View of Old russian traces in mediewal Lublin

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 7 – 2014. JACEK CHACHAJ *. RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. UWAGI WSTPNE. Omawiajc zagadnienia, które cz redniowieczny Lublin ze sprawami ruskimi mona to zrobi na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest ostrone zreferowanie szcztkowego materiau ródowego, jakim dysponujemy w przypadku dziejów miasta nad Bystrzyc a do pocztków XV wieku, a nastpnie w miar pene przedstawienie dotychczasowych, czsto wzajemnie sprzecznych, pogldów dotyczcych „ruskich tropów” w redniowiecznym Lublinie. Drugim sposobem mówienia o interesujcych nas kwestiach jest próba przedstawienia nowych rozwiza i interpretacji. Wie si to z ryzykiem naraenia si na krytyk badaczy niechtnie przyjmujcych mielsze rozwizania, zwaszcza idce dalej, ni dotychczas byo to przyjmowane. Pamitajc jednak o tym, e w ogóle nie sposób zreferowa omawianych zagadnie bez naraania si na krytyk niezalenie bowiem od stopnia ostronoci, obiektywnie zwizanych jest z nimi wiele kontrowersji, wydaje si, e naley pój t wanie drog. Jest ona znacznie ciekawsza dla obserwatorów dyskusji, a w efekcie moe doprowadzi do dyskusji i znalezienia nowych propozycji badawczych. Niniejszy tekst powicony jest zaledwie trzem sporód wielu „ruskich tropów”, jakie mona znale we wczesnych dziejach Lublina. Pomijajc wikszo z nich (jak cho by dyskusj wokó czasu powstania i dokadniejszej DR HAB. JACEK CHACHAJ – Katedra Historii Europy Wschodniej w Instytucie Historii KUL, e-mail: chachaj@kul.lublin.pl.

(2) 30. JACEK CHACHAJ. lokalizacji najstarszej cerkwi lubelskiej, liczebnoci ewentualnej „kolonii” ruskiej w Lublinie w pierwszych wiekach jego historii czy hipotezy mówicej o tym, e koció w. Mikoaja na Czwartku by w pewnym czasie cerkwi), skupimy si na dokadniejszym przedstawieniu wtpliwoci dotyczcych okolicznoci i czasu sprowadzenia z Kijowa do Lublina relikwii Drzewa Krzya witego, dyskusji wokó tzw. „wiey Daniela” oraz na pytaniach o genez kaplicy Trójcy witej na Zamku Lubelskim. W przypadku kadego z trzech poruszanych zagadnie „ruskie tropy” okazuj si niejako „podwójne”. Istniej bowiem zarówno na poziomie wydarze powszechnie znanych, jak i w hipotezach, które mona zbudowa , próbujc wyjani pytania zwizane z poszczególnymi sprawami.. KTO I KIEDY SPROWADZI DO LUBLINA RELIKWIE KRZY

(3) A WITEGO?. Przez kilka wieków przechowywane byy w lubelskim kociele dominikanów relikwie Krzya witego. Byy pono najwiksze w chrzecijaskim wiecie, bo ani Rzym, ani Jerozolima, ani Konstantynopol, ani Pary, ani Akwizgran, ani adne miasto w chrzecijaskim wiecie nie mogy poszczyci si posiadaniem tak duej partykuy witego Drzewa1. Relikwie skradziono w lutym 1991 roku2 i do dzi nie zostay one odnalezione, a sama kradzie osnuta jest pewn tajemnic. Dla naszych rozwaa interesujca jest raczej jednak próba odpowiedzi na pytania, jakie rodz si w zwizku z obecnymi w ródach rozbienociami w kwestii czasu sprowadzenia relikwii do Lublina oraz osoby, która te relikwie przywioza. Dysponujemy dwoma podstawowymi przekazami dotyczcymi omawianych kwestii. Jako pierwsza zostaa spisana wersja Jana Dugosza, zawarta w ksidze uposae diecezji krakowskiej, powstaej zapewne w siedemdziesitych latach XV wieku. Dugosz poda wiadomo , e lubelski klasztor dominikanów zosta ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w 1342 roku, a nastpnie, opisujc ten klasztor, wspomnia o relikwii Drzewa Krzya witego i przedstawi okolicznoci jej sprowadzenia z Kijowa. Sprawc. 1. Pogld taki wyrazi Jan Dugosz w Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. III: Monasteria, (Kraków 1864, s. 460 dalej: DLB). 2 M.A. K r p i e c, Przemowa, w: J. W z o r e k, Drzewo Krzya <witego. Koció OO. Dominikanów w Lublinie, Lublin 1991, s. 6..

(4) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 31. translacji mia by „naczelny ksi Rusinów i kijowski” (ruthenorum et Kyoviensis primarius dux) Grzegorz, który znienawidzony przez elity spoeczne Kijowa i Rusi wraz z rodzin (siostr lub on Marin i synem Ignacym) zosta wygnany z ojczyzny. Przyby on do Kazimierza Wielkiego i osiad w Zamku Lubelskim, gdzie przebywa do koca ycia. On wanie, wyjedajc z Kijowa, wzi ze sob relikwie, które przekaza lubelskim dominikanom, gdy osiad w Polsce. Wedug przekazu Dugosza zosta on pochowany wraz z on w klasztorze dominikanów w Lublinie3. Drugi przekaz, cho ostatecznie spisany nieco póniej (w najbardziej znanej wersji dopiero w XVII wieku) w rodowisku lubelskich dominikanów istnia znacznie wczeniej. Jak si wydaje, jego najistotniejsze elementy byy znane w XVI wieku, a zapewne w jakiej formie take wczeniej 4. Tradycja dominikaska przypisywaa translacj relikwii kijowskiemu biskupowi Andrzejowi, który mia nalee do zakonu kaznodziejskiego. Zamiarem biskupa byo przewiezienie fragmentu Krzya witego do Krakowa, a w lubelskim klasztorze po prostu wypad jeden z noclegów na trasie podróy dostojnika z Kijowa. W Lublinie mia jednak miejsce „cud zatrzymania”. Woy, w które zaprzony by wóz wiozcy relikwi nie chciay dalej i . To wydarzenie, a take inne cudowne okolicznoci, które w tym miejscu pomijamy, skoniy biskupa do podjcia decyzji o pozostawieniu partykuy witego Krzya w lubelskim klasztorze dominikanów. Zgodnie z t tradycj w kociele dominikaskim, przy wielkim otarzu, mia take zosta pochowany biskup Andrzej, a wydarzenia zwizane z translacj relikwii miay mie miejsce okoo 1420 roku. Istnienie dwóch, w duym stopniu sprzecznych ze sob, przekazów na temat okolicznoci sprowadzenia relikwii Drzewa Krzya witego do Lublina zmuszao badaczy do podejmowania decyzji, który z nich uzna za bardziej wiarygodny. Jedni (Jan Ambroy Wadowski5, czy Józef Wzorek6) opowiadali si za wersj Jana Dugosza, gównie dlatego, e wydawaa si by tradycj 3. DLB, t. III, s. 460-461. Zagadnienie to w sposób najpeniejszy zostao omówione przez Leszka Wojciechowskiego. Zob. t e n e, Drzewo przenajszlachetniejsze. Problematyka Drzewa Krzya w chrzecijastwie zachodnim (IV-poowa XVII wieku). Od legend do kontrowersji wyznaniowych i pimiennictwa specjalistycznego, Lublin 2003, s. 329-346; t e n e, Dominikaskie sanktuarium Krzya w. w Lublinie do poowy XVII wieku, w: Dominikanie w Lublinie. Studia z dziejów kultury, red. H. Gapski, Lublin 2006, s. 111-146. 5 J.A. W a d o w s k i, Kocioy lubelskie, Lublin 2004 (reprint wydania z 1907 roku), s. 262266. 6 Drzewo Krzya <witego. Koció OO. Dominikanów w Lublinie, Lublin 1991, s. 9, 11-14. 4.

(5) 32. JACEK CHACHAJ. starsz. Inni (Jakub Mames7, czy Tadeusz M. Trajdos8) uwaali za bardziej wiarygodn tradycj dominikask. Jeszcze inni (np. Leszek Wojciechowski) byli bardzo ostroni w sdach i nie wypowiadali si otwarcie w tej sprawie9. Naley jednak stwierdzi , e dokadniejsze przyjrzenie si obydwu relacjom prowadzi do wniosku, e zawieraj one wiele elementów wspólnych, rónic si co do pewnych szczegóów, które moemy uzna za wiadome lub niewiadome znieksztacenia pierwotnej tradycji. Nietrudno sobie wyobrazi , e okoo poowy XV wieku istniaa w lubelskim klasztorze dominikanów taka pierwotna tradycja, a obydwie przedstawione wyej wersje s w istocie jej póniejszymi wariantami. W gruncie rzeczy wtpliwoci budz przede wszystkim osoby gównych protagonistów wydarze opowiadanych przez obydwie relacje oraz chronologia wydarze. Nie znamy bowiem adnego ksicia kijowskiego o imieniu Grzegorz, ani adnego redniowiecznego biskupa kijowskiego noszcego imi Andrzej. Obydwa te problemy próbowano rozwizywa na róne sposoby. Wskazywano na podobiestwo aciskich form imion Grzegorz (Gregorius) i Jerzy (Georgius), co mogo atwo sta si przyczyn prostej pomyki. O ile bowiem nie znamy adnego ksicia ruskiego noszcego imi Grzegorz, o tyle imi Jerzy byo wród ksit ruskich czsto spotykane. Zygmunt Suowski, wtpic w moliwo przekazania relikwii przez prawosawnego ksicia acinnikom, sugerowa jednak, e przejcie partykuy Krzya witego mogo mie zwizek z osob Bolesawa Jerzego Trojdenowicza – ksicia halickowodzimierskiego wywodzcego si z mazowieckich Piastów. Wanie jego mier w 1340 roku staa si dla Kazimierza Wielkiego pretekstem do upomnienia si o prawa Do Rusi Halicko-Wodzimierskiej, co zakoczyo si po kilku dekadach ostatecznym przyczeniem znacznej czci tych ziem do Polski10. W kontekcie tej propozycji wyjanienia zagadki zwizanej z przekazem Dugosza warto zauway , e niektóre polskie roczniki, które odnotoway podjcie przez Kazimierza Wielkiego szybkiej wyprawy na Lwów, na wie o mierci Bolesawa-Jerzego w kwietniu 1340 roku, poinformoway take. 7. Historia Relikwii Krzya przechowywanych w bazylice dominikaskiej. http://www. lublin.dominikanie.pl/?s=2&id=34 (dostp: 29 maja 2013). 8 Koció Katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Wadysawa II Jagiey (1386-1434), t. I, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask– ód 1983, s. 68-69 (tu przebieg wydarze zgodnie z tradycj dominikask). 9 Cho naley stwierdzi , e L. Wojciechowski sugerowa moliwo istnienia dominikaskiej tradycji ju w czasach Dugosza. Zob. t e n e, Drzewo przenajszlachetniejsze, s. 334. 10 Z. S u o w s k i, List do „Gazety w Lublinie”, nr 40 (85), z dn. 14 III 1991..

