View of Axiology and Traditional Chinese Names of Women

Pełen tekst

(1)A. R. T. Y. K. U. . Y. ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 9 – 2014. IRENA KA U

(2) Y SKA. *. AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. AXIOLOGY AND TRADITIONAL CHINESE NAMES OF WOMEN A b s t r a c t. The paper discusses the group of Chinese traditional female names containing lexemes denoting moral, mental and behavioural features of women. The features mentioned are related to human values distinguished by philosophers and psychologists in the domain of axiology, i.e. the theory of value. The typology of values elaborated by M. Rokeach in 1973 serves as a framework for the research. The research material contains 1050 lexemes evidenced in 2931 standard personal names of Chinese women. The lexemes denoting female values stand for 27% of all lexemes analysed, and occur in 1600 names. Personal names denoting the values reveal to some extent the system of values preferred in traditional China, and seem to be important for the further studies in the domain of axiology.. Aksjologia to nauka o wartociach czy te ogólna teoria wartociowania. Pocztków tej dyscypliny nale y szuka u Sokratesa (dobro absolutne, praktykowanie dobra, szukanie tkwicej w czowieku wiedzy o tym, co dobre), Platona (istnienie wartoci dobra, pikna, prawdy jako samodzielnych bytów czy idei, transcendentnych wobec czowieka; dobro pierwsz zasad i ostatecznym celem wiata), Arystotelesa (dobro jest tym, co zgodne z natur; szczcie jako dobro ostateczne, rodkiem osigania cnót moralnych jest intelekt, mdro za, [sophia], najwy sz z tych cnót; podzia na dobra wewntrzne „same w sobie” i dobra zewntrzne, zwizane z u ytecznoci, instrumentalne) i innych filozofów staro ytnych. Dla jej rozwoju IRENA KA U

(3) Y SKA – Zakad Sinologii na Wydziale Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego; adres do korespondencji – e-mail: i.s.kaluzynska@uw.edu.pl.

(4) 10. IRENA KA U

(5) Y SKA. w epoce nowo ytnej bardzo istotny by wkad umysowy Kanta. Zainteresowanie natur i systemem wartoci pojawio si zwaszcza na przeomie XIX i XX wieku i trwa do dzi. Nazwiska istotne dla rozwoju aksjologii to m.in. Brentano, Meinong, Ehrenfels, Dewey, Moore, Perry, Scheler, Hartmann, Rokeach, w Polsce: Ossowska, Znamierowski, Ingarden, Tatarkiewicz i wielu innych1. Sam termin „aksjologia” pojawi si najpierw w wersji francuskiej axiologie, od gr. [axios] ‘godny, cenny’ i

(6) [logos] ‘nauka, sowo’, std ‘nauka o tym, co cenne, godne’. Zosta u yty po raz pierwszy przez filozofa P. Lapie w 1902 r.2 W literaturze filozoficznej wartoci to generalnie przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujce podobne prze ycia psychiczne i dziaania jednostek. W rozumieniu kulturowym wartoci to powszechnie po dane w danym spoeczestwie przedmioty o symbolicznym charakterze oraz powszechnie akceptowalne sdy egzystencjalno-normatywne (tzw. orientacje wartociujce). Warto to m.in. przekonanie, e pewne ukierunkowanie postpowania lub cel istnienia s indywidualnie lub spoecznie lepsze od przeciwstawnych. Ludzkie wartoci traktowane s jako podstawa kultury duchowej. Wartoci nale do okrelonego systemu kulturowego, którego integraln czci jest zbiór norm i wartoci, czyli system aksjonormatywny, obejmujcy zwyczaje, moralno, prawo oraz poczucie estetyki (albo te panujc mod). Badania nad systemem i jzykiem wartoci mieszcz si wspóczenie w ramach jzykoznawstwa kognitywnego, które uznaje jzyk za form poznania wiata zewntrznego. Badajc jzyk, mo na odkry, w jaki sposób czowiek postrzega i konceptualizuje wiat, a tak e w jaki sposób go wartociuje. Jzykowy obraz wiata to pewien zespó sdów mniej lub bardziej utrwalonych w jzyku, zawartych w znaczeniach wyrazów lub przez nie implikowanych, orzekajcy o cechach i sposobach istnienia obiektów wiata pozajzykowego. Problem wyra ania wartoci poprzez jzyk pojawia si w literaturze jzykoznawczej szczególnie czsto od poowy lat siedemdziesitych XX wieku 3. 1. JADWIGA PUZYNINA, Jzyk wartoci, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 19–43. http://pl.wikipedia.org/wiki/Aksjologia 3 Zob. Jzyk w krgu wartoci. Studia semantyczne, red. JERZY BARTMI SKI, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2003. 2.

