• Nie Znaleziono Wyników

Die Erforschung der paulinischen Paränesen im 20. Jahrhundert

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Die Erforschung der paulinischen Paränesen im 20. Jahrhundert"

Copied!
19
0
0

Pełen tekst

(1)

Lech Stachowiak

Die Erforschung der paulinischen

Paränesen im 20. Jahrhundert

Collectanea Theologica 53/Fasciculus specialis, 177-194

(2)

C ollectanea T heologica 53 (1983) fasc. sp ecialis

DIE ERFORSCHUNG DER PAULINISCHEN PARÄNESEN IM 20. JAHRHUNDERT

Die z eitg en ö ssisch e E xegese p fleg t e in ig e T eile d e r p a u lin isc h e n Briefe als P a rä n e s e n zu b e z eic h n en 1. Es h a n d e lt sich h a u p tsä c h lic h um je n e B riefab sch n itte, d ie die k o n k re te G estaltu n g des s ittlic h e n Lebens d e r g e sam ten G em einde, ein z e ln e r S tänd e od er ein es je d e n G em eindem itglieds im A u g e h aben. W ie scho n d e r N am e allein sagt, su ch t d e r A p o ste l d a rin m it a u to rita tiv e n M ah n u n g en o d e r g a r m it d ire k te n A n w e isu n g e n ein e dem M assstab des M eisters e n tsp re c h e n d e H a ltu n g d e r A d re ssa te n zu erzielen. D och lassen sich n ich t a lle p a u lin isc h e n L eh rstü ck e, d ie e th isc h en In h alts sin d un d selb st m ah n e n d e n T o n aufw eisen , als P a rä n e se n b ezeichn en . D iese B ezeichnung kom m t v o r allem je n e n U n te rw e isu n g e n zu, die ü b e r die k o n k re te n A llta g sfra g en h in au s allgem ein g ü ltig e M assstä- be b ein h alten . D ie ü b rig en zeit- u n d o rtsb e d in g te n H inw eise auf jew eils a u fta u ch e n d e sittlich e P ro blem e zeig en n u r ein e p a rä n e - tisc h e T en d enz auf. Da die beid en U n te rw e isu n g sa rte n oft in ein an- d erg reifen , w ird im folgend en m eh rm als zum V o rsc h ein kom m en.

O bw oh l so v e rs ta n d e n e P a rä n e s e n bei P au lus sich vo n den ü b rig en B riefteilen d e u tlic h ab h eb en , so ist die G esch ichte d er p a r- ä n e tisc h e n F o rsch u n g v e rh ä ltn ism ä ssig jung. Die E n tste h u n g d e r e ig e n tlic h en A b h a n d lu n g e n ü b e r d iese G a ttu n g g eh t ü b e r d iese Ja h rh u n d e rtw e n d e k au m h inaus. Es ist d u rch a u s k e in Zufall, d ass die b e tre ffe n d en U n te rsu c h u n g e n g e ra d e in d e r Zeit d er e n ts te h e n ­ d e n L ite ra rk ritik am N eu en T e sta m en t ih re n A u fsch w u n g nahm en. Die g rü n d lic h e sa ch lich e E rfo rsch u n g des P roblem s w u rd e d u rc h e in e R eihe v o n w e rtv o lle n V o ra rb e ite n — th eo lo g isc h e n u n d form ­ k ritisc h e n In h alts — erm öglicht.

In d e r p a tristis c h e n L ite ratu r w u rd e n die P a rä n e se n k au m als b e so n d ere s K ap itel d e r p a u lin isc h e n S itte n le h re b eh an d elt. E inige H inw eise lasse n zw ar an n eh m en , d ass die c h ristlic h e n

Schrift-LECH STACHOWIAK, ŁÓDŻ-LUBLIN

1 Das W ort hat von der k lassisch en Sprachforschung her in die E xegese Eingang gefunden· ein e G eschichte der Paränese steht immer noch aus. S. aber P. W e n d l a n d , A n a x im e n e s v o n Lampsakos, Berlin 1905, 81—‘101 und R. V e t - s c h e r a l Zur griechisch en Paränese, in; Programm des Sta atsgym nasiu m s zu

S i m c h o w ,1911/12. In den alttest. Schriften kommt; das W ort parainesis nur W eish

8,9 vor (vgl. aber die Ü bersetzung von S y m m a c h u s v. Ps 119,56.100). 12 C o lle cta n e a T heo lo g ica

(3)

178 LECH S T A C H O W IA K

s te ile r des A ltertu m s je n e n M ah n u n g en g ro sse B edeutung zuge-- m esse n h a b e n 2, d och b e sc h rä n k te n sich je n e H in w eise zum eist aut die e in zeln en z u g ru n d e lie g e n d en e th isc h en In h a lte 3 u nd d e re n Be­ g rü n d u n g in d e r L ehre des M eisters. N u r a u sn ah m sw eise w ird

p a ia in e sis bei P au lu s als ein e lite ra ris c h e D arstellu n g sfo rm (freilich

n ich t als ein e G attung!) e rw ä h n t4, bzw. w e rd e n p a rä n e tisc h e Q u e lle n in E rw äg u n g gezogen. Die V e rtre te r d e r a le x a n d risc h e n S chule b e ­ d ie n te n sich m it V o rlieb e e in e r d e r P a rä n e se n a h v e rw a n d te n G at­ tung, näm lich des logos p ro tre p tik o s5. W e d er a b e r die K irc h e n v ä ­ te r no ch a n d e re a ltc h ristlic h e S ch riftsteller h a b e n das P roblem d er p a u lin isc h e n P a rä n e se n m eth o d isc h aufgegriffen. M an ste llte bis zum 19. J a h rh u n d e rt kau m die F ra g e n ach d e r H e rk u n ft je n e r Re- d e a rt bei P aulus, s o n d e rn b e g n ü g te sich z u e rst m it d e r Z usam m en­ ste llu n g äh n lic h er Begriffe aus dem A lte n T estam en t, aus d en A p o ­ k ry p h e n , rab b in isc h e n S chriften und aus d e r g rie c h isc h e n L iteratur. D ieses V e rfa h re n ist in d e r b e rü h m ten A u sg ab e des N T v o n J. W e tt­ ste in 6, bei H. G ro tiu s7 u n d a u ch in d er E rlang er S ch ule8 festzu stel­ len. Eine en d g ü ltig e P rä g u n g e rh ie lte n d iese V e rsu ch e in den etw as s p ä te r e n ts ta n d e n e n S y n o n y m a des N e u e n T e sta m en ts9.

D iese E rfo rsch u n g en b e tra fe n n u r in d ire k t das Prob lem der P a rän e se . Sie e rg a b e n näm lich, dass m an ch e sittlich e U n te rw e isu n ­ g e n d e r p a u lin isc h e n Briefe dem L eh rinh alt n a c h an diesb ezüg liche a ltte sta m e n tlic h e bzw. jü d isc h e V o rste llu n g e n a n k n ü p fen u n d zum

2 V gl. K l e m e n s v. A l e x a n d r i e n , Strom ata 1,18,90; A t h a n a s i u s PG 26, 565 С 2—7.

3 V gl. K l e m e n s v. A l e x a n d r i e n , Paed. 111,12,94— 95; A*t h a n а - s i u s PG 26, 936 В 5; 26, 648 А 8.

4 D ie Bezeichnung parain esis a p o sto lik o s(e), die von den K irchenvätern g e ­ leg en tlich verw en d et wird, hat w oh l keinen tech n isch en Sinn und m eint nicht zuerst ein e bestim m te, festgep rägte Form mit einem bestim m ten eth isch -th eolo­ g isch en Inhalt, sondern einfach ein e M ahnung des A p ostels. V gl. z.B. K l e m e n s v. A l e x a n d r i e n , Strom ata 1,18,90; A t h a n a s i u s PG 26, 1073 С 4 (Zitat v. Tit 3,10). In dem selben Sinne ist auch von der p a rain esis tou C hristou die Rede: Strom ata 111,4,36.

* K l e m e n s v. A l e x a n d r i e n schrieb bekanntlich ein e A bhandlung, die d iesen N am en trägt. A uch in anderen Schriften fragt er mehrm als nach der Herkunft und Eigenart der Paränese; er schreibt ihr ein e durchaus w ich tige R olle in der Erziehung zu (Paed. 1,1,1). A ls solcher ist K l e m e n s aber eher ein Z euge der W eiterbildung der Paränese als ein Kommentator der paulinischen U nterw eisungen. Er geh t auch mit V orliebe direkt auf die h eidnisch-griechischen V orbilder der Paränese zurück {Paed., 1,1—2; Strom ata IV ,20,125— 126).

3 N o vu m T estam en tu m G raecum I—II, A m sterdam 1751.

7A n n o ta tio n es in N o vu m T estam en tu m I—II, H alle2 1769.