(6) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 33. o wywiezieniu z miasta skarbca ksicego, zawierajcego, poza innymi cennymi przedmiotami, kilka zotych krzyy. W jednym z tych krzyy znajdowa si wielki kawaek drzewa z Krzya Paskiego 11. Z kolei Jakub Mames uznajc historyczno biskupa Andrzeja i datujc przeniesienie relikwii na rok 1420 wskazywa, e w tym czasie wystpowa biskup ucki Grzegorz, podobnie jak Andrzej nalecy do zakonu dominikaskiego. To on mia „odprowadzi ” biskupa Andrzeja z ucka do Lublina „aby zapewni mu bezpieczestwo”12. Zwraca uwag fakt, e niektórzy badacze uznawali historyczno biskupa Andrzeja, mimo e nie odnotoway go adne wspóczesne interesujcym nas wydarzeniom róda. Jan Ambroy Wadowski, próbujc pogodzi róne elementy z przekazu Dugosza (któremu przyznawa wiksz wiarygodno ) i tradycji dominikaskiej, przyjmowa, e okoo 1420 roku biskup Andrzej podj prób wywiezienia relikwii z Lublina do Krakowa13. Konsekwentnie opowiada si za historycznoci biskupa Andrzeja take znawca redniowiecznych dziejów Kocioa aciskiego na Rusi Tadeusz M. Trajdos 14. W kwestii chronologii stoimy wobec pytania, czy relikwie znajdoway si w Lublinie od lat czterdziestych XIV wieku, czy te zostay sprowadzone dopiero okoo 80 lat póniej. Pamitajc o tym, e a do XVII wieku kult lubelskiej partykuy Krzya witego nie by silnie propagowany, moe jednak zastanawia zupeny brak wzmianek o jakichkolwiek przejawach kultu lubelskich relikwii przed czwart dekad XV wieku15. Szczególnie wakie wydaje si pytanie o brak zainteresowania lubelsk relikwi ze strony Wadysawa Jagiey, o którym powszechnie wiadomo zarówno to, e czsto bywa w Lu-. 11. …inter quo erant aliquot cruces auree, precipue unam, in qua magna quantitas de ligno crucis Domini fuit reperta… Rocznik Traski, w: Pomniki Dziejowe Polski, wyd. A. Bielowski, t. II, Warszawa 1961 (reprint wydania z 1872 roku), s. 860; J. W y r o z u m s k i, Kazimierz Wielki, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask– ód 1986, s. 82. 12 Historia Relikwii Krzya przechowywanych w bazylice dominikaskiej, oprac. J. Mames, Lublin 2002. 13 Kocioy lubelskie, s. 263. 14 Biskupi dominikanie w redniowiecznym Kijowie, w: Klasztor w Kociele redniowiecznym i nowoytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Warszawa–Wrocaw–Opole 2010, s. 91-92. Badacz uznaje za prawdopodobne przybycie kijowskiego biskupa Andrzeja do Lublina w okresie 1428-1429. 15 Najwczeniejsza data, jak mona hipotetycznie wiza z kultem przechowywanych w lubelskim klasztorze dominikanów relikwii, to 1434 rok, gdy, zgodnie z tradycj nastpia kradzie relikwii. Mia jej dokona gdaski kupiec Henryk, który jednak, po kolejnym „cudzie zatrzymania” zwróci partyku Krzya witego. Z wydarzeniem tym tradycja wizaa genez kocioa w. Krzya przy trakcie kazimierskim na zachód od Lublina..

(7) 34. JACEK CHACHAJ. blinie i wykazywa trosk o lubelskie witynie16, jak te to, e ywi wielki kult Krzya witego, bardzo czsto odwiedzajc witokrzyski klasztor benedyktynów, gdzie znajdowaa si inna cz relikwii witego Drzewa17. Zwracaj uwag elementy wspólne wystpujce w obydwu wersjach opowiadania o sprowadzeniu relikwii do Lublina. Zgodnie sugeruj one Kijów jako miejsce skd fragment witego Krzya mia by przywieziony do Lublina, obydwie okrelaj, cho na róne sposoby, osob, która przywioza relikwi, jako wysokiego dostojnika kocielnego, w kocu obie mówi o tym, e dostojnik ten zosta pochowany w lubelskim kociele dominikaskim. Próbujc odpowiedzie na pytanie, kim móg by wspomniany dostojnik kocielny, zdani jestemy jedynie na domysy. Mona jednak zauway , e w literaturze do wyranie sygnalizowano, e podana przez Jana Dugosza tytulatura „ksicia Kijowa i caej Rusi” odpowiada raczej tytulaturze metropolitów ni ksit kijowskich 18. Przyjmujc, e chodzio w tym przypadku o metropolit, zauwaamy, e w drugiej dekadzie XV wieku metropolit kijowskim by Grzegorz Camblak. By to czowiek, który silnie zaangaowa si w spraw usamodzielnienia cerkwi w Polsce i Litwie od roszczcej sobie pretensje do zwierzchnictwa nad ca prawosawn Rusi Moskwy, wczajc si take w projekty unii Kocioa wschodniego z Rzymem. Znany jest fakt podróy Grzegorza Camblaka na obrady Soboru w Konstancji, gdzie wygosi on synn mow, robic silne wraenie na zebranych19. Dobre relacje czce metropolit Grzegorza z Wadysawem Jagie i acinnikami czyni prawdopodobnym dobrowolne przekazanie w ich rce przechowywanych dotd w Kijowie relikwii. Prawdopodobna wydaje si nawet moliwo przejazdu. 16. Wadca fundowa malowida w zamkowej kaplicy w. Trójcy, a zapewne take przyczyni si do zwikszenia uposaenia tej wityni. Ponadto fundowa koció NMP Zwyciskiej z klasztorem brygidzkim i uzyska bull papiesk przekazujc w rce królewskie patronat lubelskiego kocioa w. Michaa. 17 U. B o r k o w s k a, Polskie pielgrzymki Jagiellonów, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska i H. Zaremska, Warszawa 1995, s. 187. 18 W o j c i e c h o w s k i, Drzewo przenajszlachetniejsze, s. 332. 19 Wicej o Grzegorzu Camblaku: K. C h o d y s k i, Camblak Grzegorz (imi chrz. Gabriel), PSB, t. III, Kraków 1937; H. C z a j k a: Cambak Grigorij. w: May sownik pisarzy zachodnio-sowiaskich i poudniowo-sowiaskich. Warszawa 1973, s. 46; T.M. T r a j d o s, Metropolici kijowscy Cyprian i Grzegorz Camblak (bugarscy duchowni prawosawni) a problemy cerkwii prawosawnej w pastwie polsko-litewskim u schyku XIV i w pierwszej Uwierci XV w., „Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia”, 2(1985), s. 211-234; K. K u m i a k, A. Z a r e a, Cambak Grigorij, w: Encyklopedia katolicka, t. II, red. F. Gryglewicz, R. ukaszyk, Z. Suowski, Lublin 1976, s. 1292..