(7) AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. 11. Treci wartociujce jako skadowe obrazu wiata s przekazywane w jzyku przede wszystkim przez sownictwo. Wedug Jerzego Bartmiskiego „uprzywilejowan podstaw obrazu wiata jest sownictwo, stanowice klasyfikator spoecznych dowiadcze i zawierajce inwentarz poj relewantnych egzystencjalnie, spoecznie i kulturowo”4. Cz zasobu leksykalnego ka dego jzyka stanowi nazwy wasne i przez to uczestnicz one w procesach wartociowania. Osobowe nazwy wasne s nonikami wartoci w sensie aksjologicznym. Badania filozofów i psychologów nad ludzkimi wartociami oraz lingwistów nad jzykiem wartoci dostarczaj narzdzi do odkrycia uniwersalnych lub typowych tylko dla danej spoecznoci treci aksjologicznych zawartych w nazwach wasnych. Wedug analiz filozofów i psychologów5, utrwalonych w tzw. typologiach wartoci, wiat ludzkich wartoci mo na uporzdkowa, dzielc je na ró ne typy. S to 6: wartoci deklarowane, uznawane i odczuwane; wartoci ujmowane w perspektywie egoistycznej, allocentrycznej lub socjocentrycznej; wartoci ostateczne i instrumentalne. Sporód wymienionych typów podstaw czy te odniesieniem dla wielu bada, w tym onomastycznych, usiujcych odtworzy wiat ludzkich wartoci odzwierciedlony w nazwach wasnych, sta si podzia Rokeacha, dzielcy wartoci na ostateczne i instrumentalne7. W tym podziale wartoci 4. JERZY BARTMI SKI, Jzykowe podstawy obrazu wiata, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2006, s. 13. 5 Zob. MILTON ROKEACH, The Nature of Human Values, New York: The Free Press, 1973; PUZYNINA, Jzyk wartoci. 6 PUZYNINA, Jzyk wartoci, s. 29–43. 7 Zob. ZOFIA KALETA, wiat ludzkich wartoci odzwierciedlony w nazwach wasnych (nazwiska zachodnioeuropejskie i sowiaskie), „Slavia Occidentalis” 52 (1994), s. 28–52; TA

(8) , wiat ludzkich wartoci odzwierciedlony w nazwach wasnych osób (semantyka imion staropolskich z czonami -mir, -mys, -saw na tle indoeuropejskim), „Slavia Occidentalis” 53 (1995), s. 7–13; TA

(9) , wiat ludzkich wartoci odzwierciedlony w nazwach wasnych osób (Imiona staropolskie z czonem dobr(o) na tle indoeuropejskim i wartoci w nich wyraone, „Slavia Occidentalis” 54 (1997), s. 29–38; TA

(10) , Wartoci i antywartoci w staropolskich odapelatywnych nazwach osób, w: Nazwy wasne a kultura, red. ZOFIA KALETA, (Prace Slawistyczne 115), Warszawa: Slawistyczny Orodek Wydawniczy, 2003, s. 21–48; TA

(11) , Human values as reflected in IndoEuropean compound-names, „Onoma” (Leuven) 34 (1998–1999), s. 83–93; TA

(12) , Values and antivalues in nicknames, w: Proceedings of the 21st International Congress of Onomastic Sciences, 2006, s. 145–155; Ewa RZETELSKA-FELESZKO, W wiecie nazw wasnych, Warszawa–Kraków: TNW, 2006, s. 9–34, Maria MALEC, Imi w polskiej antoponimii i kulturze, Kraków: DWN, 2001, s. 65–97..

(13) 12. IRENA KA U

(14) Y SKA. ostateczne (terminal values), czyli absolutne, podstawowe, autoteliczne, wartoci same w sobie, czy te cele czowieka same w sobie, s po danymi stanami rzeczy, do których czowiek d y. Rokeach 8 wylicza osiemnacie wartoci ostatecznych. W wolnym tumaczeniu s to: (1) ycie szczliwe, wygodne, dostatnie (comfortable, prosperous life), (2) równo, braterstwo, równe mo liwoci (equality, brotherhood and equal opportunity for all), (3) ycie aktywne, pasjonujce (exciting, stimulating, active life), (4) bezpieczestwo rodzinne, opieka nad tymi, których si kocha (family security – taking care of loved ones), (5) wolno, niezale no, wolny wybór (freedom – independence and free choice), (6) zdrowie fizyczne i psychiczne (health – physical and mental wellbeing), (7) harmonia wewntrzna (inner harmony – freedom for inner conflict), (8) dojrzaa mio, blisko seksualna i duchowa (mature love – sexual and spiritual intimacy), (9) bezpieczestwo narodowe (national security – protection from attack), (10) przyjemno, rado, swobodne ycie (pleasure – enjoyable, leisurely life), (11) zbawienie, ycie wieczne (salvation – saved, eternal life), (12) szacunek dla siebie, dobra samoocena (self-respect, self-esteem), (13) poczucie spenienia, dokona (sense of accomplishment – a lasting contribution), (14) uznanie spoeczne, szacunek (social recognition – respect and admiration), (15) prawdziwa przyja, kole estwo (true friendship – close companionship), (16) mdro, dojrzae rozumienie ycia (wisdom – mature understanding of life), (17) pokój na wiecie (world at peace – world free of war and conflict), (18) wiat pikna – piekno przyrody, sztuki (world of beauty – beauty of nature and arts). Druga grupa wartoci, szczególnie wa na dla niniejszego artykuu, to wartoci instrumentalne (instrumental values), uzualne, su ebne, pragmatyczne, których uzyskanie su y porednio osigniciu wartoci absolutnych. Stanowi je przede wszystkim cechy osobowoci, zachowania i postawy czowieka po dane w yciu rodzinnym i spoecznym. S one wyra ane w formie przymiotnikowej, std czasem wtpliwoci, czy dotycz postpo8. ROKEACH, The Nature of Human Values, s. 28..