8 V gl. insb. H. Chr. K. v . Η о f m a η n in der Samm lung: D ie H eilige Schritt

d e s N eu en T estam en ts, Erlangen2 1869— 1872.

* J. A. H. T i t t m a n n , De sy n o n y m is in N o v o T estam en to, I—II Leipzig 1829— 32; R. Ch. T r e n c h , S yn o n ym s o i th e N e w T estam en t, London12 1894 (eine A u sw ah l in deutscher Ü bersetzung v. H. W e r n e r , Tübingen 1907); G. H e i n e , S y n o n y m ik d es n eu testa m en tiich en G riechisch, Berlin o.D.

(4)

DIE P A U L IN IS C H E N P A R Ä N E S E N 179

T eil m it ein ig e n g rie c h isc h e n p o p u lärp h ilo so p h isc h e n L ehrbegriffen ü b ereinstim m en .

Zw ei F a k to re n tru g e n w e se n tlich zu r F ra g e ste llu n g n a c h d er p a rä n e tis c h e n G a ttu n g im N e u e n T e sta m en t bei. D er e rs te hing m it d e r stä n d ig zu n eh m en d en T en d en z d e r E x eg eten zusam m en, die Bibel v o n ih re r k u ltu re lle n un d a u c h relig io n sg e sch ic h tlic h e n U m w elt h e r zu v e rs te h e n ; d e r a n d e re w ie d e ru m b e tra f u n m itte l­ b a re r die P a rä n e se , indem d ie H y p o th e se ein es jü d isc h e n P rose- ly te n -M o ra lk a tec h ism u s m it fe stg e p rä g te n L ehrform en a u fg estellt w u rd e. W e n n a u c h m e h re re d iesb ezü g lich e V e rsu ch e nich t oh n e V o rb e h a lt an g e n o m m en o d er g a r ih re s h a ltlo se n R adikalism us w e­ g e n a b g e le h n t w u rd e n , so re g te n sie d en n o ch das In te re sse d e r F o rsch e r a n d e r E ig en art des sittlich e n L ehrguts bei P aulu s w e s e n t­ lich an. In d e r G esch ich te d e r p a rä n e tis c h e n F o rsch u n g sind diese A rb e ite n in so fe rn w ichtig, als sie zum e rs te n M al die P ro b lem atik auf ein e m eh r fo rm ale Bahn len k ten . E inen A n lass d azu gab d e r F un d v o n D idaché-T e x te n 10. Die F o rsch e r fra g te n sich, ob die d a rin e n th a lte n e n U n te rw e isu n g e n n ich t e in b e re its b e k a n n te s T hem a in s te re o ty p e n F o rm en en tw ick eln , fe rn e r w o e tw a d e r U rsp ru n g d er zu g ru n d e lie g e n d en T ra d itio n zu su c h en sei. D ie e rs te F ra g e w u rd e im b e ja h e n d e n Sinne g e a n tw o rte t, d o ch blieb die U rq u elle d ieser T ra d itio n h y p o th e tisc h u n d lag m ö g lich erw eise in d e r P ro sely ten - -U n terw eisu n g des jü d isc h e n M u tte rla n d e s o d er d e r D iaspora. D a r­ auf stü tz te sich die V erm u tu n g ein es fo rm ellen jü d isc h e n P rosely- ten -K atech ism u s, d er m eh r od er w e n ig e r im g an zen Ju d e n tu m zur A n w en d u n g g ekom m en s e in sollte. W a s h e u te au ch v o n d e r K atech is­ m us-T heo rie zu h a lte n is t11 — so kom m t ihr das V e rd ie n st zu, zum e rs te n M al die F ra g e n ach d e r V o rg e sch ic h te d e r p a rä n e tisc h e n G at­ tu n g g e ste llt und die p a u lin isc h e n sittlic h e n U n te rw e isu n g e n in den R ahm en d ie se r T ra d itio n u n te rg e b ra c h t zu h ab en . E inzelne U n te r­ w eisu n g en w u rd e n n u n m eh r als W id e rh a ll e in e r ty p isc h e n , in je ­ d e r G em einde e rfo lg te n B eleh ru ng ü b e r die ch ristlic h e L ebensw eise an g eseh en . Die V e rm u tu n g , dass es sich d a rin n ich t um die v o n P aulus fre ig esc h a ffe n en L ehrform en h an d elt, g ew an n s e ith e r im m er m eh r an Boden. G e ra d e in d e n R eih en d e r K atech ism u s-F o rsch er w u rd e zum e rs te n M al d e r W u n sch g e ä u sse rt, die g esam te p a rä n e - tisch e L ite ratu r d e r a ltte stam e n tlic h e n , sp ätjü d isc h -ra b b in isc h en ,

10 Eine ausführliche G eschichte der D idaehé-Forschung bietet J. P. A u d e t,

La Didaché. Instruction des A p ô tre s , Paris 1958, 1—21.

11 Ein schlagender N ach w eis über die Existenz ein es jüdischen oder früh­ christlichen K atechism us (in der Form des Z w ei-W ege-K atechism us oder Tauf- -K atechism us) ist niem als erbracht worden. V gl. (in kritischem Sinne) E. L о h s e,

Katechism us (im Urchristentum), in: Die Religion in G es chic hte und Gegenwart,

(5)

180 LECH S T A C H O W IA K

g rie c h isc h e n u nd c h ristlic h e n Q u e lle n e in e r g rü n d lic h en A n a ly se zu u n te rz ie h e n 12.

A n d e rseits e n th ü llte n die b e d e u tsa m e n k u ltu rg e sc h ich tlic h e n W e rk e v o n E. S c h ü re r13, E. N o rd e n 14, P. W e n d la n d 15, A. D eissm an n10, W . B ousset u. H. G re ssm a n n 17 und J. F e lte n 18 n eu e, bis je tz t u n g e ­ a h n te B eziehungen d e r n e u te stam e n tlic h e n S ch riften zur a n tik e n K ultur. Die e th isc h en U n te rw e isu n g e n des P aulu s w u rd e n im Licht d e r g rie c h isc h e n R heto rik, d e r p o p u lärp h ilo so p h isc h e n u n d h e lle ­ n istisch en L eh rm eth o d en e rn e u t geprüft. Eine w e se n tlich e H ilfe dazu le is te te n die klassisch -p h ilo lo g isch en A b h an d lu n g en , die sich m it H a u p tv e rtre te rn d e r k la ssisc h e n u n d h e lle n istisc h e n P a rä n e s e b e ­ fa sste n 19. M an griff a u ch auf die ä lte re n F o rm en d e r g rie c h isc h e n U n te rw e isu n o zu rü ck, e tw a bei H esio d 20, d e n S ieben W e ise n 21 und S o p h isten 22. Z ur E rk lä ru n g des p a rä n e tis c h e n L ehrgu ts b ei P aulu s w u rd e n au ch die u m fan g reich en S am m lungen v o n In sc h riften und P a p y ri23 h eran g ezo g en . Die E rg eb n isse w a re n ü b e rra sc h e n d , fü h rte n

18 V gl. z.B. A. H a r n a c k , Lehrbuch der D ogm engeschichte, Tübingen 1909, Bd. I, 173, Anm 2 ; A. S e e b e r g, Die beiden W e g e und das A p o ste ld e k re t, Leipzia 1906.

13 G eschichte des jüdischen V o lk e s im Zeitalter Jesu Christi, Bd. I—III, Leipziq 1898— 1901.

14 Die antike Kunstprosa, Bd. I—II, Leipziq 1898.

15 Die hellenistisch-röm ische Kultur in ihren Beziehungen zu Judentum und

Christentum, Tübingen2 1912.

16 Licht v o m Osten, Tübingen4 1923.

17 Die Religion des Judentu m s im sp äthellenistischen Zeitalter, T übingen3 1926 (Nachdruck: Tübingen4 1966).

18 N eu testam en tlich e Zeitgeschichte. Judentum und Heidentu m zur Zeit Christ

und der A postel, Bd. I—II, R egensburg 1910.

19 Einige A bhandlungen sind oben (Anm. 1) angeführt worden. V gl. auch über die Diatribe: P. W e n d 1 a n d, Die hell.-röm. Kultur, 75—81; E. N o r d e n ,

Die antike Kunstprosa, 129— 131; A. O l t r a m a r e , Les origines de la Diatribe romaine, Lausanne 1926, 9— 17; j . S t e l z e n b e r g e r , Die Beziehung der früh­ christlichen Sittenleh re zur Ethik der Stoa, M ünchen 1933, 439—472; W . C a -

n e I l e — H. I. M a r r o u , Diatribe, in: Reallexik on f. A n ti k e und Christentum, Bd. III, 990— 1009. Z w ei um fanqreiche Studien über die Diatribe b ietet der p ol­ nische G elehrte T. S i n k o , O tak z w a n e j diatrybie с у niczno-stoickiej, EOS 21 (1916) 21—63 u. d e r s., Sto lat st u d ió w nad s t a r o ż y t n y m i Cyn ik am i, ebd. 47 (19541 23—34.

