkich obyczajów4. Dopiero póĨniej zwyczaj ten przejĊli uczeni, pisarze, artyĞci i politycy. O ile jednak uczeni bardzo szybko odstąpili od tej praktyki, o tyle „moda” czy tradycja posđugiwania siĊ

DR MARTA REDA – asystent Katedry Literatury UkraiĔskiej w Instytucie Filologii

SđowiaĔskiej KUL; adres do korespondencji: Al. Racđawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: mreda@kul.lublin.pl

1

Polski pseudonim literacki, Warszawa 1999, s. 7. 2

Zob.: M. Gđ o w iĔ s k i, T. K o s t k i e w i c z, A. O k o p i e Ĕ S đ a w i Ĕ s k a, J. S đ a -w iĔ s k i, Sđownik terminów literackich, red. J. SđawiĔski, Warszawa 1988, s. 414.

3

Polski pseudonim literacki, s. 5. 4

pseudonimem literackim, scenicznym czy politycznym utrzymađa siĊ do dnia dzisiejszego. W konsekwencji problematyka pseudonimu literacko-artystycz-nego cieszy siĊ najwiĊkszym zainteresowaniem badaczy, zajmujących siĊ kwestią pseudonimowoĞci. Uczonych nurtują przyczyny wykorzystywania pseudonimu, funkcje oraz ich semantyka.

Zjawisko pseudonimowoĞci wystĊpuje w kaĪdej literaturze narodowej. IntensywnoĞü wystĊpowania pseudonimów jest uwarunkowana wieloma czynnikami, m.in.: ogólnie panującą modą, czynnikami charakteru psycho-logicznego jak potrzeba tajemniczoĞci, nieĞmiađoĞü czy brak pewnoĞci siebie. Przybieranie pseudonimów czĊsto byđo konsekwencją sytuacji spo-đeczno-politycznej – chodzi tu o tzw. pseudonimy asekuracyjne, które miađy gwarantowaü twórcy i jego rodzinie poczucie bezpieczeĔstwa, jak równieĪ byđo uzaleĪnione od czynników towarzysko-obyczajowych – chĊü zastą-pienia potocznego nazwiska zgrabnym pseudonimem5.

PseudonimowoĞü oraz jej przyczyny, czĊstokroü niedoceniane przez badaczy, mają – jak podkreĞla ĝwierczyĔska – duĪe znaczenie w inter-pretacji twórczoĞci pisarza6. CzĊsto wĞród przyczyn przybierania autorskich oznaczeĔ znajdują siĊ nie tyle wzglĊdy biograficzne, ile literackie. Nie-rzadko pseudonim bywa wyznacznikiem twórczoĞci pisarza, co wiĊcej, jej wymowy ideowo-artystycznej. Peđni funkcjĊ komunikatu, tworzącego pierw-sze wraĪenie czy wyobraĪenie na temat twórczoĞci pisarza. Pseudonim mo-Īe byü równieĪ wyrazem podkreĞlenia przynaleĪnoĞci do danego Ğrodowiska, klasy spođecznej, a takĪe do danego narodu7

. Taką m.in. funkcjĊ peđniđ pseudonim „Ukrainiec” lub „Ukrainka” w literaturze i kulturze ukraiĔskiej. Byđo to bezpoĞrednią konsekwencją sytuacji politycznej Ukrainy, zwđaszcza w wieku XIX, kiedy po utracie autonomii, której ostatnią namiastką byđa Sicz Zaporoska, ukraiĔska kultura i literatura poddane zostađy szeroko zakrojonemu procesowi denacjonalizacji. Wykorzystywany wówczas pseu-donim „Ukrainiec”, oprócz tradycyjnych funkcji, peđniđ rolĊ szczególnego kodu – komunikatu, stanowiđ wyraz Ğwiadomego opowiedzenia siĊ po stro-nie ukraiĔskiej, w pewien sposób determinowađ zawartoĞü ideową twór-czoĞci pisarza, wreszcie byđ doskonađym pretekstem do propagowania nie-zbyt popularnej na ten czas nazwy Ukraina czy UkraiĔcy, stanowiąc prze-ciwwagĊ do utrwalanych wówczas nazw Mađorosja/Mađorosjanie.

5

Szerzej na temat pseudonimu literackiego, przyczyn jego przyjmowania, klasyfikacji pseudonimów itp. zob.: ĝ w i e r c z y Ĕ s k a, Polski pseudonim literacki.

6

TamĪe, s. 140. 7

DuĪą rolĊ w upowszechnieniu tradycji posđugiwania siĊ pseudonimem „Ukrainiec” w literaturze ukraiĔskiej odegrađ uczony, historyk, aktywny dziađacz kulturowy – Mychajđo Drahomanow (1841-1895), który w okresie swojej politycznej emigracji (Genewa, Sofia; lata 1876-1895) konsekwentnie siĊ nim posđugiwađ, podpisując tym, nie do koĔca zmyĞlonym imieniem, wszelkie rodzaje pism. „Dziedziczką” pseudonimu, a wraz z tym kontynua-torką idei Drahomanowa byđa jego siostrzenica – Đarysa Kosacz – wybitna poetka i dramatopisarka ukraiĔska przeđomu XIX i XX wieku, znana pod pseudonimem Đesia Ukrainka (1871-1913). Warto w tym miejscu siĊgnąü jeszcze gđĊbiej i przypomnieü fakt uĪycia imienia/pseudonimu „Ukrainiec” przez wybitnego rosyjskiego pisarza pochodzenia ukraiĔskiego Mikođaja Go-gola (1809-1852), od którego rozpoczynamy historiĊ jednego pseudonimu kilku pisarzy…