(15) AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. 13. wania, czy cech osobowoci. Wedug Rokeacha9 wyliczy mo na osiemnacie wartoci instrumentalnych. W wolnym tumaczeniu s one nastpujce: (1) ambitny, majcy aspiracje, pracowity (ambitious – hardworking and aspiring), (2) majcy otwarto umysow, mylcy (broad-minded, open-minded), (3) zdolny, kompetentny i efektywny (capable – competent, effective), (4) czysty, schludny (clean – neat and tidy), (5) odwa ny, bronicy swych ideaów (courageous – standing up for his beliefs), (6) przebaczajcy, skonny do wybaczania (forgiving – willing to pardon others), (7) bdcy pomocnym, usu nym, pracujcy dla dobra innych (helpful – working for the welfare of others), (8) szczery, uczciwy (honest – sincere and truthful), (9) kreatywny, miay (imaginative – daring and creative), (10) niezale ny, samowystarczalny (independent – self-reliant, self-sufficient), (11) inteligentny i refleksyjny (intellectual – intelligent and reflective), (12) logiczny, konsekwentny, racjonalny (logical – consistent, rational), (13) kochajcy, uczuciowy, czuy (loving – affectionate and tender), (14) lojalny (loyal – faithful to friends or the group), (15) posuszny, obowizkowy, peen szacunku dla innych (obedient – dutiful, respectful) (16) uprzejmy, grzeczny, z dobrymi manierami (polite – courteous and wellmannered), (17) odpowiedzialny, niezawodny, godny zaufania (responsible – dependable and reliable), (18) zdyscyplinowany, opanowany, powcigliwy (self-controlled – restrained, self-disciplined). Wartociowanie mo e by pozytywne – gdy to, co si ma lub do czego si d y, uznawane jest za dobre, lub negatywne – gdy jest niepo dane, uwa ane za zo. Niemal ka da z wartoci ma swój znak ujemny i dodatni, co odzwierciedla si w jzyku: mdry – gupi, pikny – brzydki itp. W wielu kulturach, m.in. chiskiej, afrykaskiej, ydowskiej, a tak e dawnej kulturze Sowian, rekonstruowanej z materiaów jzykowych, obrzdowych czy folklorystycznych, wierzono, e imi tworzy i formuje czowieka, uwa ano zwizek czcy imi z nazywanym czowiekiem jako ci9. Tam e s. 28..

(16) 14. IRENA KA U

(17) Y SKA. sy. Nadanie imienia stanowio wa ny akt antropologiczny o charakterze sakralnym, nadajcy nowo narodzonemu status czowieka. Nazwy wasne osobowe, antroponimy, peni w jzyku specyficzne funkcje. Z jzykoznawczego punktu widzenia ich funkcj prymarn, tj. funkcj, która czyni je nazwami i stanowi powód ich istnienia we wszystkich jzykach wiata, jest identyfikacja ludzi. Funkcja identyfikacyjna to inaczej funkcja onomastyczna lub znaczenie onomastyczne nazwy. Podstawowe dla antroponimu jest zatem znaczenie onomastyczne, natomiast znaczenie leksykalne jest nieistotne. Przypisanie nazwy osobie jest arbitralne: ka da nazwa jest pod tym wzgldem odpowiednia. Nazwy osobowe to jednak nie tylko konkretne formy jzykowe, ale tak e pewne fakty socjokulturowe. Antroponimy powstaway i powstaj w konkretnym jzyku w powizaniu z pozajzykowymi zjawiskami kulturowymi. Na ich form i funkcje miay i maj wpyw cechy jzyka, charakterystyka danej spoecznoci, wspólnoty jzykowej i kulturowej na poszczególnych etapach jej rozwoju. Dlatego, nawet jeli nazwy osobowe jako nazwy nie musz peni adnych dodatkowych funkcji oprócz funkcji identyfikacyjnej, niektóre spoeczestwa przykadaj znaczn wag do innych funkcji imion, zwizanych przede wszystkim z ich semantyczn transparencj, czyli ich znaczeniem leksykalnym, a waciwie znaczeniem leksykalnym wyrazów czy elementów je tworzcych jako bdcych semantycznie umotywowanymi. Generalnie zakada si, co potwierdzaj wiadectwa historyczne, e w wikszoci systemów nazewniczych imiona ludzi byy pierwotnie semantycznie transparentne jako formy derywowane od apelatywnych jednostek leksykalnych konkretnych jzyków. Apelatywy staway si antroponimami z chwil, gdy ich wartoci podstawow przestay by pewne klasy przejawów rzeczywistoci pozajzykowej, a stali si ni pojedynczy czonkowie spoecznoci. Zakres ogólny, obejmujcy klas desygnatów, zmieni si wic na zakres jednostkowy, a znaczcy apelatyw sta si identyfikujc nazw wasn. Znaczenie leksykalne imion jest szczególnie wa ne w spoeczestwach, które nie traktuj nazw tylko jako „etykietek” odnoszcych si do osób, ale uwa ajcych je za bardzo istotn cz ich nosicieli, podstaw ich to samoci. W tych spoeczestwach zazwyczaj nie ma ustalonej urzdowo listy imion, lecz s one tworzone czy wybierane ze szczególn uwag ze wzgldu na znaczenie leksykalne u ytych jednostek jzykowych, a tak e na ich znaczenia asocjacyjne10. 10. Zob. IRENA KA U

(18) Y SKA, Semantically transparent given names of the Han nation, w: China Past and Present, red. MARCIN JACOBY i in., Warszawa: WUW, 2010, s. 125-134..