29 W e r k e u. Tage 28 ff; 213 ff; 274 ff, 286 ff. Vgil. T. S t i с к n e y, Les sen ­

tences dans la poésie gre cque d'Homère à Euripide, D iss., Paris 1903, 78.

21 S. H. D i e l s, Die Fragmente der V ors okratiker, Berlin7 1954, 61—66. 22 Die Spuren der paränetischen Prosa finden sich b ei H i p p i a s (Troik os, vgl. P l a t o , Hippias 286A u. S. H. D i e 1 s, V ors okra tiker, II, 328, 13 ff) und P r o d i k o s (Orai, v gl. S H. D i e 1 s, a.a.O., II, 312—316). A uf die letztgenannte Schrift geht die Paraphrase des H erakles am S ch eid ew ege b ei X e n o p h o n

(Mem. I, 20—34) zurück.

23 V gl. W. D i t t e n b e r g e r , S y llo g e Inscriptionum Graecarum, Bd. I—IV, Leipzig3 1915— 1924; J. H. M o u 1 1 ο n — G. M i l l i g a n , The V oc a b u la ry of

the G reek Testa m ent illu strated from the P apyri and the поп-litera ry Sources,

London 1929 (s. auch: F. P r e i s i g k e , W ör te rb u c h der griech ischen Papyrus-

(6)

D IE P A U L IN IS C H E N P A R Ä N E S E N 181

je d o c h a u c h h ier öfters zu Ü b e rtre ib u n g e n , in d em m an das O rig i­ n elle a n d e n p a u lin isc h e n B riefen auf ganz s e k u n d ä re E lem en te b e ­ s c h rä n k te 24.

B evor die fo rm g esch ich tlich e S chule d ie P a rä n e se zu e in e r b e­ so n d e re n lite ra ris c h e n G attu n g des N e u e n T estam en ts erho b, w u r­ d e n V e rsu ch e zu r W ü rd ig u n g p a rä n e tis c h e r E inzelform en u n te r­ nom m en. Z u e rst u n te rz o g m an e in e r A n a ly se d e re n auffällig ste Form : die L asterreih en . S chon die K atech ism u s-F o rsch er m ac h ten auf die k a ta lo g a rtig e n L asterau fzäh lu n g en in d e r D idaché, im Rab- binism us u n d im N e u e n T e sta m en t aufm erksam , ohne je d o c h den u rsp rü n g lic h e n S ta n d o rt je n e r Form m it S ich erh eit b estim m t zu h aben. Je d en fa lls ist d e r E rk lä ru n g sv e rsu c h v o n E. v o n D obschütz25 in so fern b e m e rk en sw e rt, als e r als e rs te r e in e n d o p p e lte n Einfluss auf die L astertafel an nahm : e in e n jü d isc h -a ltte sta m e n tlic h e n und e in e n g rie ch isch -o rp h isch en . Z ug leich griff m an auf d ie e n tg e g e n ­ gesetzte, p o sitiv e Form des K atalogs: die T u g en d reih en .

W ä h re n d für die L a ste rre ih en a ltte sta m e n tlic h e Q u e lle n in B etrach t gezog en w e rd e n k o n n ten , so fand m an d a rin k e in e e ig e n t­ lichen P a ra lle le n zu d e n T u g e n d k a ta lo g en vor. Dies len k te die A uf­ m erk sa m k e it d e r E x eg eten auf die L eh rm eth o d en des h e lle n istisc h

b e e in flu ssten D ia sp o ra-Ju d en tu m s u n d auf die p o p u lärp h ilo so p h i­ sch en S chriften. M an su c h te z u e rst die Lösung auf b re ite re r Basis w ie p h ilo so p h isc h e r D ialog, D iatrib e bzw. M o ralp red ig t, w o rin die T u g e n d reih e n oft au ftreten . Die g rü n d lic h en A rb e ite n v o n P. W e n d ­ la n d 26, R. B ultm ann27 u n d A. B ohnhoeffer28 h a b e n in d e n lite ra rk ri- tis c h o rie n tie rte n K reisen allg em ein e Z ustim m ung g efu n d en u n d b estim m ten au ch die R ich tung d e r k ü n ftig e n E rfo rschu ng d e r lite ­ ra risc h e n Z usam m en hän ge d e r P a rän e se .

E inen W e n d e p u n k t in d e r E rfo rsch u n g d e r P a rä n e se im N eu en T e sta m en t b e d e u te t das W e rk v o n M. D ibelius, D ie F o im g esch ich te

d e s E v a n g eliu m s29, w o u n se r G e n re zum e rs te n M al p o sitiv in die

n e u te sta m e n tlic h e K ritik E ingang g e fu n d en hat. Die A b h a n d lu n g bezog sich h a u p tsä c h lic h au f die E vangelien; die P aulus-B riefe k a ­ m en n u r n e b e n sä c h lic h zur B ehandlung, d o ch w a r das P ro blem der P a rä n e s e einm al g ru n d sä tz lich g estellt. Ü brigens ä u s se rte sich

Di-24 N icht ohne Übertreibung (aber doch nicht ganz ohne Grund) richtet sich A. S c h w e i t z e r (Die M y s t i k d e s A p o s t e l s Paulus, Tübingen 1930, 28) gegen einen ty p isch en V ertreter der „hellenistischen" Paulusdeutung R. R e i t z e n - s t e i n : „Ehe der arme A p o stel nur zu W ort kommt, hat er ihn schon mit Pa- rallelsteillen aus der h ellen istisch en Literatur gesteinigt".

25 D ie urchiistlich en G emeinden, L eipzig 1902.

26 Philo und die k yn isch -sioisch e Diatribe, Berlin 1895.

27 D er Stil der paulinischen Predigt und die kyn is ch -stoisch e Diatribe, G ottin­ gen 1910.

28 E pik tet und da s N e u e Testamen t, G iessen 1911.

29 Dritte A u flage von G. B o r n k a m m mit ein em N achtrag von G. I b e r , Tübingen 1959 (Nachdruck: Tübingen4 1961).

(7)

182 LECH S T A C H O W IA K

belius in d en ra s c h a u fe in an d e rfo lg e n d e n A b h a n d lu n g e n und Kom ­ m e n ta re n au ch zu d e n p a rä n e tis c h e n T eilen d e r a n d e re n n e u te sta- m e n tlic h e n S c h rifte n 30. A m v o llstän d ig ste n und w e itlä u fig ste n ist das Bild d e r P a rä n e se , w elch es D ibelius in s e in e r zw eib än d ig en G esch ich te d e r u rc h ristlic h e n L ite ratu r a u fzeich n ete31.

Z u erst b e tra c h te t d e r V e rfa sse r die P a rä n e se als eine G ru n d ­ form d er Ü b erlieferu n g en , die d en E v ang elien zu g ru n d e lagen. D enn „die W o rte J e su sin d u n te r a n d e re n B edingungen als die E rzählu n­ g en v o n se in e n T a te n ü b e rlie fe rt w o rd e n " 32; m assg eb en d w a re n die p a rä n e tis c h e n A b sichten . Die p a u lin isc h e n U n te rw e isu n g e n sind n a c h D ibelius e in W id e rh a ll e in e r ü b e ra ll v o rg e tra g e n e n a p o sto li­ sc h en P a rän e se , die P au lu s selb st in d e n p e rsö n lic h nich t b e su ch te n G em ein den v o ra u sse tz e n k o n n te. Dies fü h rte D ibelius zur A nnah m e, dass es sich in d er n e u te sta m e n tlic h e n P a rä n e se um ein e w eit v e r ­ b re ite te Form d e r M issio n sp red ig t h an d elt. A uf die hellen istisch - -jü d isch en V o rb ild e r g estü tzt, w ä h lte n die a p o sto lisch en P red ig er n ich t n u r e n tsp re c h e n d e Jesu -S p rü c h e aus, so n d e rn sch ö pften au ch reic h lic h aus dem tra d itio n e lle n e th isc h en L ehrgut. D ieses M a te ria l e rh ie lt auf v e rsc h ie d e n e n W eg en c h ristlic h e P rägu ng . M anchm al g en ü g te es, die F o rm el en C h iisto (oder ein e g leich w ertig e) beizu­ fügen, um e in e sittlich e U n te rw e isu n g frem der H e rk u n ft auf die c h ristlic h e E bene zu ü b e rtra g e n 33 u nd in d e n D ienst d e r a p o sto li­ sc h e n P a rä n e s e zu stellen . Eine so v e rs ta n d e n e P a rä n e se des P aulus b iete t in sg esam t „nicht w eit au sh o len de, relig iös o d er th eo lo g isch b e g rü n d e te E rö rte ru n g e n , so n d e rn e in z e ln e M ah nu ng en , oft in Spruchform , lo se a n e in a n d e rg e h ä n g t o d er u n v e rb u n d e n m itein a n d e r s te h e n d " 34. D ibelius b e to n t an d en p a u lin isc h e n P a rä n e s e n se h r s ta rk d e n M an gel an B eziehungen zu r k o n k re te n Brief- o d e r G em eind esi­ tu a tio n 35. Es w ird d a rin n ich t au f die s ittlic h e n M än gel des E inzelnen o d e r d e r G em einde selb st Bezug genom m en, s o n d e rn auf die aller C h risten .