M. Gogol z pochodzenia byđ UkraiĔcem. Urodziđ siĊ w SoroczyĔcach Wielkich na Ukrainie, chociaĪ stwierdzenie to nie jest do koĔca poprawne, gdyĪ strony ojczyste Gogola naleĪađy wówczas do Imperium Rosyjskiego. Pochodziđ z ziemiaĔskiej rodziny Gogolów-Janowskich. Ksztađciđ siĊ począt-kowo w Pođtawie, póĨniej w gimnazjum w NiĪynie. Jednak wiĊkszoĞü swego dorosđegoĪycia spĊdziđ w stolicy, Petersburgu, gdzie od 1828 roku mieszkađ i pracowađ początkowo jako urzĊdnik, póĨniej profesor historii na tamtej-szym uniwersytecie. W latach 1836-1841 pisarz przebywađ za granicą, m.in. w ParyĪu i Rzymie. Z tego okresu pochodzi jedno z najwybitniejszych jego dzieđ, powieĞü Martwe Dusze, która przyniosđa mu tyleĪ popularnoĞci, co zgryzoty. Zawarty w utworze gđĊboko krytyczny obraz Rosji i spođeczeĔstwa rosyjskiego wywođađ ogromne poruszenie wĞród jego przedstawicieli. Pisarz stađ siĊ obiektem krytyki spođecznej, oskarĪano go o szkalowanie, zarzucano zdradĊ „swojego” narodu. Jednak czy stawiane oskarĪenia byđy podstawne, czy Gogol rzeczywiĞcie krytykowađ, a przez to zdradziđ swój naród? Odpo-wiedĨ na to pytanie nastrĊczađa trudnoĞci wielu badaczom8. Jest to bowiem kwestia w sposób bezpoĞredni związana z dyskutowanym czĊsto problemem przynaleĪnoĞci narodowej i kulturowej pisarza, który przez wiĊkszą czĊĞü

8 _{Por. Ɇ. ȯ ɜ ɲ ɚ ɧ, Ⱦɜɿ ɞɭɲɿ ɭ Ƚɨɝɨɥɹ, w: ɋɨɪɨɱɢɧɫɶɤɢɣ ɹɪɦɚɪɨɤ ɧɚ ɇɟɜɫɶɤɨɦɭ} ɩɪɨɫɩɟɤɬɿ. ɍɤɪɚʀɧɫɶɤɚ ɪɟɰɟɩɰɿɹ Ƚɨɝɨɥɹ, ɭɩɨɪɹɞɧɢɤ ȼ. Ⱥɝɟɽɜɚ, Ʉɢʀɜ 2003, s. 1116; ɋ. ȯ ɮ -ɪ ɟ ɦ ɨ ɜ, Ɇɿɠ ɞɜɨɦɚ ɞɭɲɚɦɢ, tamĪe, s. 17-34; ȯ. Ɇ ɚ ɥ ɚ ɧ ɸ ɤ, Ƚɨɝɨɥɶ – ʈɨʉɨɥɶ, tamĪe, s. 35-52; ɉ. Ɏ ɢ ɥ ɢ ɩ ɨ ɜ ɢ ɱ, ɍɤɪɚʀɧɫɶɤɚ ɫɬɢɯɿɹ ɜ ɬɜɨɪɱɨɫɬɿ Ƚɨɝɨɥɹ, tamĪe, s. 230-251; ɘ. Ȼ ɚ ɪ ɚ ɛ ɚ ɲ, ɉɨɱɜɚ ɢ ɫɭɞɶɛɚ. Ƚɨɝɨɥɶ ɢ ɭɤɪɚɢɧɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ ɭ ɢɫɬɨɤɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ 1995; t e nĪ e, Ȼɿɧɚɪɧɚ ɨɩɨɡɢɰɿɹ „ɛɚɬɶɤɿɜɳɢɧɚ – ɱɭɠɢɧɚ” ɜ Ƚɨɝɨɥɹ ɿ ɒɟɜɱɟɧɤɚ, w: Ƚɨ-ɝɨɥɟɡɧɚɜɱɿ ɫɬɭɞɿʀ. ȼɢɩɭɫɤ ɞɪɭɝɢɣ, ɇɿɠɢɧ 1997, s. 20-23; ɘ. ɉ ɨ ɤ ɚ ɥ ɶ ɱ ɭ ɤ, ȼɫɬɭɩɚɸɱɢɫɶ ɡɚ ɪɿɞɧɭ ȼɿɬɱɢɡɧɭ, „Ⱦɡɜɿɧ” 1992, nr 3-4, s. 52.

swego Īycia targany byđ rozterkami tegoĪ charakteru, szukając – jak sđusznie stwierdziđ Abram Terc – harmonii9

.

Przebywając w Petersburgu, z jednej strony, Gogol tĊskniđ za stronami rodzinnymi, krainą beztroskiego dzieciĔstwa, mađą ojczyzną, co znalazđo swój wyraz m.in. w cyklu opowiadaĔ zatytuđowanych Wieczory na chutorze

kođo DikaĔki, z drugiej, próbowađ odnaleĨü siĊ w nowym Ğrodowisku,

przystosowując do panujących w nim zwyczajów. Warto w tym miejscu podkreĞliü, posđugując siĊ stwierdzeniem Jurija Barabasza, Īe:

… ɞɥɹ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ɦɟɧɬɚɥɿɬɟɬɭ ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ ɩɪɨɬɹɝɨɦ ɫɬɨɥɿɬɶ ɧɚɡɚɝɚɥ ɛɭɜ ɦɿɫɬɨɦ ɧɨɫɬɚɥɶʉɿʀ. ɏɨɱ, ɿ ɹɤ ɰɟ ɞɢɜɧɨ, ɚɥɟ ɫɚɦɟ ɿɦɩɟɪɫɶɤɚ ɫɬɨɥɢɰɹ, ɦɿɫɬɨ ɨɪʉɚ-ɧɿɱɧɨ ɱɭɠɟ ɭɤɪɚʀɧɰɟɜɿ, ɱɚɫɬɨ-ɝɭɫɬɨ ɜɿɞɤɪɢɜɚɥɚ ɣɨɦɭ ɨɱɿ ɧɚ ɍɤɪɚʀɧɭ ɿ ɧɚ ɫɚɦɨɝɨ ɫɟɛɟ, ɛɭɥɚ ɤɚɬɚɥɿɡɚɬɨɪɨɦ ɩɪɨɛɭɞɠɟɧɧɹ ɣ ɡɚɝɨɫɬɪɟɧɧɹ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɨʀ ɩɚɦ’ɹɬɿ, ɫɩɪɢɹɥɚ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɿɣ ɫɚɦɨɿɞɟɧɬɢɮɿɤɚɰɿʀ. ɓɨ ɣ ɫɬɚɥɨɫɹ ɡ Ƚɨɝɨɥɟɦ10 . Petersburska nostalgia u Gogola – jak dalej konstatuje badacz –

…ɡɧɚɯɨɞɢɬɶ ɫɜɿɣ ɜɢɹɜ ɱɟɪɟɡ ɨɞɢɧ ɡ ɟɥɟɦɟɧɬɿɜ: ɡɝɚɞɤɢ ɩɪɨ ɪɿɞɧɢɣ ɞɿɦ, ɫɩɚ-ɥɚɯ ɿɧɬɟɪɟɫɭ ɞɨ ɪɟɚɥɿɣ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɨɝɨ ɬɪɢɛɭ ɠɢɬɬɹ ɿ ɩɨɛɭɬɭ, ɞɨ ɡɜɢɱɚʀɜ, ɩɿɫɟɧɶ, ɛɭɜɚɥɶɳɢɧ, ɞɨ ɜɥɚɫɧɨʀ ʉɟɧɟɚɥɨɝɿʀ, ɞɨ ɝɟɪɨʀɱɧɢɯ ɞɿɹɧɶ ɩɪɟɞɤɿɜ, ɭ ɡɚɯɨɩɥɟɧɧɿ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɨɸ ɿɫɬɨɪɿɽɸ ɬɚ ɩɨɝɥɢɛɥɟɧɨɦɭ ʀʀ ɜɢɜɱɟɧɧɿ11

.

W konsekwencji powstađa powieĞü Taras Bulba – „ɜɢɞɚɬɧɢɣ ɬɜɿɪ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɢ, ɧɚɩɢɫɚɧɢɣ ɪɨɫɿɣɫɶɤɨɸ ɦɨɜɨɸ”12

.

Dwie dusze Gogola – ukraiĔska (mađorosyjska, chachđacka) i rosyjska, o których czĊsto wspominają badacze, próbując odpowiedzieü na pytanie dotyczące przynaleĪnoĞci narodowej i kulturowej pisarza13, wprawiađy twórcĊ w stan dezorientacji i stanowiđy bezpoĞrednią przyczynĊ wewnĊtrzne-go rozdwojenia. Dramat polegađ w gđównej mierze na tym, Īe te dwie natury nie tylko nie Īyđy ze sobą w zgodzie, tocząc ciągđą walkĊ pustoszącą i wy-palającą „swoją ofiarĊ”14, wypeđniającą osobowoĞü pisarza mnogoĞcią kon-trastów. Doszđo wreszcie do stanu, w którym pisarz straciđ orientacjĊ w tym, kim jest? „ɋɤɚɠɭ ɜɚɦ, – pisze w liĞcie do O. Smirnowej – ɱɬɨ ɹ ɫɚɦ ɧɟ

9_{Ⱥ. Ɍ ɟ ɪ ɰ, ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ: ɜ 2-ɯ ɬ., t. II, Ɇɨɫɤɜɚ 1992, s. 29.} 10_{Ȼ ɚ ɪ ɚ ɛ ɚ ɲ, Ȼɿɧɚɪɧɚ ɨɩɨɡɢɰɿɹ..., s. 21.} 11 TamĪe, s. 22. 12_{ɘ. ɉ ɨ ɤ ɚ ɥ ɶ ɱ ɭ ɤ, ȼɫɬɭɩɚɸɱɢɫɶ ɡɚ ɪɿɞɧɭ ȼɿɬɱɢɡɧɭ, „Ⱦɡɜɿɧ” 1992, nr 3-4, s. 82.} 13 Zob.: ȯ ɜ ɲ ɚ ɧ, Ⱦɜɿ ɞɭɲɭɿ Ƚɨɝɨɥɹ, s. 11-16. 14_{ɋ. ȯ ɮ ɪ ɟ ɦ ɨ ɜ, ɀɟɪɬɜɚ ɞɜɨɞɭɲɧɨɫɬɢ. Ⱦɨ Ƚɨɝɨɥɟɜɨɝɨ ɸɜɿɥɟɸ, „Ɋɚɞɚ”, nr 65-66.}