(19) AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. 15. Przekonanie, e imi jest zwizane z losem czowieka, wyra aj dawne i wspóczesne chiskie imiona yczce, odzwierciedlajce wiar w magiczn sfer rzeczywistoci, na któr mo na wpywa za pomoc jzyka. Imi stanowi pewien rodzaj magicznego zaklcia. Zawarte w jego treci yczenie, wyra ane atrybutywnie czy w sposób metaforyczny lub metonimiczny, ma si speni w yciu nosiciela imienia. W treci imienia zawierano zazwyczaj to, co uwa ano za najbardziej wartociowe w yciu czowieka, liczc, e nosiciel imienia, dziki przyjaznym siom duchowym, osignie przez imi po dany stan czy cechy (moralne, intelektualne, estetyczne). Imiona ukazuj zatem ró ne elementy kultury duchowej spoeczestwa, jego wierzenia, mentalno i system wyznawanych wartoci. Sfera aksjologiczna w onomastyce to wanie pojmowanie imienia jako wartoci duchowej i dobra rodzinnego, a tak e jako nonika innych wartoci wa nych dla jego nosiciela i caej rodziny czy spoecznoci. Imiona nadawane ludziom, a wic i motywacje dawców imion, mog mie ródo w wartociach materialnych lub duchowych, intelektualnych lub uczuciowych, moralnych lub estetycznych. Mog to by wartoci powszechne w danym spoeczestwie, uwarunkowane historycznie, lub te wartoci uniwersalne, wspólne, niezale nie od epoki i rodzaju cywilizacji. System imion chiskich jest jzykowym wytworem okrelonego sposobu postrzegania i wartociowania rzeczywistoci, a przede wszystkim innych ludzi, charakterystycznym dla chiskiej wspólnoty jzykowo-kulturowej, majcej wasne wyuczone wzory i standardy zachowa. Imiona chiskie odzwierciedlaj w pewnej mierze spoeczne i kulturowe warunki panujce w okresie ich powstania, w tym ró ne kulturowe oczekiwania wzgldem kobiet w patriarchalnym spoeczestwie. Generalnie niski status kobiety w dawnych Chinach, zarówno w rodzinie, jak i spoeczestwie, dokumentuj liczne teksty historyczne i literackie. Normy ycia nakreli tam konfucjanizm, przydzielajcy kobiecie pozycj podrzdn w stosunku do m czyzny. Obowizywao j podporzdkowanie ojcu przed lubem, m owi po lubie, a synowi we wdowiestwie. Nie bya osob samodzieln, lecz dodatkiem do m czyzny. Kobieta w Chinach bya okrelana przede wszystkim jako shn ␁ྣ ‘wdziczna córka’, liángqì 㢟࿫ ‘dobra ona’ i xiànm 䌒⇽ ‘oddana matka’ 11. 11. KANG-HU KIANG, Chinese Civilization. An Introduction to Sinology, Szanghaj: Chung Hwa Book Co., 1935, s. 224–225; HUNG-MING KU, The Spirit of Chinese people, Pekin: The Peking Daily News, 1915, s. 79..

(20) 16. IRENA KA U

(21) Y SKA. Obraz idealnej kobiety chiskiej wedug zasad etyki konfucjaskiej wywodzi si z idei, e kobiety s istotami tak odmiennymi od m czyzn, jak ró ni si Niebo od Ziemi, jak dziaajca w przyrodzie sia yáng 䲭 (jasna, pozytywna, aktywna, mska) od siy yn 䲠 (ciemnej, negatywnej, biernej, eskiej), e wystpuje naturalny podzia ról na mskie i kobiece, std kobiety powinny pielgnowa cnoty waciwe ich naturze i odpowiednie dla ich roli. Etyka konfucjaska wymagaa od kobiet kultywowania cnót im waciwych, przede wszystkim „czterech cnót”, czyli fùdé ႖ᗧ ‘kobieca cnota (charakter)’, fùyán ႖䀰 ‘kobieca mowa’, fùróng ႖ᇩ ‘kobiece zachowanie czy wygld’ i fùgng ႖࣏ ‘kobieca praca’ 12. Wedug wyjanie, kobieca cnota czy charakter to skromno, uprzejmo, grzeczno, czysto moralna, zdyscyplinowanie, stao, spokój. Kobieca mowa to wiedza, kiedy nale y mówi, a kiedy milcze, odpowiedni dobór sów, pewne wyrafinowanie i elokwencja. Kobiecy wygld czy zachowanie to nie tylko fizyczna uroda, ale przede wszystkim czysto osobista i nienaganny strój. Kobieca praca nie wymaga szczególnych umiejtnoci czy talentu, lecz starannoci i pracowitoci. Analiza wartoci kojarzonych w chiskiej kulturze z cechami posiadanymi przez kobiety czy te dla nich po danymi, zapisanymi czy odzwierciedlonymi w chiskich imionach kobiecych i porównanie ich z wymienionymi przez Rokeacha wartociami ostatecznymi i instrumentalnymi jest zadaniem niezwykle trudnym ze wzgldu na pewn nieprecyzyjno tych wartoci zarówno w pracy Rokeacha, jak i wieloznaczno chiskich leksemów – noników wartoci. Tym niemniej podjto prób dopasowania osiemnastu wymienionych wczeniej wartoci instrumentalnych do wartoci psychicznych (osobnicze cechy charakteru i usposobienia), moralnych, umysowych i estetycznych wyra anych przez leksemy wystpujce w chiskich imionach kobiecych. Interpretacja znaczenia wielu z tych leksemów jest subiektywna, dostosowana do zao e przeprowadzanej analizy. S one tumaczone gównie jako formy przymiotnikowe rodzaju eskiego. Leksemy zwizane z wartociami kobiet zostay podzielone na kilka grup, a do nich starano si dobra typy, które znalazy si w klasyfikacji Rokeacha dotyczcej wartoci instrumentalnych. Zazwyczaj jednej obszerniejszej, nie do koca jednorodnej kategorii chiskiej odpowiada kilka klas Rokeacha.. 12. Liji [„Zapisy o etykiecie”], Pekin: Shisanjing Zhushu, 1957, s. 2387; Zhouli [„Rytuay Zhou], Pekin: Shisanjing Zhushu, 1957, s. 269..