Die lite ra risc h e S tru k tu r d e r P a rä n e se k en n z eic h n et ein w eit­ g e h e n d er E klektizism us, w obei die A n o rd n u n g des M aterials o hne 30 V gl. insb.: Zur Formgeschichte des N e u e n Testa m ents (ausserhalb der Evan­

gelien), Theol. Rundschau NF 3 (1931) 207— 242; die Paränese wird hauptsächlich

auf S. 212—219 behandelt (gegen die Einschränkung der form geschichtlichen M e­ thode auf die E vangelien). S. auch; M. D i b e l i u s , Der Briel des Jakobus, G öttingen9 1957, 4—8. 24— 25; d e r s., An die Thessalonicher I—II, Tübingen3 1937, 19—20; A n die Kolosser, Epheser, an Philemon, T übingen3 1953, 36—38;

Die Pastoralb rieie Tübingen2 1931, passim.

31 Sammlung G öschen 934— 935, Bd. I— II, Berlin-Leipzig 1926 (insb. Bd. II, 65— 76).

32 M. D i b e l i u s , Formgeschichte..., 239. 33 Ebd., 240 Anm. 2.

34 Ebd., 239. Eine andere D efinition s. in G eschic hte der urchristl. Literatur, Bd. II, 65; „Paränese nennt man ein e A neinanderreihung verschiedener, häufig unzusam m enhängender M ahnungen mit ein h eitlich er A dressierung".

(8)

D IE P A U L IN IS C H E N P A R Ä N E S E N 183

ein en bestim m ten P la n erfolgt. E in zeln e S tü ck e w e rd e n m eiste n s d u rc h die S tic h w o rtk o m p o sitio n v e rb u n d e n . D er u rsp rü n g lic h e V e r­ fa sse r d e r p a rä n e tis c h e n E lem en te (bzw. d ie Q uelle) ist zum eist u nw ichtig , oft v e rg e sse n o d er v e rk a n n t, so dass d iese G a ttu n g g ru n d ­ sätzlich an o n y m ist. In d e r A n n a h m e e in e r lite ra ris c h e n A b h ä n g ig ­ k e it d e r P a rä n e s e n ist n ach D ibelius ä u s se rs te V o rsic h t geböten; d ie L ösung ist e h e r auf tra d itio n sg e sc h ic h tlic h em W e g e zu su c h e n 3®. A ls letztes, a b e r d u rch a u s w ich tig es M erk m al d e r P a rä n e se ist ihr ü b erk o n fessio n elles G ep räg e zu n en n en . Die U n te rw e isu n g e n sind n ich t u n b e d in g t an e in e n b estim m ten G lau b en g eb un den , s o n d e rn b iete n n a c h D ibelius allg em ein e th isc h e In h alte u n d allg em ein e th i­ sch es G u t37.

Es ist k a u m m öglich, d e n p h ilo so p h isch en u n d re lig io n sg e sch ic h t­ lich en V o ra u sse tz u n g e n v o n D ibelius h ie r nach zu g eh en . Die form g e­ sc h ic h tlich e M eth o d e w u rd e s e ith e r m eh rm als e in e r e in g e h e n d e n K ritik u n te rz o g e n u n d w ird g e g e n w ä rtig a n d e rs als z u r Zeit des D ibelius aufg efasst. Z.B. die P a rä n e s e als e in e d e r a n g e b lich e n Be­ w e g g rü n d e zur Schaffung d e r L ogien-Sam m lungen in n e rh a lb d er s y n o p tisc h e n T ra d itio n ist scho n se in e rze it in F ra g e g e ste llt w o r­ de n 38. Es m uss fern e r m it N a c h d ru c k b e to n t w e rd e n , dass die Exi­ ste n z d e r v o n D ibelius in E rw äg u ng g ezo g en en fe stg e p rä g te n p a r ­ ä n e tisc h e n F o rm en n u r zum g e rin g e n T eil n a c h g e w ie se n w e rd e n k o n n te. Es m ag sein, dass P au lu s an die p a rä n e tisc h e T ä tig k e it a n ­ d e re r M issio n are an k n ü p fte o d er d ass g ew isse S prüche, K atalo ge o d e r so n stig e S ch em ata als jü d isc h -h e lle n istisc h e s od er allg em ein ­ h e lle n istisc h e s G ut zu r A n w e n d u n g kam en . Das P ro blem aber, in­ w iefern P au lu s d iese u n v e rm itte lt o d e r fast u n v e rm itte lt, o h ne jed e B ezugnahm e auf die k o n k re te S itu a tio n d e r G em einde w e ite rg e g e ­ b e n habe, b e d ü rfte e in e r e in g e h e n d e n A n a ly se a lle r in F ra g e kom ­ m en d e n P a rän e se n . M an d a rf n ich t v e rg e sse n , d ass ,,auch p a rä n e ­ tisc h e S ch riften e n ts te h e n an ein em b estim m ten O rt u n d u n te r b e­ stim m ten V e rh ä ltn isse n u n d m ü sse n d e sh alb v o n dem E rd g eru ch d iese r H e rk u n ft a n sich tra g e n " 39. Das c h a ra k te ristisc h e , v o n Di­ belius v o ra u sg e se tz te , h a u p tsä c h lic h au f P a sto ra lb rie fe n u n d den Jak o bus-B rief g e stü tz te P arän ese-S ch em a, p a sst n ich t u n b e d in g t in e in e n Röm er- o d e r H eb räerb rief. Es ist fe rn e r m it ein em e n g e re n Z usam m enh an g zw isch en d en th eo lo g isc h e n A u ssa g e n d e r H aupt- teile d e r P aulus-B riefe u n d d e n p a rä n e tis c h e n T eilen zu rec h n e n ; es w ä re v e rfe h lt, d iese G a ttu n g als u n em p fän g lich g e g en th eo lo g i­ sch e G ed an k en h in zustellen . A u c h d ie A n w e n d u n g des a n sich k la re n 33 Der Briei d e s Jakobus, 19: „Ethische Im perative brauchen durchaus nicht immer auszudrücken, im D ienste w elch es G laubens sie stehen".

« Ebd.

38 V gl. z.B. P. B e n o i t , R êîlexïo n sur la Formgeschichtliche M ethode, Rev. Bibi. 53 (1946) 481—512.

(9)

184 N O R B E R T M END ECK I

U n tersch eid u n g sm erk m als d e r U nterw eisu n g , n äm lich des „ a k tu e l­ len" u n d „ u su ellen ” (w ovon n u r d as letzte eig e n tlic h e P a rä n e s e n b il­ det) , sch ein t im H inblick auf m an ch e p a u lin isc h e n s ittlic h e n M a h n u n ­ g e n zu v e rsa g e n .

D ie s p ä te re n A b h a n d lu n g e n v o n D ibelius40 b ra c h te n k e in e w e ­ se n tlic h n e u e n E lem ente zum P a rä n e se -V e rstä n d n is bei P aulus. A ls b e d e u tsa m d ag e g en h a t sich die A n w e n d u n g d er oben g e sc h ild e rte n M eth o d e auf die S p ezialg eb iete e rw ie se n . Ein u n m itte lb are s Echo des fo rm g esch ich tlich en P rogram m s v o n M. D ibelius ist die A rb e it v o n K. W e id in g er ü b e r die H a u stafe ln 41. D iese p a rä n e tis c h e Form b ezieh t sich auf die P flich ten d er F am ilienm itglied er u n te re in ­ an d e r u n d ist im N e u e n T e sta m en t (bes. in P asto ralb riefen ) oft b e ­ zeugt. Da d iese G a ttu n g dem A lte n T e sta m en t frem d ist, zieh t W e i­ d in g er als v e rm u tlich e Q u e lle h e lle n istisc h -jü d isc h e V o rb ild er u nd in d ire k t a u ch sto isc h e P flic h te n leh re in B etrach t42. Die H a u stafe ln fan d e n s e ith e r E ingang in die A b h a n d lu n g e n ü b e r die Sozial- u nd F am ilien eth ik des N e u e n T estam en ts, w en n sie a u ch m eh rm als auf ih re H e rk u n ft43 u n d auf ih r th eo lo g isch es G ep räg e h in 44 u n te rs u c h t w o rd e n sind. D abei k am e n a u ch die P a rä n e s e n an ein zeln e S tän de z u r D a rste llu n g 45.