ɡɧɚɸ, ɤɚɤɨɜɚ ɭ ɦɟɧɹ ɞɭɲɚ, ɯɨɯɥɚɰɤɚɹ ɢɥɢ ɪɭɫcɤɚɹ”15

. JednoczeĞnie pod-kreĞlađ, Īe: „[…] ɧɢɤɚɤ ɛɵ ɧɟ ɞɚɥ ɩɪɟɢɦɭɳɟɫɬɜɚ ɧɢ ɦɚɥɨɪɨɫɫɢɹɧɢɧɭ ɩɟ-ɪɟɞ ɪɭɫɫɤɢɦ, ɧɢ ɪɭɫɫɤɨɦɭ ɩɟɩɟ-ɪɟɞ ɦɚɥɨɪɨɫɫɢɹɧɢɧɨɦ. Ɉɛɟ ɩɪɢɪɨɞɵ ɳɟɞɪɨ ɨɛɞɚɪɟɧɵ Ȼɨɝɨɦ ɢ, ɤɚɤ ɧɚɪɨɱɧɨ, ɤɚɠɞɚɹ ɢɡ ɧɢɯ ɩɨɪɨɡɧɶ ɡɚɤɥɸɱɚeɬ ɜ ɫɟ-ɛɟ ɬɨ, ɱɟɝɨ ɧɟɬ ɜ ɞɪɭɝɨɣ”16_{. Tragizm pođoĪenia Gogola polegađ w gđównej} mierze na tej niewiedzy, która dađa początek przyszđej tragedii Īycia pisarza.

W 1836 roku, po czĊĞci w wyniku krytyki, która spotkađa pisarza w związku z nieprzychylnym odbiorem Rewizora, po czĊĞci w poszukiwaniu siebie, Gogol opuĞciđ RosjĊ i wyjechađ za granicĊ. Pierwsze wraĪenia, które wywođađy Wđochy – jak twierdzi Jurij Barabasz – przywođują wspomnienia o Ukrainie, jednak jest to tylko chwilowy przypđyw nostalgii. JuĪ wkrótce – jak dalej zauwaĪa badacz – wraĪenia te zostađy rozmyte, a w centrum uwagi pisarza pojawiđa siĊ Rosja postrzegana w kluczu binarnej opozycji ojczyzna – obczyzna17.

Z tym okresem đączy siĊ krótka historia, a wđaĞciwie epizod związany z uĪyciem nazwy/pseudonimu „Ukrainiec” przez twórcĊ. W ksiĊdze goĞci jednego z oĞrodków, w którym zatrzymađ siĊ Gogol – Almanach de Carlsbad (1846) znalazđ siĊ podpis w jĊzyku francuskim o nastĊpującej treĞci: „Mr. Nicolas de Gogol, Ukrainien, etabli a Moscou, auteur de quelques comedies russes”18. Trudno jednoznacznie zinterpretowaü motywy posđuĪenia siĊ nazwą „Ukrainiec” przez Gogola, jednak fakt ten z cađą pewnoĞcią zasđuguje na uwagĊ, gdyĪ zdaje siĊ przemawiaü w obronie Ğwiadomej ukraiĔskoĞci pisarza. Wymowne w tym kontekĞcie jest samo uĪycie okreĞlenia „Ukrai-niec”. ZauwaĪmy, Gogol nie posđugiwađ siĊ tu oficjalną w tym czasie nazwą Mađorosjanin, jak to konsekwentnie czyniđ, przebywając w Petersburgu. Przypomnijmy, w tym okresie w Imperium Rosyjskim oficjalnie funkcjo-nowađy nazwy Mađorosja i Mađorosjanie na okreĞlenie Ukrainy i UkraiĔców, natomiast nazwa Ukraina, pomimo iĪ byđa obecna w ukraiĔskich tekstach kulturowych juĪ od wieku XII (1187 r.), za czasów Gogola byđa stopniowo upowszechniana gđównie za sprawą Ğrodowisk ukrainocentrycznych. W tym kontekĞcie bardziej zrozumiađy staje siĊ fakt uĪycia okreĞleĔ: mađoruski i chachđacki przez samego Gogola, który, przebywając w stolicy Imperium, nie mógđ czyniü inaczej, poniewaĪ mogđoby siĊ to spotkaü z krytyką.

Po-15

List Gogola do O. Smirnowej z 24 grudnia 1844 roku – cyt.: za ȯ ɮ ɪ ɟ ɦ ɨ ɜ, Ɇɿɠ

ɞɜɨɦɚ ɞɭɲɚɦɢ ..., s. 20. 16 TamĪe. 17_{Ȼ ɚ ɪ ɚ ɛ ɚ ɲ, Ȼɿɧɚɪɧɚ ɨɩɨɡɢɰɿɹ..., s. 22–23.} 18 Cyt. za: Ɇ ɚ ɥ ɚ ɧ ɸ ɤ, Ƚɨɝɨɥɶ – ʈɨʉɨɥɶ..., s. 46.

sđuĪenie siĊ nazwą Ukrainiec poza granicami Imperium wydaje siĊ mieü charakter gestu-znaku, który moĪna odczytaü jako formĊ antykolonialnego sprzeciwu Gogola. Upieranie siĊ tylko na podstawie wyĪej wymienionych faktów przy stanowisku, Īe Gogol to wyđącznie pisarz ukraiĔski, byđoby skazane na poraĪkĊ. Warto jednak podkreĞliü, Īe wĞród wielu identycznoĞci twórcy, silnie obecna byđa toĪsamoĞü ukraiĔska, którą uksztađtowađa rodzina, mađa ojczyzna, wyksztađcenie, co prawda w liceum rosyjskojĊzycznym, ale znajdującym siĊ w NiĪynie, czyli w stronach rodzinnych, co gwarantowađo, Īe nauczyciele i uczniowie byli przedstawicielami mniej lub bardziej zruszczonej zamoĪnej warstwy spođeczeĔstwa ukraiĔskiego. Swym niewin-nym zachowaniem pisarz dolađ przysđowiowej oliwy do ognia sporu toczone-go „o Gotoczone-gola” pomiĊdzy kulturą rosyjską a ukraiĔską, którego szczególny charakter tkwi w specyficznym i zđoĪonym charakterze stosunków pomiĊdzy Rosją a Ukrainą, trwającego do dnia dzisiejszego.