(22) AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. 17. Materia badawczy obejmuje 3316 imion kobiet narodowoci Han, z czego 2421 kobiet urodzonych do 1970 r. („synne kobiety”) oraz 895 kobiet urodzonych w latach 1982-1986 („studentki”). Z materiau wybrano jedynie imiona standardowe w liczbie 2931. Liczba ró nych leksemów wykorzystanych w tych imionach wynosi 1050, te same leksemy pojawiaj si w ró nych imionach 13.. I. LEKSEMY WYRA

(23) AJCE WARTO CI KOBIET TAKIE JAK: DOBRA, CZU A, KOCHAJCA, UPRZEJMA, GRZECZNA, WYBACZAJCA. Jest to oczywicie grupa niejednorodna, odpowiadajca w przybli eniu trzem grupom wartoci instrumentalnych Rokeacha: „(6) przebaczajcy, skonny do wybaczania (forgiving – willing to pardon others), „(13) kochajcy, uczuciowy, czuy (loving – affectionate and tender)” oraz „(16) uprzejmy, grzeczny, z dobrymi manierami (polite – courteous and well-mannered)”. Ogóem zakwalifikowano tu 22 leksemy, wystpujce w 140 imionach „synnych kobiet” i 16 imionach „studentek”), m.in.: bn ᮼ ‘uprzejma, wytworna’; chuò ㏭ ‘agodna, przyjemna’; cí ᝸ ‘ kochajca, miosierna, uprzejma’; n ᚙ ‘uprzejma, kochajca, wdziczna’; ho ྭ ‘dobra, mia, uprzejma, adna’; hé ઼ ‘uprzejma, agodna, grzeczna’; huì ᜐ ‘uprzejma, agodna, wdziczna’; liáng 㢟 ‘dobra, miosierna, uprzejma, elegancka’; rén ӱ ‘dobra, miosierna, wybaczajca, wra liwa, cnotliwa’; róu Ḅ ‘agodna, czua, uprzejma, delikatna’; shàn ழ ‘dobra, mia, uprzejma’; sh ␁ ‘agodna, uprzejma, grzeczna, wytworna, czysta’; sh 㡂 ‘agodna, uprzejma’; xián ᄪ ‘agodna, grzeczna, stateczna, spokojna’; y 䳵 ‘wytworna, stosowna, przyzwoita’; yí ᇌ ‘stosowna, przyzwoita, przyjemna’. 13. Por. IRENA KA U

(24) Y SKA, Chinese female namings. Past and present, Warszawa: Wydawnictwo Agade, 2008, s. 26–30, 153–161..

(25) 18. IRENA KA U

(26) Y SKA. II. LEKSEMY WYRA

(27) AJCE WARTO CI KOBIET TAKIE JAK: SPOKOJNA, OPANOWANA, ZRÓWNOWA

(28) ONA, ODPOWIEDZIALNA. Ta grupa pokrywa si w znacznym przybli eniu z wydzielonymi przez Rokeacha typami „(17) odpowiedzialny, niezawodny, godny zaufania (responsible – dependable and reliable)” i „(18) zdyscyplinowany, opanowany, powcigliwy (self-controlled – restrained, self-disciplined)”. Ogóem zakwalifikowano tu 24 leksemy, wystpujce w 73 imionach „synnych kobiet” i 29 imionach „studentek”, m.in.: n ᆹ ‘spokojna, cicha, opanowana’; cháng ᑨ ‘spokojna, opanowana, stabilna’; héng 㺑 ‘zrównowa ona, stabilna, sprawiedliwa, odpowiedzialna’; jìng 䶉 ‘spokojna, stabilna, cicha’; jìng 䶆 ‘spokojna, stabilna, cicha’; mì ᇃ ‘spokojna, stabilna, cicha’; níng ሗ ‘spokojna, stabilna, cicha’ píng ᒣ ‘spokojna, opanowana; zrównowa ona’; tài ⌠ ‘spokojna, stabilna’; wn っ ‘stabilna, opanowana, zrównowa ona’.. III. LEKSEMY WYRA

(29) AJCE WARTO CI KOBIET TAKI JAK: CZYSTA (FIZYCZNIE I MORALNIE), UCZCIWA, SZCZERA. Ta grupa odpowiada w przybli eniu dwóm grupom wydzielonym przez Rokeacha: „(4) czysty, schludny (clean – neat and tidy)” oraz „(8) szczery, uczciwy (honest – sincere and truthful)”, poniewa w kulturze chiskiej czysto fizyczna jest mocno kojarzona z czytoci moraln, uczciwoci. Ogóem zakwalifikowano tu 36 leksemów, wystpujcych w 189 imionach „synnych kobiet” i 27 imionach „studentek”, m.in.: chén ᘡ ‘szczera, uczciwa’; chéng 䃐 ‘szczera, uczciwa’; chún ㍄ ‘czysta, uczciwa, dobra, wytworna’; dào 䚃 ‘moralna, uczciwa’; dé ᗧ ‘cnotliwa, moralna, dobra’; dun ㄟ ‘uczciwa, prawa, uprzejma’; fng ᯩ ‘uczciwa, prawa’;.

(30) AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. 19. jié ▄ ‘czysta, uczciwa, szlachetna’; jié ㇰ ‘czysta, uczciwa, moralna’ jn ൷ ‘uczciwa, szlachetna’; lián ᓹ ‘czysta, uczciwa, prawa, skromna’; qng ␵ ‘czysta, uczciwa, prawa, zrównowa ona’; sù ㍐ ‘czysta, prosta, spokojna’; xián 䌒 ‘uczciwa, cnotliwa, szlachetna, mdra’ yì ᠯ ‘cnotliwa, szlachetna, prawa’; yì 㗙 ‘prawa, moralna, uczciwa’; yuán ൃ ‘uczciwa, taktowna, doskonaa’; zhn 䋎 ‘uczciwa, prawa, lojalna, wierna’; zhn ⵏ [ⵎ] ‘czysta, szczera, uczciwa, szlachetna’; zhèng ↓ ‘prawa, uczciwa, szczera, czysta’; zhí ⴤ ‘prawa, uczciwa, waciwa’; zhng ᘐ ‘prawa, uczciwa, wierna, lojalna’.. IV. LEKSEMY WYRA