(8) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 35. Grzegorza przez Lublin w drodze na Sobór w Konstancji lub w czasie powrotu z jego obrad. Skd zatem wzia si w tradycji dominikanów lubelskich posta dominikaskiego biskupa kijowskiego Andrzeja? Naley stwierdzi , e nie da si odpowiedzie na to pytanie w sposób zdecydowany. Pomijajc ju przyjmowan przez cz badaczy moliwo , e bya to, mimo braku bezporedniego potwierdzenia ródowego, posta historyczna, mona przyj , e dominikanie poczyli w jedn posta wtki odnoszce si w rzeczywistoci do kilku osób. Zwraca uwag fakt, e zgodnie z przekazem Jana Dugosza lubelski klasztor dominikanów posiada cz wsi Trzeniów, która zostaa zakupiona przez dominikanina, biskupa kijowskiego Filipa. Co znamienne dla naszych rozwaa, biskup Filip take mia zosta pochowany w lubelskim klasztorze dominikanów20. Samo imi wystpujcego w tradycji biskupa Andrzeja mogo mie jeszcze inne pochodzenie. Trzeba bowiem pamita o tym, e Kijów by „miastem (witego) Andrzeja”21. Logiczn konsekwencj przyjcia za wiarygodne elementów obydwu wersji przekazu dotyczcego przeniesienia partykuy Drzewa Krzya witego do Lublina, mówicych o pochowaniu w kociele dominikaskim osoby, która przywioza relikwi do miasta, a zarazem utosamienia tej osoby z Grzegorzem Camblakiem, byaby hipoteza, e grób metropolity kijowskiego znajduje si w Lublinie. Byby to zatem nowy „ruski trop” w redniowiecznym Lublinie22. Sprowadzenie relikwii do Lublina nastpio prawdopodobnie pod koniec drugiej dekady XV wieku (zapewne okoo 1420 roku). Rodzi to pytanie, dlaczego zatem Jan Dugosz, który mia sposobno zapozna si z lokalnym lubelskim, dominikaskim przekazem, dotyczcym translacji partykuy Drzewa Krzya witego23, poda inn wersj opowieci o tym wydarzeniu. Kwestia jest o tyle ciekawa, e od sprowadzenia relikwii do czasów Dugosza upyno stosunkowo niewiele czasu, a by moe nawet yli jeszcze jacy naoczni wiadkowie interesujcych nas wydarze. Odpowiedzi w tej sprawie nie. 20. DLB, t. III, s. 459. Tadeusz M. Trajdos datuje pontyfikat Filipa na lata osiemdziesite XIV wieku i pierwsz dekad wieku XV. T e n e, Biskupi dominikanie, s. 72, 80-81. 21 W najstarszej ruskiej tradycji latopisarskiej znana bya opowie o pobycie witego Andrzeja Apostoa na Rusi. Jego podró prowadzia a do miejsca, gdzie póniej powsta Kijów: PowieU minionych lat, prze. i oprac. F. Sielicki, Wrocaw–Warszawa–Kraków 1999, s. 6-7. 22 Pamitajc o tym, e Grzegorz Camblak by z pochodzenia Bugarem, a nie Rusinem. 23 Bez wtpienia przebywa w Lublinie kilkakrotnie w latach siedemdziesitych XV wieku. Wicej na ten temat: W o j c i e c h o w s k i, Drzewo przenajszlachetniejsze, s. 334..

(9) 36. JACEK CHACHAJ. da si udzieli w sposób jednoznaczny. Musimy przyj , e by moe sami dominikanie w sposób zamierzony lub niezamierzony dokonali zmian w przekazie. By moe te nie wszystko przekazali Dugoszowi. Naley w kocu take pamita , e mogy nastpi jakie okolicznoci, które skoniy samego Dugosza do dokonania zmian w przekazie, który móg on pozna w wersji pierwotnej. Okolicznoci te mona na przykad wiza ze sporem dotyczcym przynalenoci diecezjalnej Lublina. Mia on miejsce w latach 1424-1426, gdy nalecy do zakonu dominikaskiego biskup chemski Jan Biskupiec wystpi z propozycj odczenia Lublina wraz z otaczajcym go okrgiem (okrelanym jako districtus) od diecezji krakowskiej i przyczenia go do diecezji chemskiej. Projekt ten zdoby poparcie króla Wadysawa Jagiey (którego Jan Biskupiec by bliskim wspópracownikiem, a take spowiednikiem), a zapewne take polskich dominikanów. Przeciwko tym projektom, na realizacj których wstpn zgod wyrazi nawet papie, wystpi w sposób zdecydowany biskup krakowski Zbigniew Olenicki. Jan Dugosz, sympatyzujc z planami wzmocnienia kocioa aciskiego na ziemiach ruskich (czemu miao suy wzmocnienie terytorialne, demograficzne i bdcy skutkiem planowanych zmian wzrost uposaenia diecezji chemskiej), jednoczenie podziela argumenty Zbigniewa Olenickiego, którego ceni, i z którym wspópracowa (dodatkowo by zwizany z diecezj krakowsk jako kanonik Katedry Wawelskiej). Jeli w sporze dominikanie wykorzystywali w jaki sposób przechowywane w lubelskim klasztorze relikwie Krzya witego, a elementem ich propagandy byy jakie fragmenty tradycji dotyczcej ich sprowadzenia24, Dugosz móg w sposób celowy dokona znieksztacenia przekazu25.. 24. W literaturze wyranie dostrzegano istniejce, przynajmniej od koca XIV wieku zwizki lubelskiego klasztoru dominikaskiego z programem misyjnym dla Rusi: zob. T r a j d o s, Koció Katolicki, s. 52; L. W o j c i e c h o w s k i, Sanktuarium Krzya <witego w Lublinie. Problem genezy, w: Peregrinationes. Pielgrzymki, s. 288. 25 Wicej na ten temat: J. C h a c h a j, Jeden czy dwa groby? Transformacja obrazu czasu i przestrzeni sakralnej Lublina w dzieach Jana Dugosza na przykadzie dominikaskiego kocioa w. Stanisawa, „Roczniki Humanistyczne” 61(2013), z. 2, s. 41-60. W cytowanym artykule poruszono kilka innych, bardziej szczegóowych zagadnie, jak cho by obecn w pracach T. M. Trajdosa prawdopodobn wersj przejcia relikwii w Kijowie w rce acinników..

(10) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 37. CZY DANIEL HALICKI WZNIÓS WIE

(11) W LUBLINIE?. Drugie z omawianych zagadnie ponownie naley zacz od tekstu Jana Dugosza. Tym razem interesujca nas wzmianka, dotyczca „ruskiego tropu” w Lublinie, znalaza si w dugoszowych Rocznikach i dotyczy wydarze, które jakoby miay si rozegra w 1244 roku. Pod tym rokiem kronikarz zamieci informacj o dziaaniach ksicia Romana halickiego, któr podj na wie o spustoszeniu ziemi lubelskiej przez Litwinów, Prusów i Ja wingów. Roman przyby z wojskiem do Lublina, zaj zamek i miasto. Czci tej opowieci jest informacja, e ruski ksi kaza otoczy miasto i zamek waami, a take wzniós z zadziwiajc szybkoci okrg wie z cegie w rodku zamku lubelskiego26. Dugosz zapewne sdzi, e wzniesiona przez Daniela wiea to znana mu okrga baszta znajdujca si na zamku lubelskim. Tak te sdzono przez kilka wieków po Dugoszu, a pogld ten ma swoich zwolenników take dzisiaj. Sugestia, jakoby dzisiejsza baszta (zwana dononem) bdca pozostaoci po dawnym grodzie, a potem zamku lubelskim, jest dugoszow „wie Daniela” przyja si na dugi czas i staa si w epoce nowoytnej podstaw pogldu, utrzymujcego, e Lublin znajdowa si przez 57 lat pod ruskim panowaniem. Jego kres wyznacza mia 1302 rok, gdy gród nad Bystrzyc zosta odbity z rk ruskich przez rycerstwo sandomierskie i krakowskie 27. Nie wchodzimy w tym miejscu w dyskusj z pogldem o dugotrwaej przynalenoci ziemi lubelskiej do ksistwa halicko-wodzimierskiego w drugiej poowie XIII wieku, która nie ma po prostu potwierdzenia ródowego. Liczne przekazy z tego okresu wiadcz niezbicie o przynalenoci Lublina do wadztwa kolejnych ksit panujcych w tym czasie w Krakowie, wzgldnie w Sandomierzu. Oeh Baran dowiód ostatnio, e pogld o pi dziesiciosiedmioletnim pobycie Rusinów w Lublinie pojawi si w latopisarstwie ruskim stosunkowo póno, bo dopiero w latach trzydziestych XVII wieku28.. 26. J. D u g o s z, Roczniki czyli Kroniki sawnego Królestwa Polskiego, ks. 7 i 8, opr. D. Turkowska, M. Kowalczyk, prze. J. Mrukówna, Warszawa 1974, s. 57. 27 Rocznik Traski, w: Pomniki Dziejowe Polski (dalej: MPH), wyd. A. Bielowski, t. 2, Warszawa 1961 (przedruk wydania z 1872 roku), s. 853; Rocznik Sdziwoja, w: MPH, t. 2, s. 879; J. D u g o s z, Roczniki, ks. 9, oprac. D. Turkowska, M. Kowalczyk, prze. J. Mrukówna, Warszawa 1975, s. 23-24. 28 [rec.] A. Rozwaka, R. Niedwiadek, M. Stasiak, Lublin wczesnoredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego, Warszawa 2006, „Res Historica”, 26(2008), s. 166. Szersze omówie-.

(12) 38. JACEK CHACHAJ. Dla naszych rozwaa istotniejsza jest natomiast tre wzmianki w Latopisie Halicko-Woyskim, która informowaa o ataku ksicia Daniela na Lublin. Ten latopisarski przekaz wyranie wskazuje, e Daniel jedynie oblega gród lubelski, lecz go nie zdoby. Po rokowaniach zdoa tylko zmusi zaog do zoenia przysigi, e nie bdzie ona pomagaa swemu ksiciu29. Kluczowy wydaje si zatem fakt, e zapis latopisarski wyklucza praktycznie moliwo przypisania Danielowi budowy dononu lubelskiego, skoro ksi nie opanowa grodu. Jak ju jednak zaznaczylimy, sprawa nie wydaje si prosta i nie jest bynajmniej zamknita, bowiem przekaz Dugosza nie jest odosobnionym i najstarszym zapisem ródowym, który moemy rozumie jako informacj o budowie przez Rusinów wiey w Lublinie w 1244 roku. Nie wiemy ponadto, kto i kiedy wzniós zapewne najstarszy murowany obiekt w Lublinie, jakim jest donon na wzgórzu zamkowym. Niektórzy badacze wci wi jego genez z wadcami ruskimi. W ostatnich latach tez o ruskiej proweniencji lubelskiego dononu podtrzymywaa Jadwiga Teodorowicz-Czerepiska30 (pogld nie pogldów historyków na temat ruskiej okupacji Lublina w XIII wieku wraz z konkluzj, e zapewne obja ona lata 1289-1302 zob.: A. R o z w a k a, R. N i e d w i a d e k, M. S t a s i a k, Lublin wczesnoredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego, Warszawa 2006, s. 145. 29 Tekst Kroniki halicko-woyskiej na podstawie Latopisu ipatiewskiego opublikowanego w wydawnictwie: Ponoje sobranie ruskich latopisiej, t. II: Ipatiewskaja letopis, Sankt Petersburg 1908 (dalej: PSRL), kolumny 795-796: (795:)