A uf die A rb e ite n ü b e r P flic h te n leh re fo lg te e in e R eihe v o n S p e z ia larb e ite n ü b e r die T u g en d - u n d L asterreih en . K. F ra n c k e su c h ­ te die H e rk u n ft d e r L a ste rk ata lo g e zu e rg rü n d e n 46. S ein Buch fand a b e r bei d e n E x eg eten w e n ig Beifall w eg en d e r U n te rla ssu n g v o n Q u e lle n a n g a b e n u n d allzu th e o re tis c h e r A rg u m e n ta tio n 47. A u c h d e r A rtik e l d es e n g lisc h en E x eg eten B.S. E asto n ging n ic h t ü b e r A n s ä ­ tze h in au s48, obw ohl e r a u c h als e rs te r V e rsu c h g e lte n k a n n , die ein z e ln e n T u gend- u n d L a ste rk a ta lo g e au f ih re Q u e lle n h in sy

ste-40 V gl. M. D i b e l i u s , A u fsä tze zu r A p o ste lg e sc h ic h te , G ottingen8 1957; d e r s . , B otschaft und G esch ich te, Bd. I—II, Tübingen 1953— 1956.

41 D ie H austafeln. Ein S tü ck u rch ristlich er Paränese, Leipzig 1928.

42 Ebd., 23—48.

48 V gl. K. F r a n c k e , D as W o h e r der n eu testa m en tlich en L astertaleln . Eine

relig io n sg esch ich tlich e S p ezia lstu d ie,Leipzig 1930.

44 K. W . D u p a r, A S tu d y of th e N e w T estam en t H austafeln, Diss. Edinburgh 1972; E. S c h w e i z e r , D ie W e ltlic h k e it d es N eu en T estam en ts: d ie H austafeln, in: Festschr. W . Zim m erli, G öttingen 1977, 396—413. S. auch: H. D. W e n d 1 a n d,

Ethik d es N.T., G öttingen 1970, 46—47.

45 M. R. К u e g 1 e r, D ie P aränese an die S k la v e n als M odell u rch ristlich er

S o zia leth ik , D iss. Erlangen-Nürnberg 1977. Ü berdies w urden eth isch e W eisungen

für Ehemänner, Ehefrauen, Eltern, Kinder und andere Gruppen in dam aligen H äusern untersucht (vgl. K ol 3,18 ff; Eph 5,22 ff; 1 Petr 2,13 ff). Der Gehorsam ist die Grundforderung für Frauen, Kinder und S k laven Durch das H austafel- -Ethos wird ein e sehr en g e Beziehung zw isch en Gem einde und Haus h ergestellt (vgl. H. D. W e n d 1 a n d, Ethik d es N.T., 46).

46 Das W oher..., Anm. 43.

47 V gl. bes. M. D i b e l i u s , Zur F orm geschichte..., 229— 230.

(10)

D IE P A U L IN IS C H E N P A R A N E S E N 185 m atisc h zu u n te rsu c h e n . Z ugleich fan d a b e r die P ro b le m a tik d er p a rä n e tis c h e n L ite ratu r E ingang in die k ritisc h e n K o m m en tare49 zu de n p a u lin isc h e n B riefen, w o ra u f d ie E x k u rse h in w e ise n 50.

Die k a th o lisc h e E x egese zeig te v o n A n fan g an reg e s In te re s s e an d e r p a rä n e tis c h e n L iteratu r. B ereits in d e r e rs te n P erio d e d e r Par- ä n e se -F o rsc h u n g griff M .J. L ag ran g e in die D isk ussion ü b e r die L a ste rk ato lo g e ein, w obei a b e r die K o n tro v e rse s ta rk m itk lin g t51. N ach d em die H a u p tth e se n d e r fo rm g esch ich tlich en M eth o d e e in e r P rü fu n g u n te rz o g e n w u rd e n u nd d e re n A n w e n d b a rk e it u m sc h rie b e n w u rd e, sch lo ss sich die k a th o lisc h e E xegese d e r w issen sc h a ftlic h e n E rfo rsch u n g d e r P a rä n e s e m it b e d e u te n d e n S p e z ia larb e ite n an. V or. allem ist h ier die bis je tz t n o ch b e a c h te n sw e rte A b h a n d lu n g v o n A. V ö g tle ü b e r d ie T u g en d - u n d L a ste rk a ta lo g e 52 zu n e n n e n , e in e A r­ b eit die z a h lreic h e k a th o lish e u n d n ic h tk a th o llisc h e F o rsch e r zu w ei­ te re n U n te rsu c h u n g e n an reg te. D iese S tudie b o t m it ih re m u m fan grei­ ch en V e rg le ic h sm a te ria l aus d e r g rie c h isc h e n , s p ä tjü d is c h e n und frü h c h ristlic h e n L ite ra tu r d e n bis d a h in b e d e u te n d s te n B e itra g zum V e rstä n d n is d e r P a rän e se . A llerd in g s b e tra f die A b h a n d lu n g n u r ein ein zeln es — w en n a u c h w ich tig es — Spezialg eb iet d ieser G at­ tung. D eshalb feh len a u c h bei V ö g tle w e itg e h e n d die g ro ss e n P e r­ s p e k tiv e n d e r P a rä n e s e u n d die g e n a u e U m schreibu ng d e r Rolle, die d a rin d e n T u gend- u n d L a ste rk a ta lo g e n zukom m t.

Die E rfo rsch u n g d e r P a rä n e se w u rd e w e se n tlich d u rc h die Enzy­ k lik a P ius XII. D ivino a illa n te S p iritu a n g e re g t. M it b e so n d e re m W e itb lic k em pfahl d e r um die F ö rd e ru n g d e r B ibelforschung so v e r­ d ie n te P a p st d e n k a th o lisc h e n F o rsc h e rn d as S tudium d e r lite ra ri­ sc h en G a ttu n g e n d e r Bibel, das „ohne g ro sse n N a c h te il für k a th o ­ lische E xegese nich t v e rn a c h lä ssig t w e rd e n k a n n ''53. Die F rü c h te d iese r a u to rita tiv e n A u fm u n te ru n g zeig ten sich so fo rt auf dem

Ge-49 V gl. E. L o h m e y e r , Die Brieie an die K oloss er und an Philemon, G öttingen11 1956, 152— 155; d e r s., Der Briei an die Philipper, G öttingen11 1956, 70—72. U l — 113; A. О e p к e, Der Briei d e s Paulus an die Galater, Berlin2 1960, 127— 129. 144— 145; C. S p i с q, Les Epîtres Pastorales, Paris 1947, X XVI— XXXI (die Exkurse: 257—261. 379—382); B. R i g a u x, Les Epîtres aux Théssaloniciens, Paris 1956, 183— 194; H. S c h l i e r , Der Brief an die Epheser, D üsseldorf 1957, 223—225, v g l. 177— 181. In den neueren Kom m entaren wird d ieses Them a aus­ führlich behandelt. A uch in den p oln isch en Kom mentaren über das N eue T esta­ m ent w erden die paränetischen T eile form geschichtlich au sgelegt, v gl. z.B. J. S t ę p i e ń , L isty do Tesaloniczan i Paster sk ie, Poznań-W arszaw a 1979 , 80—81

(s. auch Index).

50 S. die oben angeführten Kommentare.

51 Le cata logue d e s v i c e s dans l'épître aux Romains (1,28— 31), Rev. Bibi. 8 (1911) 534—549.

52 Die Tugend- und Lasterkata loge im N eu en Testa m ent ex egetisch, religions-

und iorm geschichtlic h untersucht, M ünster i.W . 1936.

58 A cta A post. Sed is 35 (1943) 316: „...sine m agno cath olicae e x e g e se o s de­ trimento n eg lig i non posse".

(11)

186 LEC H S T A C H O W IA K

b ie t d e r p a rä n e tis c h e n F orsch u ng . In B e iträ g en 54 u nd K om m enta­ re n v e rz ic h te t m an allm äh lich auf die ap o lo g etisch e M eth od e in den p a rä n e tis c h e n U n te rsu c h u n g e n . Die fo rm k ritisch e M eth od e g ew in n t im m er m eh r A n h ä n g e r, die a b e r ih re F o rsch u n g auf th eo lo g isc h e Bahn zu le n k e n v e rsu c h e n . G erad e an d e r P a rän e se -F o rsc h u n g k a n n m an die Ü b erw in d u n g d e r k o n fessio n ellen S c h ran k e n gu t v e rfo l­ g e n 55, die freilich n ich t ganz reib u n g slo s v o r sich ging.