(31) AJCE WARTO CI KOBIET TAKIE JAK: OBOWIZKOWA, LOJALNA, POS USZNA, PE NA SZACUNKU, US U

(32) NA. Ta grupa odpowiada w przybli eniu trzem grupom wydzielonym przez Rokeacha: „(7) bdcy pomocnym, usu nym, pracujcy dla dobra innych (helpful – working for the welfare of others)”, „(14) lojalny (loyal – faithful to friends or the group)”, „(15) posuszny, obowizkowy, peen szacunku dla innych (obedient – dutiful, respectful)”. Ogóem zakwalifikowano tu 15 leksemów, wystpujcych w 27 imionach „synnych kobiet” i 1 imieniu „studentek”, m.in.: jìng ᮜ ‘pena szacunku, posuszna, usu na, lojalna’; shùn 丶 ‘posuszna, poddana, lojalna, zgodna, usu na’; gng ᚝ ‘pena szacunku, posuszna, lojalna, skromna’; l ⿞ ‘kurtuazyjna, pena szacunku’; nài 㙀 ‘cierpliwa, posuszna, usu na’; shèn ᝾ ‘uwa na, ostro na, usu na’; sù 㚵 ‘pena szacunku, posuszna, czysta’; tì ᜅ ‘ostro na, uwa na, usu na, pena szacunku’; xiào ᆍ ‘pena szacunku wobec rodziców’..

(33) 20. IRENA KA U

(34) Y SKA. V. LEKSEMY WYRA

(35) AJCE WARTO CI KOBIET TAKIE JAK: MDRA, ZDOLNA, SPRAWNA, AMBITNA, PRACOWITA. Ta grupa mo e odpowiada w przybli eniu a szeciu typom wydzielonym przez Rokeacha: „(1) ambitny, majcy aspiracje, pracowity (ambitious – hardworking and aspiring)”, „(2) majcy otwarto umysow, mylcy (broad-minded, open-minded)”, „(3) zdolny, kompetentny i efektywny (capable – competent; effective)”, „(9) kreatywny, miay (imaginative – daring and creative)”, „(11) inteligentny i refleksyjny (intellectual – intelligent and reflective)”, „(12) logiczny, konsekwentny, racjonalny (logical – consistent, rational)”. Ogóem zakwalifikowano tu 43 leksemy, wystpujce w 205 imionach „synnych kobiet” i 118 imionach „studentek”, m.in.: ci ‫‘ ڢ‬utalentowana, pilna’; cháng 䮧 ‘dobra w jakiej dziedzinie’; cng 㚠 ‘mdra, bystra, zdolna’; dí 䘚 ‘owiecona, rozumna, racjonalna’; fi ᯀ ‘wybitna, utalentowana literacko’; huì ភ inteligentna, intelektualna, mdra, bystra’; jié ᦧ ‘mdra, bystra, szybka’; juàn, jùn 䳭 ‘wybitna, wietna’; liàng Ӟ ‘owiecona, jasna, bystra’; líng 䵸 ‘bystra, sprawna, kompetentna’; mào ៻ ‘pracowita, bystra’; m n ᭿ ‘inteligentna, mdra, bystra’; míng ᰾ ‘owiecona, jasna, inteligentna, racjonalna’; qio ᐗ ‘mdra, zdolna, sprawna, kompetentna’; qín औ ‘pracowita, zapobiegliwa’ rú ݂ ‘uczona’; ruì ⶯ ‘bystra, inteligentna’; shung ⡭ ‘mdra, bystra, sprawna; shuò ⻙ ‘mdra, utalentowana’; wén ᮷ ‘zdolna literacko’; yì 㰍 ‘zdolna w pracach rcznych’; y ng ま ‘mdra, inteligentna, wybitna’; zhé ଢ ‘mdra, zdolna’; zhé ஶ ‘mdra, zdolna’; zhì Ც ‘mdra, zaradna, kompetentna’..

(36) AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. 21. Wród tak wydzielonych grup wartoci charakterystycznych dla imion chiskich kobiet zabrako dwóch typów wyodrbnionych przez Rokeacha: „(5) odwa ny, bronicy swych ideaów (courageous – standing up for his beliefs)” oraz „(10) niezale ny, samowystarczalny (independent – self-reliant, self-sufficient)”. Ma to niewtpliwie zwizek z rol kobiet w spoeczestwie chiskim, chocia oczywicie mo na znale nazwy odwoujce si porednio te do tych wartoci. Nazwy yczce s nakierowane raczej nie na teraniejszo, ale na przyszo. W sumie w grupach I-V wystpio 140 leksemów (13,4% wszystkich leksemów z materiau badawczego), z 634 imion „synnych kobiet” i 191 imion „studentek”. Warto przedstawi jeszcze kilka innych grup wartoci wystpujcych w imionach chiskich kobiet, dla których nie znaleziono odpowiednich typów w klasyfikacji wartoci instrumentalnych Rokeacha. Mo na je natomiast w pewnym zakresie powiza z wartociami ostatecznymi (por. wy ej).. VI. LEKSEMY WYRA