Nie bez przyczyny zatem mianem „ɯɚɪɚɤɬɟɪɧɨɝɨ ɜɢɪɚɡɢɬɟɥɹ ɭɤɪɚʀɧɫɶ-ɤɨʀ ɧɚɬɭɪɢ”19

okreĞliđ Gogola Mychajđo Drahomanow. Nieprzypadkowo teĪ uĪycie pseudonimu Ukrainiec propagowađ i kontynuowađ ten wybitny ukraiĔski uczony, historyk, intelektualista poziomu europejskiego. Jako je-den z niewielu „ɧɟ ɜɿɞɜɟɪɧɭɜɫɹ ɜɿɞ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨʀ ɟɬɧɿɱɧɨʀ ɦɚɫɢ «ɱɟɪɟɡ ɩɚɧɫɬɜɨ ɫɜɨɽ», «ɱɟɪɟɡ ɜɢɭɱɤɭ ɩɨ ɱɭɠɢɯ ɲɤɨɥɚɯ», ɧɟ ɡɜɚɛɢɜɫɹ «ɩɨɝɚɧɨɸ ɡɜɢɱɤɨɸ» ɩɪɟɞɫɬɚɜɧɢɤɿɜ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ɞɜɨɪɹɧɫɬɜɚ «ɣɬɢ ɡ ɥɸɞɶɦɢ ɞɟɪ-ɠɚɜɧɨʀ ɩɨɪɨɞɢ» – ɪɨɫɿɹɧɚɦɢ”20

.. WĞród przedstawicieli ówczesnej inte-ligencji ukraiĔskiej jako jeden z pierwszych tak odwaĪnie deklarowađ swoją ukraiĔską przynaleĪnoĞü narodową sđowami: „Ɇɢ ɯɨɱ ɿ ɪɨɞɢɥɢɫɹ «ɜɿɞ ɩoɞ-ɞɚɧɧɵɯ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɢɦɩɟɪɚɬɨɪɚ», ɚɥɟ ɧɟ ɽ «ɪɭɫɶɤɢɦɢ»... Ɇɢ – ɭɤɪɚʀ-ɧɟɰɶ...”21

. Zapoczątkowaną w ten sposób tradycjĊ kontynuowađa mđoda inte-ligencja ukraiĔska przeđomu XIX-XX wieku, która ze stron czasopism prze-mówiđa do narodu pod tym samym pseudonimem. W sposób najgđoĞniejszy czyniđa to siostrzenica Drahomanowa – Đarysa Kosacz, która w jednym z listów do wuja z wđaĞciwą sobie prostotą pisađa: „ɡɜɟɦɨɫɶ ɩɪɨɫɬɨ ɭɤɪɚ-ʀɧɰɿ, ɛɨ ɦɢ ɬɚɤɢ ɽɫɶɦɨ”22 (!). 19 _{Ɇ. Ⱦ ɪ ɚ ɝ ɨ ɦ ɚ ɧ ɨ ɜ, Ʌɿɬɟɪɚɬɭɪɧɨ-ɩɭɛɥɿɰɢɫɬɢɱɧɿ ɩɪɚɰɿ: ɍ 2-ɯ ɬ., t. I, Ʉɢʀɜ 1970,} s. 124. 20_{Ɇ. Ʉ ɚ ɪ ɚ ɦ ɡ ɿ ɧ ɚ, Ʌɟɫɹ ɍɤɪɚʀɧɤɚ, Ʉɢʀɜ 2003, s. 55.} 21_{Ɇ. Ⱦ ɪ ɚ ɝ ɨ ɦ ɚ ɧ ɨ ɜ, Ɍɟɪɪɨɪɢɡɦ ɢ ɫɜɨɛɨɞɚ, ɦɭɪɚɜɶɢ ɢ ɤɨɪɨɜɚ. Ɉɬɜɟɬ ɧɚ ɨɬɜɟɬ}

«Ƚɨ-ɥɨɫɚ» – cyt. za: Ɉ. Ɂ ɚ ɛ ɭ ɠ ɤ ɨ, Notre Dame D’Ukraine. ɍɤɪɚʀɧɤɚ ɜ ɤɨɧɮɥɿɤɬɿ ɦɿɮɨɥɨɝɿɣ,

Ʉɢʀɜ 2007, s. 348.