(13) /# Z [ Z # \ʙ 8 Z ʙ + ]ʙ ++ 9 ]ʙ +9 * # #" Z ʓ ]9/ [ ] ʕ ʓ 8ʕ #+

(14) ʒ #ʕ (796:) 1ʙ [\ 5Z"#+. \ Z # \ ʙ 9 ]9/++9

(15) #ʕ [Z^ 1ʙ #ʕ ( \ Z 3 ( Z #ʕ [ ʙ + * # Z #ʕ [ "\ / # ʕ ( #ʕ

(16) ʙ /ʙ \ # ʙ \ "

(17) # \ #ʕ ( Z\

(18) ]ʙ ( \ ʓ 0#ʕ \ Z

(19) ʙ + /# Z [ Z \ 9 ʕ # # # _ ʙ + "# # "# Z ]9/Z ʓ " ʵ /ި Z "# Z ` . # _ *9_Z

(20) # _ Z #ʕ Z ˷

(21) _ "# ި (Z Z\ ]ʙ ( ˷ #ʕ *ʕ /# + % ˷

(22) + * \ # ި+ * Z

(23) [ # ʕ Z

(24) Z + # " ʵ9 ʓ

(25) ʓ /ʕ _ ʙ . Zob.: http://litopys.org.ua: . — . II. + +. — ., 1908. — =. 791-809; dostp 12 czerwca 2013. 30 Jadwiga Teodorowicz-Czerepiska jeszcze w poowie ostatniej dekady poprzedniego wieku przyja w swej pracy na temat zamku lubelskiego tez, e wiea na zamku ma ruskie pochodzenie, a lubelscy naukowcy nie chc uzna mówicego o tym przekazu Dugosza za wiarygodny ze wzgldów ambicjonalnych. Praca pozostaa w maszynopisie (Zamek Lubelski, Lublin: 1995 Muzeum Lubelskie mps), ale argumenty autorki udostpni szerszemu odbiorcy Andrzej R o z w a k a (A. Rozwaka, SieU osadnicza w archidiakonacie lubelskim.

(26) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 39. ten jest obecny jako „prawdopodobny” niemal do dzi, w literaturze, któr nie zawsze mona uzna za naukow31). Niejako w odpowiedzi na te propozycje inni badacze starali si znale rozwizanie zagadki zwizanej z przekazem Dugosza. Proponowano najróniejsze rozwizania. Ju Bronisaw Wodarski analizujc tre zapisu latopisarskiego stwierdzi, e wbrew tezom Michaa Hruszewskiego Roman nie zaj lubelskiego grodu, a jedynie zawar rozejm z zaog32. Tym samym tokiem mylenia poszed Kazimierz Myliski 33. Z kolei Irena Kutyowska wizaa genez wzmianki zawartej w Rocznikach Dugosza z podjt przez Daniela halickiego budow kamiennej wiey w grodzie chemskim34. Autorem pierwszego dokadniejszego opracowania. w redniowieczu. Studium archeologiczno-historyczne, Lublin 1999, s. 101-102). Badaczka wskazaa na podobiestwa czce donon z wie w Kamiecu Litewskim, wzniesion w drugiej poowie XIII wieku przez bratanka Daniela – Wodzimierza Wasylkowicza. Jednoczenie stwierdzia, e Daniel musia przebywa w Lublinie przed okres duszy ni kilka miesicy, poniewa przy budowie dononu uyto cegy, a zapotrzebowanie na ni byo tak due, e objo co najmniej dwuletni cykl wypau w cegielni. Rozstrzygajcym argumentem przemawiajcym za ruskim pochodzeniem budowli na zamku miaa by midzy innymi ekspertyza geotechniczna, dotyczca fundamentu wiey. Wspomniana ekspertyza zawieraa informacj, e w fundamencie zosta uyty piaskowiec sarmacki wystpujcy jedynie w okolicach Rejowca. Autorka zasugerowaa dodatkowo, e ziemia lubelska a po Wis znalaza si pod panowaniem Daniela w ramach umowy sojuszniczej z Konradem Mazowieckim. Ta argumentacja, która miaa wzmocni tez o wzniesieniu dononu na zamku przez Daniela halickiego, bya sprzeczna z treci róde, które odnotowujc o porozumienie midzy Konradem a Litwinami, Prusami i Ja wingami, nie zawieraj informacji o zajciu przez Rusinów ziemi lubelskiej. Mówi natomiast o najedzie i pustoszeniu ziemi lubelskiej, ukowskiej i sieciechowskiej oraz o poddaniu si Konradowi rycerstwa ziemi sandomierskiej na wie o zniszczeniach terenów na wschód od Wisy (D u g o s z, Roczniki, ks. 7 i 8, s. 55). Wikszo przytoczonych przez J. Teodorowicz-Czerepisk argumentów skutecznie obali A. Rozwaka (dz.cyt., s. 102-103). Zoa zlepieca sarmackiego wystpuj bowiem nie tylko koo Rejowca, ale take w okolicach Sulowa, co umoliwiaoby ich transport Bystrzyc, w istocie duo prostszy, ni z okolic Rejowca. 31 Lublin. Przewodnik, oprac. B. Nowak, [Lublin] 2000, s. 20-21, 309, 315. 32 Polska i Ru 1194-1340, Warszawa 1966, s. 126, zwaszcza tre przypisu 60. 33 W pastwie piastowskim, w: Dzieje Lubelszczyzny, t. I, red. T. Mencel, Warszawa 1974, s. 158. 34 Nowe spojrzenie na dzieje Zamku lubelskiego w redniowieczu, „Region Lubelski” 2(4) (1987), s. 153-162. Badaczka dokadnie przeanalizowaa tekst przekazu zawartego w latopisie (s. 154-155) i dosza do wniosku, e Daniel nie panowa w Lublinie. Poszukujc odpowiedzi na pytanie, skd wiadomo o budowie wiey przez Daniela wzi Jan Dugosz, dosza do wniosku, e opar si na Roczniku witokrzyskim Nowym, gdzie pod 1244 rokiem zapisano wiadomoci o pustoszeniu ziemi lubelskiej i paleniu Lublina przez Rusinów, a take o rozpoczciu przez nich budowy grodu i wzniesieniu murowanej wiey, ale bez okrelenia miejsca akcji budowlanej (s. 156). Analizujc inne przekazy ródowe stwierdzia, e wzmianka o budowie wiey moe dotyczy Chema..

(27) 40. JACEK CHACHAJ. naukowego, dotyczcego architektury lubelskiej wiey zamkowej, by Wojciech Koziejowski. Analizujc jej cechy architektoniczne, zwróci uwag na ich zwizki z budowlami wznoszonymi na zachodzie Europy, zwaszcza w rejonie Magdeburga i Halle, a chronologicznie powiza powstanie dononu z poow XIII wieku i czasami Bolesawa Wstydliwego35. Jeszcze inny pomys dotyczcy czasu wybudowania lubelskiego dononu przedstawi Stanisaw Kura. Stwierdzi, e budowla powstaa zapewne w czasach panowania Wadysawa Jagiey, a swoj tez opar na wzmiance mówicej o tym, e Muyo z Buczacza zobowiza si wznie wie w niatynie, w której miay si znale machikuy urzdzenia obronne wzorowane na ukadzie wiey lubelskiej „z czasów niedawno zmarego króla” 36. Przyjcie powyszej tezy oznaczaoby, e wiea zamkowa w Lublinie w aden sposób nie moe by wizana z Danielem, bowiem powstaaby ponad pótora wieku po najedzie ksicia halicko-wodzimierskiego na Lublin. Krytyk pomysu S. Kurasia przeprowadzi pod koniec ubiegego wieku Andrzej Rozwaka, susznie stwierdzajc, e niemoliwe jest, by Jan Dugosz wzniesienie wiey przypisa Danielowi (w razie, gdyby powstaa ona w czasach Wadysawa Jagiey), przede wszystkim z tego powodu, e na dworze Kazimierza Jagielloczyka, z którym by zwizany kronikarz, musiaaby istnie jaka pami o tym wydarzeniu. Jednoczenie jednak badacz zwróci uwag na fakt, e prawdopodobne byo dokonanie remontu dononu w czasach Jagiey,. 35 Romaski charakter stylowy architektury wiey na zamku w Lublinie, „Roczniki Humanistyczne”, 23(1975), z. 5, s. 103-111 (na s. 107-109 autor próbowa odpowiedzie na pytanie, kto wzniós wie, a na s. 110-111 wyrazi przekonanie, e mao prawdopodobne jest wizanie jej genezy z Danielem, cho byoby to jego zdaniem rozwizanie „najprostsze”; na s. 109-110 pojawia si sugestia, e sytuacja polityczna i strategiczna moe wskazywa na Bolesawa Wstydliwego jako inicjatora budowy dononu). 36 Kiedy zbudowano okrg wie zamku lubelskiego, w: Problemy historii i archiwistyki, red. T. Mencel, Lublin 1986, s. 13-14. Sam dokument zawierajcy wspomnian wzmiank zosta opublikowany przez Iren Sukowsk-Kura i Stanisawa Kurasia. Por.: Zbiór dokumentów maopolskich, cz. 8: Dokumenty z lat 1435-1450. Uzupenienie: Dokumenty z lat 12861442, wyd. I. Sukowska-Kura i S. Kura, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask 1975, nr 2183, s. 9-11. Dodatkowo badacz zwróci uwag na to, e Dugosz, opisujc najazd tatarski na Lublin w 1344 roku, okreli lubelski zamek jako drewniany, a take na fakt, e Janko z Czarnkowa, wymieniajc wzniesione przez Kazimierza Wielkiego fortyfikacje, wspomnia jedynie o miecie Lublinie, a nie o lubelskim zamku. Konkluzja S. Kurasia bya taka, e budow zamku lubelskiego, wraz ze wszystkimi jego elementami (take wie i kaplic) naley przypisa zapewne Wadysawowi Jagielle..