(37) AJCE WALORY ESTETYCZNE KOBIET. W Chinach uwa a si, e imiona kobiet powinny wyra a pragnienie i umiowanie pikna. Imiona dotyczce jedynie fizycznego pikna czy wyra ajce jedynie walory estetyczne s niezwykle rzadkie, poniewa wy ej ni fizyczne cenione pikno jest wewntrzne czy duchowe. Kobieta idealna powinna czy pikno fizyczne z moralnym, std wiele terminów estetycznych ma wydwik moralny. Ogóem zakwalifikowano tu 43 leksemy, wystpujce w 276 imionach „synnych kobiet” i 197 imionach „studentek”, m.in.: cháng ᄖ ‘pikna kobieta’; é ၕ ‘pikna kobieta’; ji ֣ ‘pikna, dobra, wspaniaa, wyborna’; jio ᄼ ‘pikna, delikatna, czua’; jìng ႗ ‘pikna, wiotka’; jun ၏ ‘pikna, wdziczna, elegancka’; jùn ‫‘ ׺‬pikna, przystojna, wybitna’; lì 哇 ‘pikna, elegancka, olniewajca’; mi 㖾 ‘pikna, wyborna’; miào ࿉ ‘pikna, wspaniaa, wyborna’; nà ၌ ‘pikna kobieta’; qiàn ٙ ‘pikna, liczna’;.

(38) 22. IRENA KA U

(39) Y SKA. sh ဍ ‘pikna kobieta, pikna’; tíng Ⴇ ‘pikna, zgrabna’; wn ၹ ‘pikna, wdziczna, elegancka’; xiù ⿰ ‘pikna, elegancka, wyrafinowana’; yán ྽ ‘pikna, doskonaa’; yàn 㢧 [䊄] ‘pikna, wspaniaa, barwna’; yàn ᖖ ‘piekna, elegancka, doskonaa’; yí ܰ ‘pikna, czcigodna’; yng ჆ ‘pikna’; yuàn ჋ ‘pikna kobieta’; z ု ‘pikna’.. VII. LEKSEMY WYRA

(40) AJCE ZADOWOLENIE, RADO , WESO O KOBIET. Ogóem zakwalifikowano tu 11 leksemów, wystpujcych w 32 imionach „synnych kobiet” i 40 imionach „studentek”, m.in.: hun ↑ ‘zadowolona, wesoa, pena ycia’; ki ᝧ ‘wesoa, zadowolona, mia’; lè ′ ‘wesoa, zadowolona, radosna’; x ⟉ ‘wesoa, zadowolona, radosna’; xn ⅓ ‘wesoa, zadowolona, radosna, kochajca’; yí ᙑ ‘wesoa, zadowolona, radosna, mia’; yì 䙨 ‘zadowolona, zrelaksowana’; yù 䊛 ‘zadowolona, usatysfakcjonowana’; yuè ᛖ ‘zadowolona, szczliwa, radosna’.. VIII. LEKSEMY WYRA

(41) AJCE OGÓLNE WARTO CI KOBIET TAKIE JAK FIZYCZNA I DUCHOWA WSPANIA O , OKAZA O , POMY LNO , MIA O . Ogóem zakwalifikowano tu 89 leksemów, wystpujcych w 241 imionach „synnych kobiet” i 89 imionach „studentek”, m.in.: b ng ⛣ ‘okazaa, byszczca’; bó ঊ ‘hojna, bogata’; ci ᖙ ‘znakomita, wyró niajca si, wybitna’;.

(42) AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. càn ⠖ ‘wspaniaa, promieniejca, okazaa’; chng ᰼ ‘wspaniaa, kwitnca, wielka’; dà བྷ ‘wielka, wa na’; fng 䊀 ‘wielka, obfita, yzna’; fú ⾿ ‘pomylna, bogosawiona, szczliwa’; gung ᔓ ‘wielka, o otwartym umyle, kreatywna’; gung ‫‘ ݹ‬wybitna, chwalebna’; guì 䋤 ‘godna szacunku, wartociowa’; háo 䊚 ‘miaa, odwa na, mocna’; hè 䎛 ‘pomylna, okazaa’; hóng ᆿ ‘wielka, wspaniaa’; hu ᗭ ‘wspaniaa, miaa, godna szacunku’; hu 䕍 ‘wspaniaa, olniewajca’; jí ਹ ‘szczliwa, pomylna’; ji హ ‘znakomita, szczliwa’; jiàn ‫‘ ڕ‬pena wigoru, zdrowa’; jié ‫‘ ہ‬wybitna, wyró niajca si, bohaterska’; kng ᓧ ‘pena wigoru, zdrowa, stabilna’; lì ࣋ ‘silna fizycznie, zdolna’; lóng 䲶 ‘wielka, prosperujca’; qiáng ᕧ ‘silna, wadcza, prosperujca’; qiáo ௜ ‘postawna, dorodna, dumna’; quán ℺ ‘pot na, wadcza’; róng ῞ ‘pena wigoru, okazaa, kwitnca’; ruì ⪎ ‘szczliwa, pomylna’; shòu ༭ ‘dugowieczna’; wi ေ ‘pot na, majestatyczna’; wi ‫‘ ٹ‬pot na, wielka, okazaa’; wi ➂ ‘okazaa, byszczca’; xiáng ⾕ ‘szczliwa, pomylna’; xio 偽 ‘miaa, ambitna, mocna’; xn 䪛 ‘dobrze prosperujca’; xng 㠸 ‘okazaa, kwitnca’; xióng 䳴 ‘pot na, wadcza’; yè ᳴ ‘okazaa, byszczca’; yì ⳺ ‘dajca zysk, kreatywna’; yì ⇵ ‘mocna, miaa, rezolutna’; zhn 㫱 ‘okazaa, obfita’;. 23.