Drahomanow naleĪađ do kođa inteligencji kijowskiej, tzw. Gromady, któ-ra zajmowađa siĊ doĞü aktywnie spktó-rawami nauki i kultury. Byđa to grupa stroniąca od spraw politycznych, jednak w tym okresie juĪ samo zajmowanie siĊ pracą na rzecz kultury czy literatury ukraiĔskiej wiązađo siĊ z dziađal-noĞcią polityczną. Na ówczesnego profesora Uniwersytetu Kijowskiego zostađ sporządzony donos, w którym postawiono mu zarzut prowadzenia agitacji w Galicji. Wđadze zaczĊđy bacznie przyglądaü siĊ inteligencji kijow-skiej. Początkowo zlikwidowano Kijowskie Towarzystwo Geograficzne, póĨniej postanowiono przyjrzeü siĊ dziađalnoĞci ruchu ukraiĔskiego. Draho-manow zostađ postawiony przed koniecznoĞcią zrezygnowania z pracy wy-kđadowczej, zabroniono mu wstĊpu na uczelnie Kijowa, Odessy i Charkowa, kiedy odmówiđ zđoĪenia podania o zwolnienie, zostađ usuniĊty z uczelni z za-kazem podejmowania jakiejkolwiek dziađalnoĞci naukowej. Uczonemu gro-ziđo zesđanie. Wówczas za radą i w konsultacji z najbliĪszym otoczeniem opuĞciđ Kijów i udađ siĊ wraz z rodziną do Szwajcarii. Celem emigracji mia-đa byü organizacja ukraiĔskiego Ğrodowiska za granicą, m.in. poprzez zađo-Īenie i wydawanie ukraiĔskiego czasopisma, które naĞwietlađoby problemy UkraiĔców. Niestety, Drahomanowi nie udađo siĊ wypeđniü powierzonej mu misji. Przekazane przez jednego z dziađaczy kijowskich – Jakowa Szulhyna pieniądze na wyjazd szybko siĊ skoĔczyđy, rodzina zaczĊđa borykaü siĊ z problemami finansowymi. Kiedy pojawiđa siĊ moĪliwoĞü podjĊcia pracy na uniwersytecie w Sofii, Drahomanow wraz z rodziną przeniósđ siĊ do Buđ-garii, gdzie w 1895 roku miađo miejsce pierwsze od czasu emigracji spotka-nie z siostrzenicą. Duchowa córka Drahomanowa – jak zwykđo siĊ okreĞlaü ĐesiĊ UkrainkĊ23 _{– dobrze znađa wuja, jego poglądy i zapatrywania na} ukraiĔską kulturĊ, z prowadzonej z nim korespondencji.

Od roku 1876, czyli od momentu emigracji, Drahomanow konsekwentnie podpisywađ wszelkie swoje pisma pseudonimem „Ukrainiec”, podobnie jak jednorazowo uczyniđ to Gogol, przebywając poza granicami kraju.

Wbrew wielu ówczesnym ukraiĔskim opiniom kategorycznie przekre-Ğlającym Gogola i jego twórczoĞü w obliczu jego rosyjskojĊzycznoĞci, w rodzinie Drahomanowów traktowano autora Tarasa Bulby jak pisarza ukraiĔskiego. Warto przypomnieü, Īe zarówno Gogolowie-Janowscy, jak i Drahomanowie wywodzili siĊ z tych samych terenów (Pođtawszczyzna), co wiĊcej, z tej samej warstwy spođecznej – starszyzna kozacka, przeksztađcona

23 _{Pierwszy raz nazwađa ĐesiĊ UkrainkĊ duchową córką Drahomanowa jego wđasna córka} i kuzynka poetki w jednej osobie – Lidia DrahomanowaSzyszmanowa, w: Ʌ ɟ ɫ ɹ ɍ ɤ ɪ ɚ ʀ ɧ -ɤ ɚ, Ɂɿɛɪɚɧɧɹ ɬɜɨɪɿɜ..., t. X, s. 340, 342.

w dworzan. Dla uwaĪających siĊ za Ğwiadomych UkraiĔców Draho-manowów, Gogol, pochodzący z oddalonej od rodzinnego majątku w Hadia-czu zaledwie o 20 kilometrów Wasyliwki, nie mógđ byü nikim innym jak tylko UkraiĔcem z krwi i koĞci, podobnie jak sami Drahomanowie. Draho-manow uwaĪađ Gogola za ostatniego z kohorty „ɫɬɚɪɢɯ ɩɢɫɚɬɟɥɿɜ ɤɢʀɜɫɶɤɨ-ɦɚɥɨɪɭɫɶɤɨɝɨ ɜɿɤɭ”, zapoczątkowanej w XVII wieku przez Dmytra Tuptađo (Rostowskiego)24. W tym kontekĞcie logiczny wydaje siĊ równieĪ fakt dzie-dziczenia pseudonimu, w danym wypadku „Ukrainka”, przez siostrzenicĊ Drahomanowa, ĐarysĊ Kosacz, która w linii matki, siostry uczonego, pocho-dzi przecieĪ z tego samego rodu i tej samej tradycji tak rodzinnej, jak i na-rodowej.

Warto w tym miejscu spróbowaü udzieliü odpowiedzi na pytanie, jaką „Ukrainką” byđa Đarysa Kosacz oraz jakie znaczenie miađ dla niej ten etnicz-ny pseudonim25? Tajemnica imienia stanowi tu problem kluczowy, z tą róĪ-nicą tylko, Īe w omawianym wypadku mamy do czynienia z imieniem (pseu-donimem) tautologicznym do tego stopnia, Īe ukraiĔska humanistyka, zahipnotyzowana przez radziecką mitologiĊ narodnicką, w Īadnym z wymie-nionych tu przykđadów, tym bardziej w odniesieniu do pseudonimu Đarysy Kosacz, nie podejrzewađa jakiejkolwiek tajemnicy. NaleĪy zatem spróbowaü zrekonstruowaü obraz „ciągđoĞci kulturowej”, którą uosabiađa „ɽɪɟɬɢɱɤɚ” – „ɩɪɨɦɟɬɟʀɫɬɤɚ”, ɥɢɰɚɪɟɫɚ ɋɜɹɬɨɝɨ Ⱦɭɯɚ26, nazywając siĊ „Ukrainką”.