In d en fo rm g esch ich tlich en U n te rsu c h u n g e n ü b e r d en „Sitz im Leben" d e r P a rä n e s e h a t m an d e n Stil d e r P red ig t e in e r w e ite re n A n a ly se u n terz o g en , w as dem E rk lä ru n g sv e rsu c h v o n D ibelius e n t­ sp ra c h , a b e r a u ch an die V o ra rb e ite n R. B ultm anns u n d P. W e n d ­ lan d s ank n ü p fte. F ast g leichzeitig m it D ibelius b e h a n d e lte A. O e p k e 56 d as Pro blem d e r p a u lin isc h e n M issio n sp red ig t. U n te r H e ra n zie h u n g e in e s a u sfü h rlic h en V e rg le ich sm a te ria ls sc h ild e rt e r v o rzü g lich die he id n isc h e S itte n p re d ig t m it ih re n Licht- u n d S c h a tte n se ite n und su c h t (mit ein ig e n Ü b ertreib u n g en ) zu zeigen, in w elchem Sinne d iese die M issio n sarb eit des P au lu s v o rb e re ite t h a tte . N och w e s e n t­ lic h e re A rb e it h a t n a c h O ep k e die jü d isc h e P ro p a g an d a g eleistet, d o c h w a r sie e b en n ich t in d e r Lage, das N e u e u n d E rfrisch en d e den d am alig en M en sch en zu bieten . D arauf folgte ein k u rz e r B eitrag zu d em selben T hem a v o n D. D au be57 und ein e u m fan g reich e S tudie v o n H. T h y e n 58. E rste re r w ü rd ig t die Z u sam m en h än ge p a u lin isc h e r P a rä n e s e m it d en V o rsc h rifte n ü b er das V e rh a lte n d e r J u d e n zu P ro s e ly te n u n d H eiden; T h y e n su ch t d a g e g en in d en jü d isc h -h e l­ le n istisch e n ho m iletisch en Q u e lle n n ach d e n festen Schem ata, a n ­ h a n d d e re r P a rä n e s e v o r g e tra g e n w u rd e 59. S elbst n a c h den U n

ter-54 V gl. z.B. J. A. U b i e t a - L o p e z , C a iid a d h a te r n a en las paraneseis

de Ei. 4,25— 5,2 y Col. 3,8— 15, Cuadernos Pont. Coll. Espanol 2 (Roma 1955)

65—95.

55 D ieser Prozess kann am b esten am Theologischen W ör te rb u c h zum N euen

Testa m ent (I-—X) v erfolgt w erden, das an sich ein e v a n g elisch es W erk ist, doch

in den letzten Bänden kom m en mit gleich em Recht die k atholischen Forscher zu W ort. V on den Prinzipien der Form geschichte ab geseh en galt die Paränese von A nfang an als „neutrales" Forschungsfeld.

Die M issionspredigt d e s A p o s t e l s Paulus. Eine biblis ch-theologis che und relig ionsg esc hichtlic he Untersuchung, Leipzig 1920.

57 J e w ish M ission ary M axim s in Paul, Studia Theol. 1 (1948) 158— 169; aus­ führlicher behandelt d ieses Them a d e r s., The N e w T esta m ent and Rabbinic

Judaism, London 1956, bes. 336—361.

58 Der Stil der jüdisc h-h elle nistischen Homilie, G öttingen 1955. D ie vom V erfasser angekündigte „streng form geschichtliche Betrachtung" (S. 7) scheint nicht ganz einw andfrei durchgeführt w orden zu sein. W enn auch zutreffen mag, dass die C hronologie in ein er form geschichtlichen Studie sekundär ist, so scheint doch die M aterialanhäufung aus ein ig en Jahrhunderten (nam entlich jüdischer und christlicher Herkunft, abw echselnd) zu w eit getrieben zu sein. Ü berdies sind die gram m atischen Formen als Einteilungsprinzip der Paränesen (S. 90— 105) m etho­ disch bedenklich.

(12)

D IE P A U L IN IS C H E N P A R Ä N E S E N 187

su c h u n g en v o n U. W ilck en s ü b e r die M issio n sred en d e r A p o ste l­ g e sch ic h te 60 sch ein t das T hem a n o ch n ich t v öllig ersch ö p ft zu se in 61. D.G. B rad ley u n te rs u c h te die P a rä n e se in stilistisc h er H insicht, doch h at e r ledig lich ein e n k le in e n B eitrag d a rü b e r v e rö ffen tlic h t62. Die k le in ste p a rä n e tis c h e E inheit in den a u sg efü h rte n M ahn un g en b ildet d e r T opos, d.h. ein zu sam m en h ä n g e n d e r F ra g en k o m p lex üb er ein bestim m tes sittlich es T hem a. K lassisch e P a rä n e se v erb in d e t diese T opoi n ich t m itein a n d e r, so n d e rn re ih t sie in loser Folge an ­ ein a n d e r. U n te r H e ra n zie h u n g ein es u m fa n g reic h en M a te ria ls (Iso­ cra tes, T e sta m en te d e r zwölf P a tria rc h e n , z.T. auch Sirach), su ch t d e r V e rfa sse r d e n selb e n A u fb au in m an c h e n p a u lin isc h e n P a rä n e ­ se n n ac h zu w e ise n (z.B. in Röm 13 u n d 1 T hes 4,9—5,11). D ennoch ste llt sich die F rage, ob die to p isch e Folge d e r P a rä n e se bei P aulus, w ie sie B rad ley in E rw ägun g zieht, n ich t im D ienste ein es O b e rb e ­ griffes (z.B. d e r Liebe) o d er d e r H eilszu w en d u n g s te h t u n d au ch v on da h e r m itb estim m t w ird.

B ereits die e rs te n P a rän e se -F o rsc h e r w a re n sich v o ll bew u sst, d ass d ie fo rm g esch ich tlich e M eth o d e k e in e n A n sp ru c h auf ein e v ö llig e L ösung des P roblem s e rh e b e n k o n n te. U n ter A n w en d u n g d iese r M eth o d e w o llte m an e in e r th eo lo g isc h e n B ehan dlu ng d e r P a r­ ä n e se d e n W e g b a h n e n 63. Im H in b lick auf p a u lin isc h e P a rä n e se n w u rd e d e r e rs te d iesb ezü g lich e V e rsu ch v o n J. K ooy u n te rn o m ­ m en64, o h n e jed o c h e in e sc h la g e n d e L ösung zu b ring en. D ie B ehand­ lu n g p a u lin isc h e r P a rän e se n , w ie sie in d en B riefen zu e rm itteln sind, g e rä t bei ihm e h e r in d e n H in te rg ru n d z u g u n ste n d e r rein sc h em a tisch e n A u sfü h ru n g e n 65. Ein a n d e re r V e rsu ch e rsc h ie n erst n ach 25 J a h re n u n d u n te rs u c h te die P a rä n e se n im R ahm en des v iel­ e rö rte rte n T hem as G esetz—E van g eliu m 66. A u ch h ier ist die B ew eis­ fü h ru n g e h e r d iale k tisch -th eo lo g isc h als exegetisch-bib lisch . Sie su ch t die p ra k tisc h e F u n k tio n des G esetzes bei L uther m it den n e u te sta m e n tlic h e n P a rä n e se n zu v e rg le ic h e n , w obei d e r P a rän e se - -Begriff v ielm e h r v o ra u sg e se tz t als e ra rb e ite t w ird 67.

60 Die Missionsreden der A p o stelg esch ich te. Form- und traditio nsgeschic htli­

che Untersuchungen, N eukirchen 1961.

el V gl. G. S с h i 11 e, Bemerku ngen zur Formgeschichte des Evangeliums.

III: Das Evangelium als Missionsbuch, N e w Test. Studies 5 (1958— 1959) 7.

62 D. G. B r a d l e y , The Topos as a Form in the Pauline Paraeneseis, Jour­ nal of Bibi. Literature 72 (1953) 238— 246.

63 M. D i b e l i u s (Zur Formgeschichte..., 217) sieht ein, dass g ew isse form- gesch ich tlich e Phänom ene ein e th eo lo g isch e Lösung fordern.

64 De Paraenese van den A p o s te l Paulus, D iss. Zalt Bommel 1926.

35 Die paulinischen Paränesen w erden grundsätzlich nur in einem (dritten) K apitel behandelt.

*6 V gl. z.B. W. J о e s t, G e s e tz und Freiheit. Das Problem des tertius usus

le gis bei Luther und die neutestam en tlich e Paränese, G öttingen2 1956.