(28) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 41. bowiem wadca ten przeprowadza przebudowy innych obiektów na zamku lubelskim (m.in. kaplicy zamkowej)37. Szukajc z kolei odpowiedzi na pytanie, kiedy powsta lubelski donon, Andrzej Rozwaka podsumowa badania architektoniczne, wskazujc na podobiestwa interesujcego nas obiektu do budowli znad rodkowej aby, pónocnej Italii oraz lska38. Pocztkowo badacz sugerowa, e fundatorem wiey móg by Henryk Brodaty39. Kilka lat póniej w zbiorowej pracy powiconej pocztkom Lublina autorzy (wród nich A. Rozwaka) bardzo ostronie wypowiadali si na temat datacji powstania wiey zamkowej. Moga ona, ich zdaniem, by wybudowana nawet w pocztkach XIV wieku i wcale nie jest jasne czy jednoczenie powstay obydwie czci wiey (dolna kamienna i górna z cegy40). Ostatecznie pojawia si jednak w pracy sugestia, e starsza, kamienna cz wiey moe pochodzi z czasów Bolesawa Wstydliwego. Ukoczono natomiast wie by moe dopiero w pocztkach XIV wieku, a moe dopiero w czasach Kazimierza Wielkiego, bowiem obejmujca ostatnie kilkanacie lat XIII wieku okupacja ruska nie pozwolia dokoczy budowy41. Nie oznacza to jednak, e sprawa jest definitywnie zamknita, bo informacj o wznoszeniu z polecenia Daniela wiey na zamku w Lublinie naley uzna nie tyle za wymys Dugosza, ile za interpretacj dziejopisa, który zna tre wzmianki w Roczniku witokrzyskim dotyczcej 1244 roku. W ródle tym znajdowa si zapis informujcy nie tylko o spustoszeniu Lublina i ziemi lubelskiej przez Rusinów, ale take o zdobyciu przez nich grodu i wzniesieniu murowanej wiey42. Jeli uznamy ten pochodzcy najpóniej z koca XIV. 37. A. R o z w a k a, SieU osadnicza, s. 103. Tame, s. 104-111. 39 Tame, s. 112-117. 40 W istocie kady uwany obserwator z atwoci dostrzee, e budowla wzniesiona jest co najmniej z dwóch rodzajów cegie. W czci rodkowej wiey cegy s wiksze, za w wyszych partiach budowli mniejsze. 41 R o z w a k a, N i e d w i a d e k, S t a s i a k, Lublin…, s. 170-173. Maria Brykowska w poowie lat dziewi dziesitych XX wieku datowaa donon na koniec XIII lub przeom XIII i XIV wieku: M. B r y k o w s k a, Architektura królewskiej kaplicy <w. Trójcy na zamku w Lublinie, w: Sztuka ok. 1400. Materiay Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Pozna, listopad 1995, t. I, Warszawa 1996, s. 128 oraz przypis 14 na s. 143. 42 MPH, seria II, t. 12: Rocznik witokrzyski, wyd. A. Rutkowska-Pachciska, Kraków 1996, s. 39: Rutheni per diversos insultus Lublin et totum territorium devastant et succedunt et castrum per se ceperunt et turrim muratam fecerunt. 38.

(29) 42. JACEK CHACHAJ. wieku43 zapis za wiarygodny, pozostan tylko dwa wyjcia. Jednym z nich jest uznanie, e murowan wie wzniesiono w innym, ni Lublin, miejscu terytorium lubelskiego, co jest w istocie powrotem do pomysu Ireny Kutyowskiej (i porednim uznaniem, e w zapisce moe chodzi o Chem). Innym wyjciem jest przyjcie, e Daniel w czasie najazdu na ziemi lubelsk i oblenia kasztelaskiego grodu lubelskiego zdoby jakie umocnione miejsce w jego pobliu (nazwane w póniejszych przekazach grodem, cho zapewne niebdce grodem w cisym znaczeniu tego sowa), a take, e wzniós jakie trwalsze umocnienia, które miay suy siom oblegajcym zaog grodu kasztelaskiego, wiern Bolesawowi Wstydliwemu. W ostatnich latach pojawiy si nowe hipotezy, które mog by wtkiem w interesujcej nas sprawie. Jacek Ciepliski opublikowa obszerny artyku o zespole zabudowa dominikaskich w Lublinie pod ktem analizy przeprowadzonych w tym kompleksie bada architektonicznych44. W kontekcie rozwaa nad wie Daniela szczególnie interesujce mog by wyniki bada dotyczce tzw. sali jednosupowej. Badania przeprowadzone w 2002 roku przez Jakuba Lewickiego wykazay, e pocztkowo móg to by wolno stojcy obiekt o dwóch pitrach, posiadajcy podpiwniczenie, grube oskarpowane ciany, dolne pitro na planie czworoboku i wysze wieloboczne45. Ciepliski dokona odkry , które mog potwierdza wspomnian hipotez46. Do tej wanie budowli moe nawizywa znany przekaz latopisarski dotyczcy 1288 roku47, mówicy o tym, e ksi czerski Konrad, nie wpuszczony do grodu lubelskiego, zatrzyma si na „górze u mnichów”, a nastpnie, na widok nadchodzcych obcych wojsk schroni si w „wiey koo mnichów”48. W tej wa-. 43. Maria Baziak dosza do wniosku, e tzw. Rocznik witokrzyski zosta spisany jeszcze za ycia królowej Jadwigi: M. B a z i a k, „Rocznik witokrzyski nowy” rocznikiem mansjonarskim czy andegawesko-jagielloskim?, „Studia ¢ródoznawcze” 37(2000), s. 49-63. Naley jednak pamita , e cz zawartych w nim wiadomoci zostaa oparta na starszych ródach. 44 C i e p l i s k i, Zespó kocielno-klasztorny dominikanów w Lublinie. Badania architektoniczne, w: Dominikanie w Lublinie, Studia z dziejów kultury, red. H. Gapski, Lublin 2006, s. 147-203. 45 Tame, s. 154-155. Jakub Lewicki odnalaz relikty ukonych cian na wyszym pitrze sali. Wszystkie pitra budynku, od piwnic po górn kondygnacj oparte byy na wieloktnym supie. 46 Tame, s. 156. 47 Latopis umieci te wydarzenia pod 1287 rokiem, ale sekwencja wydarze, które miay miejsce po mierci Leszka Czarnego, wskazuje, e chodzi o nastpny rok. 48 PSRL, t. II, kolumny 909-910: (909): # Z

(30) ʙ #ި'+ # ʙ \ʵ 9 ʓ ʙ

(31) + # ި ʕ ( /#ʕ #ʕ ( ]9-.

(32) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 43. nie wiey, która znajdowaa si zapewne na terenie klasztoru dominikanów 49, lub na obszarze przylegajcym do niego, mona dopatrywa si wiey Daniela. Jej usytuowanie zgadzaoby si z kontekstem wydarze, które miay miejsce w 1244 roku. Daniel, usiujc zdoby kasztelaski gród, móg w tym czasie zaj zapewne ju wówczas w jaki sposób umocnion osad archidiakona lubelskiego (co wyjaniaoby rocznikarsk wzmiank o zdobyciu przez Rusinów grodu), któr lokalizuje si we wschodniej czci wzgórza staromiejskiego, a take dodatkowo wzmocni swoj pozycj przez wzniesienie murowanej wiey. Jeli przyj dosownie przekaz Dugosza (oparty by moe na lokalnej tradycji), mona uzna , e dodatkowo dziaaniom tym towarzyszyo umocnienie wikszego obszaru (moe nawet caego) wzgórza staromiejskiego. Zawarta w Rocznikach Dugosza informacja o otoczeniu waami miasta moe by rozumiana w ten sposób, e wzgórze byo ju objte osadnictwem, stanowic rodzaj podgrodzia. Stwierdzenie czy byo to podgrodzie dla grodu kasztelaskiego na wzgórzu zamkowym, czy te dla umocnionej osady archidiakona (która w istocie moga by odrbnym grodem) wymaga dalszych bada. W ten sposób moemy zarysowa kolejne „ruskie” hipotezy dotyczce redniowiecznego Lublina. Ruskiej proweniencji byaby bowiem w tym wypadku najstarsza istniejca do dzi (cho bardzo mocno zmieniona) budowla na wzgórzu staromiejskim. Take ruskiemu wadcy z pewnym prawdopodobiestwem mona byoby przypisa jako pierwszemu otoczenie caoci wzgórza /+ (ʙ \ + / ʕ ʕ /# Z ʓ Z / " Z [ʕ #Z

(33) ʕ ʕ /ʕ # # *ި ʙ "ʕ

(34) ʕ + ʱ #ʙ + ʕ + #*+. ʕ * ʕ ˷ ʙ "

(35) . \ \ ʕ #ʕ *+ # /# ި "ި + \ 9 " + *ި+ ʕ ( /#ʕ ]9/ # ( \

(36) ]9/ #\ ]ʙ ( ʕ "#Z (910:) # \ /ʕ # + "#ʕ ( Z. "#

(37) Z # * ʙ # ʕ "#Z + # 9 #ʕ "#

(38)

(39) # \ / # ʕ ʙ " Z # Z

(40) \ /˷ # ' ʓ

(41) \+ ʙ

(42) # ʕ + " ʕ

(43) ʕ \ # # + + "# #ʙ (+ / # + ] +9 \\ ʙ /ʕ

(44) # Z Z (Z /˷ # " [# Z + #

(45) #\ \ "# \ ʓ

(46) % ˷ # + # Z

(47) # # +(Z + # ʓ

(48) ʕ \ ʙ + 6#+ ] *+ (http://litopys.org.ua: . — . II. {\=[^>\] =|{`^. — ., 1908. — =. 903938). (Dostp 12 czerwca 2013). (podkr. J. Ch.) 49 A. R o z w a k a, Kocioy i klasztory Lublina w wietle dotychczasowych bada archeologicznych. Wybrane problemy, w: Skarby z przeszoci, t. XIII: Kocioy i klasztory Lublina w wietle bada archeologicznych, red. E. Banasiewicz-Szykua, Lublin 2012, s. 1215..