Pseudonim literacki „Đesia Ukrainka” pojawiđ siĊ bardzo wczeĞnie w Īyciu mđodej poetki. Publikacja pierwszych wierszy wywođađa potrzebĊ wyboru imienia dla wchodzącej w Ğwiat literatury Đarysy Kosacz. Badacze niejednokrotnie podkreĞlają wpđyw matki na wybór literackiego imienia Đesi Ukrainki, mając zapewne na uwadze i w pamiĊci fakt, Īe byđby to kolejny etap wielkiego planu Ođeny Pcziđki, związanego z przyszđoĞcią jej naj-starszych dzieci, których los pragnĊđa związaü z kulturą i literaturą ukraiĔ-ską. Uwagi badaczy, zgđĊbiających Īycie i twórczoĞü Đesi Ukrainki, po dzieĔ dzisiejszy nie zwróciđ fakt – jak podkreĞla Oksana ZabuĪko – „ɮɚɦɿɥɶɧɨɫɬɢ Ʌɟɫɢɧɨɝɨ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɧɨɝɨ ɿɦɟɧɿ, ɫɜɨɽɪɿɞɧɨʀ ɫɢɦɜɨɥɿɱɧɨʀ ɡɦɿɧɢ ɿɦɟɧɢ ɪɨ-ɞɢɧɧɨɝɨ – «ɧɟ ɩɨ ɤɪɨɜɿ, ɚ ɩɨ ɞɭɯɭ»”27

, co stanowi namacalny dowód

zapo-24 _{Zob. Ɇ. Ⱦ ɪ ɚ ɝ ɨ ɦ ɚ ɧ ɨ ɜ, Ⱥɧɬɪɚɤɬ ɡ ɿɫɬɨɪɿʀ ɭɤɪɚʀɧɨɮɿɥɶɫɬɜɚ (18631872), w: t e n} -Ī e, ȼɢɛɪɚɧɟ, Ʉɢʀɜ 1991, s. 216.

25_{Ɂ ɚ ɛ ɭ ɠ ɤ ɨ, Notre Dame D’Ukraine…, s. 341.} 26

TamĪe..., s. 342. 27

czątkowanej w XIX wieku transformacji ukraiĔskiej szlachty kolonialnej w ukraiĔską inteligencjĊ narodową.

Czas, w jakim urodziđa siĊ, dorastađa, wstĊpowađa na szlaki literatury Đesia Ukrainka, nie byđ wolny od uksztađtowanych i silnie zakorzenionych tradycji narodnickich. Spođeczna rola pisarza byđa waĪniejsza, niĪ poziom artystyczno-literacki utworów. Przed kaĪdym twórcą powstawađ problem wyboru pomiĊdzy swobodą twórczą, a koniecznoĞcią sđuĪenia narodowi. Warunki dla rozwoju kultury i literatury ukraiĔskiej w Imperium niemalĪe nie istniađy. Kolejne carskie ukazy ograniczađy swobodĊ we wszystkich przejawach Īycia kulturalnego28. Stopniowo, w latach 80. zaczĊto odchodziü od postanowieĔ ukazu, zezwolono na publikacje tekstów w jĊzyku ukraiĔ-skim, ale miađy to byü teksty o tematyce podkreĞlającej prowincjonalnoĞü i zaĞciankowoĞü literatury ukraiĔskiej. W związku z tym ukraiĔskie Īycie kulturalno-literackie przeniosđo siĊ do Galicji, do Lwowa. Znajdująca siĊ w granicach Austro-WĊgier Galicja posiadađa zupeđnie inny status. Austriacy zbytnio nie ingerowali w sprawy narodowe, tym bardziej, Īe obecne tu byđy wystarczająco silne wewnĊtrzne ruchy narodowe i spory pomiĊdzy UkraiĔ-cami a Polakami, które nie oddziađywađy jednak negatywnie na moĪliwoĞü rozwoju kulturalnego, co wykorzystywađy kođa proukraiĔskie/proruskie w Galicji. W obliczu moĪliwoĞci rozwoju w Galicji nawiązađy siĊ aktywne kontakty z UkraiĔcami z Imperium, których namacalnym rezultatem byđo wydawanie utworów, niemających szans ukazaü siĊ na ziemiach wchodzą-cych w skđad Imperium Rosyjskiego. Taki rodzaj wspóđpracy widoczny jest równieĪ w przypadku Đesi Ukrainki. Jej pierwsze utwory, tomiki wierszy ukazađy siĊ wđaĞnie w Galicji. Z tym związana jest równieĪ historia jej pseudonimu literackiego. Jak wiadomo autorką pseudonimu „Đesia Ukrain-ka” byđa matka poetki – Ođena Pcziđka. Pseudonim powstađ przed publikacją pierwszego tomiku wierszy, który miađ byü wydany we Lwowie. Istotne znaczenie posiadađ przede wszystkim drugi czđon pseudonimu – „Ukrainka”. Miađ on podkreĞlaü fakt, Īe autor wierszy nie pochodzi z Galicji, ale z Ukrai-ny NaddnieprzaĔskiej. Warto dodaü, Īe UkraiĔcy z Galicji nazywali siĊ Ru-sinami, natomiast wschodnia inteligencja ukraiĔska aktywnie promowađa nazwĊ Ukraina, UkraiĔcy. Kilka sđów komentarza naleĪy siĊ w tym miejscu równieĪ pierwszemu czđonowi pseudonimu „Đesia Ukrainka”, a mianowicie

28 _{Wydany w 1876 roku Ukaz emski zakazađ uĪywania nazwy Ukraina, drukowania ksiąĪek} w jĊzyku ukraiĔskim, wwoĪenia na terytorium Rosji wydaĔ drukowanych za granicą w jĊzyku ukraiĔskim, uĪywania jĊzyka ukraiĔskiego, wystawiania spektakli w jĊzyku ukraiĔskim, wyda-wania przekđadów na jĊzyk ukraiĔski oraz ukraiĔskich tekstów muzycznych.

imieniu Đesia. Jest to zdrobnienie od prawdziwego imienia poetki Đarysa. Warto podkreĞliü, Īe w rodzinie Kosaczów panowađy bardzo ciepđe relacje, których zewnĊtrznym przejawem byđ szczególny rodzaj, jak to póĨniej okreĞlono, metajĊzyka – jĊzyka peđnego pieszczotliwych imion i przezwisk. Dotyczy to przede wszystkim okresu dzieciĔstwa, ale – jak widaü – pie-szczotliwe imiĊ Đesia towarzyszyđo poetce cađe Īycie. Nadany w dzieciĔ-stwie pseudonim, z jednej strony podkreĞlađ mđody wiek autorki zbioru wierszy Na kryđach piseĔ (1893), z drugiej wskazywađ na pochodzenie, przynaleĪnoĞü do nacji, jak równieĪ akcentowađ orientacjĊ ideową autorki.