87 Beachtensw ert sind b ei J о e s t (s. oben) ein ig e H in w eise auf den Charak­ ter des paulinischen Im perativs.

(13)

188 LECH S T A C H O W IA K

Eine m eh r b ib lisch -th eo lo g isch e B ehan d lun g d e r P a rä n e s e b e a b ­ sic h tig te n je n e F o rsch er, die sich d ie A u fg ab e ste llte n , d en Sinn des p a u lin isc h e n Im p erativ s selb st zu erläutern® 8. Die E rgebn isse w a re n je n a c h d e r v e rtre te n e n th eo lo g isc h e n R ichtung v e rsc h ied e n , d o ch fü h rte bis je tz t die U n te rsu c h u n g d e r g e g e n se itig e n B eziehung v o n In d ik a tiv u nd Im p e ra tiv zu k e in e m th eo lo g isc h a n w e n d b a re n E rgebnis69.

Einen a n d e re n W e g sch lu g L. N ied er, indem e r die th eo lo g isch e T ra g w e ite d e r p a rä n e tis c h e n G attu n g d u rc h die E rm ittlung d e r M o­ tiv e e in z e ln e r P a rä n e s e n zu w ü rd ig en su c h te 70. D ie M o tive w e rd e n d u rc h e in e g rü n d lic h e e x e g etisc h e B ehan d lun g d e r p au lin isch en T e x te e rb ra c h t u nd d a n n in ein em sy ste m atisc h e n T eil th eo lo g isc h v e rw e rte t u nd auf das H au p tm o tiv z u rü c k g e fü h rt71. N ie d e rs Ein­ teilu n g sp rin z ip d e r P a rä n e s e n ist originell, obw ohl n ich t das ganze p a u lin isc h e M a te ria l zur D a rste llu n g k am 72. A uf lite ra ris c h e P ro ­ blem e g e h t d e r V e rfa sse r w e n ig ein u nd g e ra d e d iese r A sp ek t — n a tü rlic h in ric h tig e n D im ensionen b e h a n d elt — hilft w esen tlich , die g ro sse n th eo lo g isc h e n Z u sam m en h än g e u n s e re r G attu n q zu en th ü llen .

M eth o d isch ist d e r A rtik e l v o n W . G ru n d m an n 73 b e m e rk en s­ w ert. D er V e rfa sse r g eh t v o n dem k o n k re te n p a u lin isc h e n Begriff

nepioi au s u n d v e rfo lg t d a n n die dam it v e rb u n d e n e p a rä n e tisc h e

68 V gl. H. W i n d i s c h , Das Problem des paulinischen Im perativs, Zeitschr. f. neutest. W issen sch . 23 (1924) 265—281; R. B u l t m a n n , Die Theologie des

N euen Testam en ts, Tübingen 1953, 544—557. Seither ist das Thema mehrmals

diskutiert worden; die vorgesch lagen en L ösungen fanden jedoch k ein e allgem eine A nerkennung der Kritik. Im Lichte moderner Ström ungen wurde das Problem nochm als von J. B l a n k (Einheit und Pluralität in der ne ute sta m entlic hen Ethik, C oncilium 17, 1981, 814—819) aufgegriffen.

69 D ie radikalen Forscher stellen die V erbindung zw isch en Indikativ und Im perativ bei Paulus oft als „paradox" hin, um dies dann dialektisch zu inter­ pretieren (bzw. auf ein e w eitere Erklärung zu verzichten). A. O e p k e (Der

Galaterbriei, 144— 145) sucht d iese Fragestellung zu überw inden durch den H in­

w eis auf die V erw urzelung der eth isch en A u ssa g e des Paulus in seiner C hristo­ logie.

79 Die M o t iv e der relig iös-sittlich en Paränesen in den paulinischen Gemein-

debrieien. Ein Beitrag zur paulinischen Ethik, M ünchen 1956. Hier ist auch die

A rbeit des poln isch en N eutestam entlers K. R o m a n i u k ( M o ty w a c ja napomnień

m oraln ych w listach św . Pawia, Poznań 1971) zu nennen; v g l. auch C. R o m a ­

n i u k , La v o lo n tà di Dio co me m o t iv o parenetic o nelle le tte r e di S. Paulo, Riv. Biblica It. 20 (1972) 353—368.

71 L. N i e d e r , Die Motive..., 143— 145.

72 Der V erfasser beschränkte sich lediglich auf die G em eindebriefe des Pau­ lus. A uch die A u sw ah l der paränetischen T exte ist in Einzeilfällen bedenklich. V ie l gründlicher ist die A rbeit von W . S c h r ä g e , Die k o n k re te n Ein zelgeb ote

in der paulinischen Paränese, Gütersloh 1961; b eachtensw ert für unsere A ufgabe

ist vor allem K. I (S. 13—48), w o die grossen th eo lo g isch en Zusam m enhänge der E inzelgebote erörtert w erden.

73 Die N e p io i in der urchristlichen Paränese, N e w Test. Studies 5 (1958—59) 188— 205.

(14)

D IE P A U L IN IS C H E N P A R A N E S E N 189

T ra d itio n im H e b rä er- un d 1. P etru sb rief, um sie auf Je su s se lb st zurü ck zu fü h ren . D abei w ird das d u rch a u s w ich tig e T hem a „W ach s­ tum des C h riste n v o n U n m ü n digk eit z u r M an n esreife" th eo lo g isc h e rlä u te rt. D ieser V e rsu c h v e rb in d e t die tra d itio n sg e sc h ic h tlic h e F o rsch u n g m it d e r th eo lo g isch en als eig en tlich es Ziel d e r U n te r­ suchung.

Das Beispiel e in e r v o rb ild lic h en th eo lo g isc h e n B eh and lun g d e r P a rä n e s e n b ie te t B. R ig au x in sein em K o m m en tar zu d en T h essalo- n ic h e rb rie fe n 74. Er zieht d rei m ögliche Q u e lle n d e r U n te rw e isu n g e n d e r b e id e n Briefe in B etrach t: d en Ju d a ism u s m it b e s o n d e re r Be­ rü ck sic h tig u n g d e r in Q u m ran v e rtre te n e n Form en, d e n H ellen is­ m us, h a u p tsä c h lic h d e n v o n d e r Stoa v e rtre te n e n , u nd d en G n o sti­ zism us m it se in e n spezifisch en sittlich e n L ehren. D arü b er h in a u s b e d ie n te sich P au lu s e ig e n e r M e th o d e n u n d h a tte e in b estim m tes Ziel v o r A u g e n 75. Eine A n a ly se des p a rä n e tisc h e n G utes d e r b e id e n Briefe erg ib t v ie r H a u p ta sp e k te: d en c h risto z e n trisc h e n , p n e u m a to ­

logischen, e sch a to lo g isch e n u n d ek k le sio lo g isc h e n 76. J e d e r A sp e k t w ird im R ahm en d e r so n stig en p a u lin isc h e n P a rä n e se n g e ste llt und in die p a u lin isc h e E thik e in g eg lied ert. D am it w ä re n die ric h tig e n A n sä tze zu e in e r S y stem atik d e r P a rä n e se n g egeben, alle rd in g s n u r so w eit sie die T h e ssalo n ich e rb rie fe b etreffen.

A u c h die T ra d itio n sg e sch ic h te d e r P a rä n e se n w ird n u n w ei­ te rh in G eg en stan d e in e r g rü n d lic h en F orschung; das th eo lo g isch e In ­ te re s s e rü c k t jed o c h im m er m eh r in d e n V o rd e rg ru n d . Z u vo r n o ch h at H. P re isk e r in sein em Buch ü b er das T elos-E thos77 das par- ä n e tisc h e G ut in F u n k tio n des C h ristu sg e sc h e h e n s d a rg e stellt, w o b ei er fü r dieses ein b estim m tes E n tw ick lu ng sg esetz n a ch zu w eisen su ch te: das e in h e itlic h e e th isc h e P rinzip — agape — sei d u rch E ind ring en frem d en Ü b e rlie fe ru n g sg u te s in S chw inden zu g u n ­ ste n d e r E inzeltu g en d en. D as V o rh a b e n v o n P re isk e r ist e h e r th e o ­ lo g isch -eth isch als tra d itio n sg e sc h ic h tlic h 78. Beide P u n k te k o m m en d a g e g en in d e r D issertatio n v o n N.L. N o rq u ist79 auf ih re R echnung; leid er ist d iese A rb e it u n se re s W issen s n ich t g e d ru c k t w o rd en. W . S c h räg e 80 su c h te d en W eg d e r o rg an isc h en E in glied eru ng des p a r ­ ä n e tisc h e n G utes bei P au lu s in die sy ste m atisc h e E thik aufzuzei­

74 Les Epîtres aux Théssaloniciens, Paris 1956. 75 Ebd., 184.

79 Ebd., 184— 194.

77 Geist und Leben. Telos-Ethos des Urchristentums, Gütersloh 1933; in der zw eiten A u flage (mit ein ig en Ergänzungen und N euerungen) u.d.T.: Das Ethos

d e s Urchristentums, Gütersloh 1949 (Neudruck: Darmstadt8 1968) erschienen.