(49) 44. JACEK CHACHAJ. staromiejskiego waami. Odrbn spraw byby fakt, e dziaalno ta miaaby w swym zaoeniu gównie denie najedcy do zdobycia kontroli nad lubelskim orodkiem osadniczym.. KTO FUNDOWA KAPLIC WITEJ TRÓJCY NA LUBELSKIM WZGÓRZU ZAMKOWYM?. Ostatni poruszany przez nas „ruski trop” dotyczcy dziejów redniowiecznego Lublina dotyczy take wzgórza zamkowego, a czciowo zwizany jest z zaznaczonym ju problemem powstania i funkcji istniejcej na tym wzgórzu baszty. W tym miejscu nieco uwagi chcemy bowiem powici innemu obiektowi nalecemu do redniowiecznego zamku lubelskiego, mianowicie zamkowej kaplicy pod wezwaniem witej Trójcy. witynia ta, z racji zdobicych j malowide zwizanych z krgiem chrzecijastwa wschodniego, od dawna traktowana jest jako typowy „ruski trop” w Lublinie. Niejednokrotnie jeszcze dzisiaj mona usysze opini, e istnienie bizantyjskich malowide w lubelskiej kaplicy zamkowej jest dowodem na to, e Lublin, nalec do „pogranicza polsko-ruskiego”, by miejscem „skrzyowania kultur”. O tym, e s to tezy faszywe, wiadomo od do dawna 50. Nas interesuje jednak nie tyle kwestia ruskich malowide, o niewtpliwie pitnastowiecznej proweniencji, ile pytanie o genez samej wityni istniejcej w obrbie lubelskiego grodu, a od XIV wieku, zamku. Mówic o pocztkach grodowej (nastpnie zamkowej) kaplicy pod wezwaniem witej Trójcy w Lublinie naley nieco uporzdkowa poruszan problematyk, bowiem obecnie w literaturze mamy do czynienia z pewnym zamieszaniem. Przez dugi czas utrzymywa si dawny pogld sformuowany na podstawie le zrozumianych zapisów Jana Dugosza51, a take wzmianek zawartych 50. Wicej na ten temat: Cz. D e p t u a, Z zagadnie relacji pomidzy sztuk, polityk i programem unii kocielnej w pastwie polsko-litewskim XV wieku, „Summarium” 24-25 (4445) (1995-1996), s. 133-142. 51 Pogld oparty by na dwóch zapiskach Jana Dugosza. Pierwsza z nich zostaa zawarta w Rocznikach, a dotyczya ycia Wadysawa Jagiey, znalaza si pod rokiem 1434, po wzmiance o mierci króla. J. D u g o s z, Roczniki, ks. 11 i 12: 1431-1444, oprac. Cz. Piroyska, tum. J. Mrukówna, Warszawa 2004, s. 143: „Ufundowa i wyposay kocioy: w Wilnie, mudzki na Litwie, chemski, kijowski na Rusi i kaplic witej Trójcy na zamku lubelskim”. Druga zapiska znajduje si w katalogu biskupów krakowskich, gdzie J. Dugosz wspomnia jedynie, e biskup Piotr Wysz, na prob Wadysawa Jagiey zapisa.

(50) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 45. w aktach wizytacji kanonicznych52, e kaplica powstaa w czasach Wadysawa Jagiey. Biskup Wojciech Skarszewski zapewne na podstawie tych wanie przekazów wprowadzi do dziewitnastowiecznych wizytacji jako dat zaoenia wityni rok 1395. Te bdne pogldy ostatecznie podway w pocztkach ubiegego wieku Jan Ambroy Wadowski53, który z kolei sdzi, (by to zreszt pogld powszechny w XIX wieku), e na wzgórzu zamkowym gród istnia ju za Bolesawa Chrobrego, a zatem powstanie kaplicy grodowej powinno si datowa na czasy tego wadcy54. Badacz wiedzc, e nie bya to ta sama witynia, która przetrwaa do naszych czasów, zdawa sobie spraw z trudnoci zwizanych z wyjanieniem jej najwczeniejszych dziejów. Odkd bowiem znane s czternastowieczne wykazy dziesiciny papieskiej, opublikowane w 1860 roku przez Augustyna Theinera55 i pó wieku póniej przez Jana Ptanika56, jest jasne, e kaplica witej Trójcy wraz z prebend istniaa ju w 1325 roku (wykazy spisane w 1326 roku odnosz si do dziesiciny papieskiej za poprzedni rok). Wadowski, znajc wzmiank opublikowan przez Theinera, odniós si do nowoytnych zapisek ródowych, do pogldów wystpujcych wród autorów dziewitnastowiecznych i badaczy wasnego pokolenia, a nastpnie doszed do wniosku, e kaplica powstaa wraz z zamkiem. Po raz pierwszy bya wzmiankowana w czasach Wadysawa. prebendzie witej Trójcy na zamku lubelskim dziesiciny snopowe ze widnika Wielkiego i Maego, Krpca, Raciborowic i Bystrzycy: J. D u g o s z, Catalogus Episcoporum Cracoviensium, w: Opera omnia, wyd. A. Przezdziecki, t. I, s. 422. Wzmianka ta nie zawiera adnych odniesie czasowych, ale musi dotyczy lat 1392-1412, gdy Piotr Wysz by biskupem krakowskim. 52 Akta wizytacji przeprowadzonej w 1603 roku przez kanonika wilickiego i oficjaa lubelskiego Tomasza Josickiego na polecenie biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego, przy opisie uposaenia kaplicy witej Trójcy zawieraj informacj, e w 1395 roku Wadysaw Jagieo przeznaczy na uposaenie prebendarza kaplicy wie widnik. Archiwum Archidiecezjalne Lubelskie, sygn. Rep 60 A 96: Visitatio ecclesiarum et totius cleri in archidiaconatu Lublinensi Illustrissimi et Reverendissimi Domini D. Bernardi Maczieiowski Dei et Apostolicae Sedis Gratia Episcopi Cracoviensi Ducis Severiensis facta et conscripta per Deputatum Reverendum Thomasium Iossicium Canonicum Vislicensem Officialem Lublinensem in Anno MDCIII, s. 76. 53 Kocioy lubelskie, s. 40-41, przypis 2. Przy okazji Wadowski obali pojawiajce si w dziewitnastowiecznych przewodnikach po Lublinie niepodparte ródami informacje, e kaplic zaoy ksi Daniel oraz, e wzniesiono j w 1250 roku. 54 Tame, s. 16 (wraz z przypisem 1), s. 39. 55 Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae, wyd. A. Theiner, t. I: Od papiea Honoriusza III do papiea Grzegorza XII, 1217-1409, Rzym 1860, s. 261. 56 Monumenta Poloniae Vaticana, t. I: Acta Camerae Apostolicae, cz. 1: 1207-1344, wyd. J. Ptanik, Kraków 1913, s. 171..