Zastanawiający jest jednak fakt, Īe w dorosđym Īyciu poetka nie zdecy-dowađa siĊ na zmianĊ nadanego we wczesnym dzieciĔstwie pseudonimu. Byü moĪe odczuwađa ciąĪący na niej obowiązek wypeđnienia testamentu wuja… „ɉɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɨ ɨɩɚɫɧɵɣ ɜ ɤɪɚɟ ɚɝɢɬɚɬɨɪ”29 – jak okreĞliđ Drahomanowa Aleksander II w Ukazie emskim – nie tylko nie powróciđ juĪ do kraju z emi-gracji, ale poprzez swoje kontrowersyjne i odwaĪne poglądy w Īaden sposób niepoddające siĊ interpretacji jedynej sđusznej ideologii carskiej, póĨniej radzieckiej – jak sđusznie zaznacza Oksana ZabuĪko – „ɿɡ ɫɭɱɚɫɧɨʀ ɫɜɿɞɨ-ɦɨɫɬɢ ɜɢɩɚɜ. Ⱥ ɜɤɭɩɿ ɡ ɧɢɦ ɨɛɜɚɥɢɥɚɫɶ ɣ ɰɿɥɚ ɛɭɞɨɜɚ, – ɿ Ʌɟɫɹ ɍɤɪɚʀɧɤɚ ɡɨɫɬɚɥɚɫɶ «ɞɭɯɨɜɧɨɸ ɫɢɪɨɬɨɸ»”30

równieĪ w aspekcie posđugiwania siĊ pseudonimem „Ukrainka”.

Genealogicznie „ukraiĔskoĞü” Đarysy Kosacz wywodziđa siĊ z rodu Dra-homanowów, jednakowoĪ istnieją podstawy, by twierdziü, Īe wraz ze swą matką i wujem zaczerpnĊđa tĊ tradycjĊ, którą konsekwentnie realizowađa swym Īyciem i twórczoĞcią, z twórczoĞci Mikođaja Gogola.

W tym miejscu koĔczy siĊ ta czĊĞü zagadnienia dotyczącego jednego pseudonimu kilku pisarzy, jednak nie sama historia pseudonimu „Ukrai-niec”, która posiada smutną kontynuacjĊ juĪ w wieku XX, stanowiącą przykđad negatywnego wykorzystania tego etnicznego imienia, ale jest to juĪ zupeđnie inna historia....

29

Cyt. za: Ɂ ɚ ɛ ɭ ɠ ɤ ɨ, Notre Dame D’Ukraine..., s. 345. 30

ȾɈ ȱɋɌɈɊȱȲ ɈȾɇɈȽɈ ɉɋȿȼȾɈɇȱɆȺ ɄȱɅɖɄɈɏ ɉɂɋɖɆȿɇɇɂɄȱȼ ɆɂɄɈɅȺ ȽɈȽɈɅɖ – ɆɂɏȺɃɅɈ ȾɊȺȽɈɆȺɇɈȼ – ɅȺɊɂɋȺ ɄɈɋȺɑ Ɋ ɟ ɡ ɸ ɦ ɟ ȼ ɫɬɚɬɬɿ ɩɪɨɚɧɚɥɿɡɨɜɚɧɨ ɩɨɹɜɭ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɧɨɝɨ ɿɦɟɧɿ „ɍɤɪɚʀɧɟɰɶ”/”ɍɤɪɚʀɧɤɚ” ɜ ɬɪɶɨɯ ɩɢɫɶɦɟɧɧɢɤɿɜ (Ɇ. Ƚɨɝɨɥɶ, Ɇ. Ⱦɪɚɝɨɦɚɧɨɜ, Ʌɚɪɢɫɚ Ʉɨɫɚɱ). Ɂɪɨɛɥɟɧo ɫɩɪɨɛy ɩɨɜ’ɹɡɚɬɢ ʀɯ ɡ ɫɨɛɨɸ, ɩɿɞɤɪɟɫɥɸɸɱɢ ɜɢɧɢɤɧɟɧɧɹ ɩɟɜɧɨʀ ɬɪɚɞɢɰɿʀ ɜ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɿɣ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɿ ɡɥɚɦɭ XIX i XX ɫɬ.

Sđowa kluczowe: pseudonim, Ukrainiec / Ukrainka, Gogol, Drahomanow, Đa-rysa Kosacz (Đesia Ukrainka).

Ʉɥɸɱɨɜɿ ɫɥɨɜɚ: ɩɫɟɜɞɨɧɿɦ, yɤɪɚʀɧɟɰɶ / yɤɪɚʀɧɤɚ, Ƚɨɝɨɥɶ, Ⱦɪɚɝɨɦɚɧɨɜ, Ʌɚ-ɪɢɫɚ Ʉɨɫɚɱ (Ʌɟɫɹ ɍɤɪɚʀɧɤɚ).

Key words: pseudonyme, Ukrainian, Gogol, Drahomanov, Larysa Kosach (Lesya Ukrainka).