(43) 24. IRENA KA U

(44) Y SKA. zhì ᘇ ‘ambitna, zdeterminowana’; zhu ঃ ‘wybitna, okazaa’. czna liczba leksemów aksjologicznych z grup I-VIII wynosi 283, co daje 27% wszystkich leksemów z materiau badawczego. Ogólnie wystpiy one w 1183 imionach „synnych kobiet” i 417 imionach „studentek”. Wiele wartoci w sensie aksjologicznym, ujawniajcych si w wybranych czy utworzonych odpowiednio imionach, pozostaje w Chinach niezmienionych od tysicleci. Tym niemniej da si zauwa y, e z imion studentek zniky te typowe terminy eskie, które w pewnym stopniu odzwierciedlay ni szy status kobiet, ich przedmiotowo, posuszestwo i usu no, a pozostay odwoujce si (bezporednio lub metaforycznie) do ich ogólnych walorów estetycznych, intelektualnych, psychicznych i moralnych. W chiskich imionach yczcych pojawiaj si niemal wycznie wartoci pozytywne, wartociujce dodatnio. Przeprowadzone badania zdaj si potwierdza istotn rol, jak odgrywaj nazwy wasne, szczególnie imiona, w rekonstrukcji duchowej kultury spoeczestw. Chiskie imiona yczce, wyra ajce wartoci kobiet, maj kluczowe znaczenie dla poszerzenia naszej wiedzy o tych kobiecych wartociach psychicznych, moralnych, umysowych i estetycznych, jakie byy i s wa ne dla spoeczestwa chiskiego. Poznanie wartoci chiskiego spoeczestwa jest korzystne dla dalszych bada w dziedzinie aksjologii.. BIBLIOGRAFIA BARTMI SKI, JERZY. Jzykowe podstawy obrazu wiata. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2006. Jzyk w krgu wartoci. Studia semantyczne, red. JERZY BARTMI SKI. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2003. KALETA, ZOFIA. Human values as reflected in Indo-European compound-names, „Onoma” (Leuven) 34 (1998–1999), s. 83–93. KALETA, ZOFIA. wiat ludzkich wartoci odzwierciedlony w nazwach wasnych (nazwiska zachodnioeuropejskie i sowiaskie), „Slavia Occidentalis” 52 (1994), s. 28–52. KALETA, ZOFIA. wiat ludzkich wartoci odzwierciedlony w nazwach wasnych osób (semantyka imion staropolskich z czonami -mir, -mys, -saw na tle indoeuropejskim), „Slavia Occidentalis” 53 (1995), s. 7–13. KALETA, ZOFIA. wiat ludzkich wartoci odzwierciedlony w nazwach wasnych osób (Imiona staropolskie z czonem dobr(o) na tle indoeuropejskim i wartoci w nich wyraone, „Slavia Occidentalis” 54 (1997), s. 29–38..

(45) AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET. 25. KALETA, ZOFIA. Values and antivalues in nicknames, w: Proceedings of the 21st International Congress of Onomastic Sciences, 2006, s. 145–155. KALETA, ZOFIA. Wartoci i antywartoci w staropolskich odapelatywnych nazwach osób, w: Nazwy wasne a kultura, red. ZOFIA KALETA, (Prace Slawistyczne 115). Warszawa: Slawistyczny Orodek Wydawniczy, 2003, s. 21–48. KA U

(46) Y SKA, IRENA. Chinese female namings. Past and present. Warszawa: Wydawnictwo Agade, 2008, s. 26–30, 153–161. KA U

(47) Y SKA, IRENA. Semantically transparent given names of the Han nation, w: China Past and Present, red. MARCIN JACOBY [i in.]. Warszawa: WUW, 2010, s. 125-134. KIANG, KANG-HU. Chinese Civilization. An Introduction to Sinology. Szanghaj: Chung Hwa Book Co., 1935, s. 224–225. KU, HUNG-MING. The Spirit of Chinese people. Pekin: The Peking Daily News, 1915. Liji [„Zapisy o etykiecie”]. Pekin: Shisanjing Zhushu, 1957. MALEC, MARIA. Imi w polskiej antoponimii i kulturze. Kraków: DWN, 2001, s. 65–97. PUZYNINA, JADWIGA. Jzyk wartoci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 19–43. ROKEACH, MILTON. The Nature of Human Values. New York: The Free Press, 1973. RZETELSKA-FELESZKO, EWA. W wiecie nazw wasnych. Warszawa–Kraków: TNW, 2006. Zhouli [„Rytuay Zhou]. Pekin: Shisanjing Zhushu, 1957. http://pl.wikipedia.org/wiki/Aksjologia. AKSJOLOGIA A CHI SKIE TRADYCYJNE IMIONA KOBIET Streszczenie Artyku omawia grup tradycyjnych chiskich imion eskich zawierajcych leksemy wskazujce na moralne, psychiczne i behawioralne cechy kobiet. Wspomniane cechy s podobne do wartoci ludzkich wyró nionych przez filozofów i psychologów w dziedzinie aksjologii, czyli teorii wartoci. Typologia wartoci opracowana przez Miltona Rokeacha w 1973 r. su y jako rama dla prowadzonych bada. Materia badawczy zawiera 1050 leksemów obecnych w 2931 standardowych imionach wasnych chiskich kobiet. Leksemy oznaczajce wartoci kobiece stanowi 27% wszystkich analizowanych leksemów, a wystpuj w 1600 imionach. Nazwy wasne oznaczajce wartoci ujawniaj w pewnym stopniu system wartoci preferowanych w tradycyjnych Chinach i wydaj si istotne dla dalszych bada w dziedzinie aksjologii.. Sowa kluczowe: aksjologia, wartoci instrumentalne, wartoci ostateczne, antroponimy, leksemy wyra ajce wartoci kobiece, chiskie imiona eskie. Key words: axiology, instrumental values, terminal values, anthroponyms, lexemes denoting female values, Chinese female names..

(48)