(51) 46. JACEK CHACHAJ. okietka, a budow gotyckiej kaplicy naley zapewne wiza z czasami Kazimierza Wielkiego 57. Nowy etap naukowych dyskusji wokó genezy kaplicy rozpocz si wraz z odkryciem ruskich malowide w znanym nam obiekcie sakralnym. Wschodni charakter fresków skoni rosyjskich badaczy do postawienia tezy, e witynia pierwotnie bya cerkwi. Powrócono wówczas do sugestii, e powstaa w czasach Daniela, który mia opanowa Lublin w 1244 roku. Geneza kaplicy witej Trójcy staa si na pewien czas przedmiotem dyskusji58. Wspomniane na pocztku rozwaa, dotyczcych lubelskiej kaplicy zamkowej, zamieszanie wród badaczy zajmujcych si jej genez polega na tym, e w istocie naukowcy wypowiadaj si w dwóch rónych sprawach, nie zawsze ostro rozdzielajc problematyk59. Pierwsze zagadnienie dotyczy istniejcej obecnie genezy, noszcej niewtpliwie gotycki charakter, kaplicy zamkowej. Drugie wie si natomiast z prób odpowiedzi na pytanie, kto i kiedy fundowa najwczeniejszy obiekt sakralny na wzgórzu zamkowym w Lublinie. Wydaje si, e o ile w pierwszej sprawie panuje od pewnego czasu do powszechna zgoda co do czternastowiecznej, gotyckiej proweniencji obiektu, a wzniesienie kaplicy przypisuje si Wadysawowi okietkowi, Kazimierzowi Wielkiemu lub Wadysawowi Jagielle (co naley stwierdzi mimo pewnego chaosu i kilku niekonsekwencji, obecnych w wypowiedziach czci bada-. 57. W a d o w s k i, Kocioy lubelskie, s. 56-59. Dyskusj omówi szczegóowo Hubert Bilewicz. (H. B i l e w i c z, Midzy Krakowem a Petersburgiem. Casus bizantysko-ruskich malowide lubelskich w pierwszych dekadach XX wieku, w: Kaplica Trójcy <witej na Zamku Lubelskim. Historia, teologia, sztuka, konserwacja, Materiay z sesji zorganizowanej w Muzeum Lubelskim 24-26 kwietnia 1997 roku, Lublin 1999, s. 183-185). Polscy badacze zwizani z Akademi Umiejtnoci ju w 1907 roku pisali, e obiekt nie móg by cerkwi, skoro wród napisów na cianach kaplicy znalazo si sowo „kostiel”, z kolei w 1908 roku naukowcy rosyjscy sugerowali, e witynia posiada cechy cerkwi przerobionej na koció. W artykule omówiono podobne sugestie pojawiajce si w pierwszych dekadach XX wieku. 59 Najlepszym przykadem zamieszania w tej sprawie jest opublikowana w latach osiemdziesitych ubiegego wieku praca Anny Róyckiej-Bryzek, powicona bizantyjskoruskim malowidom w kaplicy. Badaczka, wypowiadajc si na temat datacji wityni, wspomniaa zarówno o najstarszej wzmiance z 1325 roku, jak i o przekazach J. Dugosza (dodatkowo bdnie informujc, jakoby poda on rok 1395). Referujc dotychczasowe opracowania dotyczce tego tematu, wspomniaa zarówno o tezie mówicej, e, e kaplica powstaa w 1325 roku, jak i o przedwojennym pogldzie, e kaplic wzniós po 1340 roku Kazimierz Wielki, a take o wnioskach innych badaczy, którzy datowali obiekt na ostatnie dekady XIV, lub pocztek XV wieku. (A. R ó y c k a - B r y z e k, Bizantysko-ruskie malowida w kaplicy zamku lubelskiego, Warszawa 1983, s. 11). 58.

(52) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 47. czy na ten temat)60, o tyle druga kwestia wci nie jest rozstrzygnita i zapewne bdzie jeszcze dugo obiektem sporów. Tymczasem wydaje si ona znacznie trudniejsza do rozstrzygnicia, ale te bardziej intrygujca. Wynika to przede wszystkim z faktu, e brak róde pisanych lub archeologicznych, mogcych umoliwi udzielenie pewnej odpowiedzi na pytanie o czas i osoby, które naley wiza z powstaniem lubelskiej kaplicy grodowej (póniej zamkowej).. 60 Irena Kutyowska datowaa doln cz nawy kaplicy gotyckiej na przeom XIII i XIV wieku. (I. K u t y o w s k a, Rozwój Lublina w VI-XIV wieku na tle urbanizacji midzyrzecza rodkowej Wisy i Bugu, Lublin 1990, s. 84n). Andrzej Rozwaka przyjmowa t koncepcj, uznajc, e nastpnie do 1370 ze starej wiey mieszkalnej powstaa kaplica zamkowa. Jednoczenie bardzo wyranie, przeciwko pogldom Marii Brykowskiej, opowiedzia si za czeniem wzmianek z Akt Kamery Apostolskiej z gotyck kaplic witej Trójcy. (R o z w a k a, SieU osadnicza, s. 121-123). Najnowsze badania architektoniczne wskazuj na powstanie znanej nam wityni jako obiektu jednorodnego dopiero w trzeciej wierci XIV wieku. (B r y k o w s k a, Architektura, s. 127-145; t a , Królewska kaplica <witej Trójcy na zamku w Lublinie w wietle bada architektonicznych i porównawczych, w: Kaplica Trójcy <witej na Zamku Lubelskim, s. 25-50). Badaczka stwierdzia, e o pocztkach zamkowej wityni nie wspomina aden dokument, przedstawia podsumowanie pogldów w sprawie genezy gotyckiej kaplicy: czenie jej budowy z Wadysawem okietkiem, przed 1326 rokiem lub Wadysawem Jagie i okresem 1385-1418. Wspomniaa o odnoszeniu przez cz badaczy wzmianki z 1326 roku. Uznaa za „pierwszy dokument potwierdzajcy istnienie kaplicy” wzmiank Dugosza (DLB, t. II, s. 536-537), bdnie przypisujc jej dat 1395. Omówia take literatur, poczwszy od XIX wieku, wraz z pogldami czcymi pocztek budowy z ksiciem Danielem, przedstawia tez Wadowskiego, widzcego zwizki kaplicy z murowanym zamkiem Kazimierza Wielkiego, a take midzywojenne odkrycia niejednolitoci murów i ich interpretacj. Uznajc, e zamek lubelski jeszcze w 1341 roku by budowl drewnian, wykluczya, e budowa kaplicy moga by rozpoczta przed 1326 rokiem. Ostatecznie wydaje si, e badaczka uznaa za trafne wyniki bada architektonicznych przeprowadzonych w 1995 roku, które wyróniy dwie fazy budowy wityni: pierwsz w latach 1342 (1351)-1370 oraz drug w latach 13951416. Opowiedziaa si za pogldem, e postp w budowie kaplicy naley wiza z pobytem Kazimierza Wielkiego w Lublinie w 1351 roku. Dodatkowo, szukajc uzasadnienia dla budowy kaplicy w czasach Kazimierza Wielkiego, po raz kolejny nawizaa w tym miejscu do wezwania witej Trójcy (analogicznego do wezwania fary we Lwowie) i popularnego na Rusi (oznacza to, e zupenie zignorowaa fakt potwierdzenia tego wezwania ju w 1325 roku). Przyja take, e po 1395 roku nastpiy zmiany architektoniczne w strukturze kaplicy. Pogldy Marii Brykowskiej znalazy miejsce w najwieszej literaturze. Uzna je take Andrzej Rozwaka (R o z w a k a, N i e d w i a d e k, S t a s i a k, Lublin, s. 173-174 gdzie przy uznaniu argumentów o powstaniu kaplicy gotyckiej po 1340 roku przyjto, e wczeniej istniaa na wzgórzu witynia o tym samym wezwaniu; R o z w a k a, Kocioy i klasztory, s. 10). Ostroniej wypowiadaa si natomiast w ostatnich latach Anna Róycka-Bryzek, która stwierdzia, e kaplica bya wzmiankowana w latach 1325-1327, „istniaa zapewne ju dawniej”, a witynia „jak móg zna ” Wadysaw Jagieo, powstaa do 1370 roku. (A. R ó y c k a - B r y z e k, Freski bizantysko-ruskie fundacji Jagiey w kaplicy zamku lubelskiego, Lublin 2000, s. 17)..

(53) 48. JACEK CHACHAJ. Naley stwierdzi , e nie ma powodów, aby negowa obowizujce obecnie ustalenia, dotyczce czasu powstania dzisiejszej kaplicy zamkowej. Wydaje si bardzo prawdopodobne, e wzniesiono j dopiero za panowania Kazimierza Wielkiego. Pamitajc o odnoszcej si do 1325 roku wzmiance dotyczcej prebendarza witej Trójcy powinnimy zatem przyj , e wczeniejszy obiekt sakralny, bdcy na przykad budynkiem drewnianym, istnia w innym miejscu wzgórza zamkowego, albo znajdowa si w miejscu, w którym wzniesiono póniej kaplic gotyck61. Do pewnego stopnia kwesti rozstrzyga obecna od pewnego czasu w literaturze koncepcja, e kaplica grodowa („wnka kaplicowa z otarzem witej Trójcy”) moga znajdowa si na najwyszym poziomie zamkowej wiey (dononu)62. Skoro jednak, nawet ostatnio, istnieje pogld, e wiea by moe zostaa ukoczona dopiero w czasach Kazimierza Wielkiego63, ten pomys lokalizacji zamkowej wityni take moe nie wyjania tego problemu. Przed kilkoma laty pojawia si nowa teoria dotyczca miejsca, w którym moga znajdowa si pierwotnie (przynajmniej od XII wieku) kaplica grodowa. W pracy powiconej wczesnoredniowiecznemu Lublinowi, opartej na odkryciu w zachodniej czci wzgórza zamkowego 14 pochówków datowanych na XII wiek, pojawia si ciekawa koncepcja, e wanie w tym rejonie naleaoby si spodziewa istnienia pierwotnej wityni. Badacze sdzili, e znajdowaa si ona w pónocno-zachodniej czci wzgórza zamkowego. Zakadali, e by to obiekt orientowany, posiadajcy prawdopodobnie wejcie od poudnia64. Osobnym, ale istotnym dla naszych rozwaa zagadnieniem jest pytanie, od kiedy istnia gród na wzgórzu zamkowym? W najnowszej literaturze dominuje sformuowany jeszcze przez Kazimierza Myliskiego w latach sze dziesitych ubiegego stulecia pogld, e powstanie grodu w tym miejscu na61. Forma zapisu (…Vincentius, prebendarius ecclesie Sance Trinitatis in Lublin…) uniemoliwia przyjcie tezy, e chodzi o koció znajdujcy si poza Lublinem. Mona pokusi si o postawienie hipotezy, e w pierwszej poowie XIV wieku istnia w Lublinie inny, ni zamkowy, koció witej Trójcy, który póniej uleg zniszczeniu, ale jest to hipoteza bardzo mao prawdopodobna, wymagajca ponadto udzielenia odpowiedzi na pojawiajce si w zwizku z ni pytania, cho by takie, dlaczego nowa kaplica witej Trójcy zostaa wzniesiona na zamku, a nie w miejscu, gdzie koció znajdowa si wczeniej. Andrzej Rozwaka przyj argumenty badaczy datujcych gotyck kaplic na lata 1342 (51)-1370, ale uzna, e obiekt ten zastpi wczeniejsz „budowl o analogicznym patrocinium”. (R o z w a k a, N i e d w i a d e k, S t a s i a k, Lublin, s. 173-174). 62 B r y k o w s k a, Architektura, s. 140; t a , Królewska kaplica, s. 30. 63 R o z w a k a, N i e d w i a d e k, S t a s i a k, Lublin, s. 173. 64 Tame, s. 97, 103, il. 28 po s. 112. Koncepcja zostaa powtórzona take w najnowszych opracowaniach: (R o z w a k a, Kocioy, s. 11, wraz z ryc. 3)..

(54) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 49. ley datowa na XII wiek. W przeciwiestwie jednak do koncepcji tego autora, który sdzi, e dopiero w tym okresie Lublin zacz si rozwija jako powaniejszy orodek osadniczy, obecnie przyjmuje si, e ju wczeniej (od koca X do poowy XII wieku) istnia wczesnopiastowski lubelski gród, z tym, e mieci si na Grodzisku65. W tym czasie na wzgórzu zamkowym miao wystpowa jedynie rozproszone uytkowanie66. Pamitajc jednak, e jeszcze w kocu XX wieku niektórzy badacze dopatrywali si istnienia w pónocno-zachodniej czci wzgórza zamkowego gródka plemiennego67, mona zada pytanie, czy naley cakowicie zignorowa fakt, e lokalizacja ta pokrywa si z rejonem, gdzie odkryto lady dwunastowiecznego cmentarzyska? Wypada stwierdzi , e odpowied na wiele podstawowych pyta dotyczcych wczesnych dziejów Lublina zapewne jest jeszcze kwesti przyszoci. W tym miejscu dochodzimy do próby odpowiedzi na pytanie o genez kaplicy witej Trójcy na wzgórzu zamkowym. Dla nas sprawa jest o tyle ciekawa, e okazuje si by kolejnym „ruskim tropem” w dziejach redniowiecznego Lublina. Otó naley stwierdzi , e nie jest prawd powtarzajca si w wielu pracach teza o braku jakichkolwiek przekazów ródowych na temat pocztków omawianej przez nas wityni. W aktach wizytacji przeprowadzonej w 1595 roku przez archidiakona Jerzego Zamoyskiego, na polecenie biskupa krakowskiego kardynaa Jerzego Radziwia, znalaz si bowiem zapis o odnowieniu i konsekracji kaplicy w 1401 roku oraz wiadomo , jakoby zostaa ona wzniesiona przez ksit ruskich okoo 1057 roku68. Wzmianka ta, zupenie dotd pomijana, powinna sta si przedmiotem dalszych bada, bowiem wie si z ni cay szereg pyta69. Za wiarygodnoci 65. R o z w a k a, N i e d w i a d e k, S t a s i a k, Lublin, s. 81-84, 101-103 (tu take odniesienie do wczeniejszej literatury) oraz il. 22, 26 po s. 112. 66 Tame, s. 92. 67 Pogld taki prezentowaa Irena Kutyowska, a póniej Jadwiga Teodorowicz-Czerepiska. R o z w a k a, SieU osadnicza, s. 101. 68 Archiwum Krakowskiej Kapituy Katedralnej, depozyt w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, sygn. AV Cap 3: Acta visitationis ecclesiarum in Archidiaconatu Lublinensis ubilibet consistentes. Per Reuerendum Dominum Georgium Zamoyski de Zamocie archidiaconum Lublinensem et canonicum Cracoviensem gesta et obseruata sequuntur sub anno Domini MD.XC quinto, k. 26: …Capella prefata antiquitus per Duces Russiae constructa est, prout apparet eoe pictura et scriptura parietum, et hoc circa Annum Domini 1057. Restaurata autem et consecrata Anno Domini 1401 prout etiam apparet eoe scriptura in pariete reperta. 69 Dotycz one zagadnie, czy wizytator prawidowo odczyta cyryliczny napis znajdujcy si na cianie kaplicy i czy kto, kto ten napis czyta, prawidowo poinformowa wizytatora o jego treci. Dzisiaj nie ma podobnego napisu wród zdobicych kaplic fresków, lecz mamy.

(55) 50. JACEK CHACHAJ. przekazu przemawia cho by to, e aciski dygnitarz kocielny nie mia adnego interesu w przekazywaniu tego typu informacji, wic skoro tej wiadomoci nie ukry, bya ona zapewne prawdziwa. Oznaczaoby to, e najstarsza witynia na wzgórzu zamkowym powstaa ju w drugiej poowie XI wieku, a w pocztkach XV wieku, gdy sporzdzano napisy na cianach gotyckiej kaplicy, istnia jaki lokalny przekaz dotyczcy jej genezy70. W razie przyjcia przekazu róda za wiarygodny naley wskaza ca gam moliwoci interpretacyjnych, a take zwróci uwag, e nie wiemy, kim byli ksita ruscy, którzy fundowali koció witej Trójcy. Przyjmujc, e jest mowa o ksitach panujcych na Rusi, musielibymy uzna , e w pierwszych latach po mierci Jarosawa Mdrego Lublin znajdowa si w granicach pastwa ruskiego. Równie dobrze fundatork wityni moga by Dobroniega Maria, która przeya Kazimierza Odnowiciela. Gdyby natomiast dokona niewielkiej korekty w dacie odnoszcej si do zaoenia kaplicy witej Trójcy (1057 poprawi na 1067 lub 1075), za jej fundatorów mona byoby uzna Izjasawa i Gertrud, którzy wanie w tym czasie dwukrotnie uciekali z Kijowa do Polski. Osobicie uwaam, e wanie ta ostatnia moliwo jest najbardziej prawdopodobna71. Na koniec wypada jeszcze doda , e wskazanie na ruskich ksit jako na pierwotnych fundatorów kaplicy witej Trójcy nie oznacza, e okrelanie obiektu jako pierwotnie prawosawnego jest usprawiedliwione. Byoby to wielkim nieporozumieniem, zarówno zwaywszy na czas jego powstania72, jak i hipotetycznych fundatorów73.. wiadomo , e nie znamy wszystkich istniejcych dawniej napisów, a z treci tzw. tablicy fundacyjnej znamy kocow, trzeci cz . 70 Niezalenie od lokalizacji pierwotnego obiektu, z treci zapisu wynika, e gotyck kaplic uwaano za „kontynuatork” najstarszej wityni. Zapewne zatem moemy uzna , e take wezwanie witej Trójcy jest wezwaniem pierwotnym. 71 Na temat problematyki zwizanej z genez kaplicy witej Trójcy pisz wicej w: J. C h a c h a j, Lublin – miasto Rychezy? Lubelskie szkice historyczne XI-XIV wieku, Lublin 2014, dotyczcej pocztków Lublina. 72 Co prawda po tzw. schizmie wschodniej, ale przed ostatecznym rozejciem si dróg Kocioa zachodniego i prawosawia w czasie wypraw krzyowych, a zwaszcza po IV krucjacie. 73 Naley pamita , e Izjasaw i Gertruda szukali poparcia zarówno w Polsce, jak i w Cesarstwie, a ostatecznie uzyskali je od papiea Grzegorza VII. Por. T. Michaowska, Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie, Warszawa 2001. W pracy zostaa szczegóowo odtworzona biografia gównych bohaterów i omówiona literatura na ich temat..

(56) RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE. 51. OLD RUSSIAN TRACES IN MEDIEWAL LUBLIN Summary The article concerns three out of many issues connected with the medieval history of Lublin, which are closely intertwined with the Ruthenian matters. The text, among other things, focuses on bringing to Lublin the relics of the True Cross, erecting in the city the tower by Daniel, the Prince of Galicia-Volhynia, as well as tracing the Chapel of the Holy Trinity’s origins. As an attempt to present the current views on the matter in question, the article begins with the presentation of the sources, then provides the outline of the state of research, and finally concludes with the hypotheses suggesting the clarification of any doubts concerning the subject of the article Key words: Lublin, Ruthenia, Wadysaw Jagieo (Wladislaw Jagiello), duke Daniel, relics of the Holy Cross.. RUSKIE TROPY W REDNIOWIECZNYM LUBLINIE Streszczenie Artyku dotyczy trzech, sporód wielu kwestii redniowiecznej historii Lublina, które maj zwizek z problematyk rusk. W treci zostay dokadniej omówione sprawy sprowadzenia do Lublina relikwii Drzewa Krzya witego, wzniesienia w Lublinie wiey przez ksicia halicko-wodzimierskiego Daniela, oraz genezy zamkowej kaplicy pod wezwaniem witej Trójcy. Tekst jest prób przedstawienia dotychczasowych pogldów w omawianych sprawach, poczwszy od zaprezentowania bazy ródowej, poprzez zarysowanie stanu bada, skoczywszy na hipotezach dotyczcych wyjanienia zwizanych z nimi wtpliwoci. Sowa kluczowe: Lublin, Ru, Wadysaw Jagieo, ksi Daniel, relikwie Drzewa Krzya witego.. /¥ ¥' ¥¥ =\==] [¦}v|^`=^] }| =@|q {@| ¦ ^@}v|[¦v|§ ¦^=|@¦§ ¦v\, {|[’]\v`q ¦ @_^>| >[^=¦¨. ^=\==¦ |x|[|@v| ^{@\[_ ^{@|[\}vv] }| ¦v\ |~ '@[\ []=|x| %@^=\, _}|[_ [¦ >v] '\v`| \`>` \ =\>| xv_ >\{`¦ []=|§ @¦¦. =\==] ^{@|\ ¦@\=` ¦ {|>\\=` @¦v¦ >|v{¦§ ¦ x¦{|=`, ~| ^=|^_=^] [` v\[\v`q {@|. : ¦v, _^, \}`^\[ <x|, >v] '\v`|, |~¦ '@[\ []=|x| %@^=\..

(57)