78 Ebd., 13.

79 The Transmission ot Ethical Tradition in the Syn o p tic G ospels and th e

W r ittin g s of Paul, D iss. Hartford Sem inary 1956.

80 Zur formalethisch en D eutung der paulinischen Paränese, Zeitschr. f. evan g. Ethik 4 (1960) 207— 233, ferner ein e grössere M onographie: Die k o n k re te n Ein­

(15)

190 LECH S T A C H O W IA K

gen. A u sser d e n E rö rte ru n g e n ü b er d e n A u sg a n g sp u n k t d er neu- te sta m e n tlic h e n P a rä n e se ü b e rh a u p t, u n te rz ie h t d e r V e rfasser die B eziehungen d e r p a u lin isc h e n M ah n u n g zum E sch ato n u nd zu r k o n ­ k re te n B riefsitu atio n e in e r k ritisc h e n A n aly se. D er Ü berg ang zw i­ s c h e n d e n a k tu e lle n P ro b lem en d e r G em einden u n d p a rä n e tisc h e r, a llg em ein g ü ltig er U n te rw e isu n g sei fliessend: zum eist k n ü p fen diese an je n e an. Eine sch arfe U n te rsc h e id u n g zw isch en b eid en ist je ­ doch sich er nich t am Platze. F reilich b ra c h te S ch räg e in d e r th e o ­ lo g isc h e n H au p tfrag e, näm lich n ach d er V e rw u rz elu n g d e r P a rä n e ­ se im a p o sto lisch en K ery g m a bzw. D idaché, k e in e g ru n d sätzlich n e u e Lösung. Er b rin g t g leich w o h l v iel m eh r V e rstä n d n is für diese F ra g e auf als die e rs te n V e rtre te r d e r fo rm g esch ich tlich en Schule. In d iesem S inne k a n n m an w oh l v o n d e r Ü b erw in d u n g d es re in fo r­ m alistisc h e n S ta n d p u n k te s in d e r P a rän e se -F o rsc h u n g sprech en .

Die b ish e rig e n F o rsch u n g se rg eb n isse b lie b e n — tro tz d e n sc h e in ­ b a r z a h lreic h e n V erö ffen tlich u n g en — ziem lich fragm en tarisch . V on den m eh r sy ste m atisc h e n V e rsu ch e n k a n n a u sse r d e r p a u li­ n isc h e n E thik v o n A n d re w s81 fast n u r Die sittlich e B otschaft des

N e u e n T e sta m e n ts v o n R. S c h n a c k en b u rg 82 und die E thik des N e u e n T e sta m e n ts v o n H.D. W e n d la n d 83 a n g e fü h rt w erd en . Die zw ei le tz t­

g e n a n n te n W e rk e sind bis jetz t b e ste th eo lo g isc h -sy ste m a tisc h e D a rste llu n g e n d e r p a u lin isc h e n P a rän e se n , obg leich die F o rm eines „G ru n drisses" o d er „H andbuches" d e n E rw äg u n g en feste G ren zen se tz te. Im H in b lick auf die P a rä n e se n sc h ein t jed o c h eine g ru n d ­

sätzlich e th eo lo g isc h e B ehan d lu ng n o tw en d ig zu sein. W ie ist die p a u lin isc h e P a rä n e s e in die H au p tfo rm en d e r ap o sto lisc h e n T ä tig ­ k e it einzu o rd nen ? W ie v e rh ä lt sie sich zum p a u lin isc h e n u n d ü b e r­ h a u p t u rc h ristlic h e n K ery g m a und D idaché? In w iefern k a n n m an v o n th eo lo g isc h u n te rb a u te n , sa k ra m e n ta le n P a rä n e se n sp re c h e n 84? W ie v e rh ä lt sich die p a u lin isc h e P a rä n e se zur a p o sto lisch en P a ra ­ k ie s e 85? D a rü b e r la sse n sich in d e n b ish e rig e n V erö ffen tlich u n g en nu r g e le g e n tlich H in w eise finden.

In d esse n kam in d e n letz te n 30 J a h re n ein e fru c h tb a re A n re g u n g a u s e in e r a n d e re n Q uelle: aus d en Q u m ran -T ex ten . U n ter

zahlrei-81 M. E. A n d r e w s , The ethical Teaching of Paul, Baltimore 1934. 82 Handbuch der M oraltheoiogie 6, M ünchen 1954; v gl. d e r s., Christliche

E xistenz nach dem N euen Testamen t, Bd. I—II, M ünchen 1967.

83 Ethik des N eu e n Testa m ents, Güttingen 1970 (s. Index: Paränese).

84 Vgl. z.B. C. M a r t e l e t , Figure et parénèse sacram ente lle s fi Cor), Pa­ ris 1957. A usserdem w erden die Zusam m enhänge der Taufparänese im N euen Testam ent (bes. 1 Petri) untersucht, s. insb. b. P. W e n d l a n d (passim), vgl. E. L о h s e, Paränese u. K erygm a, im 1 Petri, ZNW 45 (1954) 68—89.

85 Gr. paraklesis bedeutet nicht nur „bittendes Ersuchen" bzw. „tröstende Hilfe", sondern „der m ahnende Zuspruch", und als solch e steht der Paränese b e­ sonders nah (vgl. lo gos p arakleseos im Hebräerbrief). S. darüber: O. S c h m i t z ,

parakaleo, para klesis, in: Theol. W ö r te rb u c h zum N.T., Bd. V, 792—794 u. auch

die H in w eise v o n R. S c h n a c k e n b u r g , Paränese, in: Lexik on i. Theol.

(16)

D IE P A U L IN IS C H E N P A R Ä N E S E N 191

ch e n H a n d sc h rifte n d e r e rs te n u n d v ie rte n G ro tte fand m an ebenfalls S p u ren p a rä n e tis c h e r G attung. Die in te re ssa n te ste n B eispiele bo t die S ek ten re g el (1QS). A u sse r k u rz e n G eleg en h eits­ m ah n u n g en , m an ch m al v o n T u g en d au fzäh lu n g b eg leitet, w u rd e in 1QS 3,13— 4,26 ein e form elle — m it dem ü b rig e n In h alt d er Sek- ten re g el lite ra ris c h u n zu sam m en h än g en d e — U n te rw e isu n g ü b e r die L ebensw eise d e r S ek ten m itg lied er festg estellt. Eine u m fan g reich e th eo lo g isc h e B eg rü n d u n g w a r b eilieg en d , so dass m an so fo rt den E in d ru ck h a tte , es m it e in e r offiziellen re ic h h a ltig e n B elehrun g zu tu n zu haben.

D er T ex t ist in zw eierlei H in sich t in te re ssa n t. Z u n äch st als P ro d u k t des P a lästin a -Ju d en tu m s, da aus diesem M ilieu bis jetz t k e in e d e ra rtig e n p a rä n e tis c h e n S tü cke V orlagen, u n d d a n n au ch in fo rm eller H insicht, m it se in e r a n p a u lin isc h e T e x te s ta rk e rin ­ n e rn d e n P räg u n g . W as a b er die m eisten K o n tro v e rse n h e rv o rg e ru ­ fen h at, w a r die s ta rk d u a listisch e F ä rb u n g des p a rä n e tis c h e n Stof­ fes u n d d e r b e ig efü g ten th eo lo g isc h e n B egründung. Es ist zu b e­ d a u e rn , d ass die re lig io n sg e sch ic h tlic h e n A u se in a n d e rse tz u n g e n des e rs te n F o rsch u n g sstad iu m s die eig e n tlic h e th eo lo g isch e B earbei­ tu n g des p a rä n e tis c h e n T e x tes au f d e n zw eiten P lan v e rd rä n g te n . Die e rs te n F o rsch e r b e g n ü g te n sich dam it, die P a ra lle le n oder Di­ v e rg e n z e n zw isch en e in zeln en Q um ran - u n d n e u te stam e n tlic h e n S ch riften au fzu zeig en 86. D er e rste , d e r d ie P a rä n e s e n in d en Qum - ra n -H a n d sc h rifte n e in e r e in g e h e n d e n U n te rsu c h u n g u n terzo g , w ar w oh l H. B rau n 87. D ie „ p a rä n e tisc h e n In h alte" b ilden e in e n der d rei P u n k te sein es F o rsch u n g ssch em as; d e r Begriff selb st ist der D ibelius' fo rm g esch ich tlich en M eth o d e e n tn o m m en u n d um fasst nich t n u r sp ezifische m ah n e n d e U n terw eisu n g , s o n d e rn alle H inw eise auf die sittlich e H a ltu n g d e r G em einde (bzw. a n d e re r relig iöser G ruppen). B rau n nim m t ein e w ese n tlich e R a d ik a lisie ru n g des p a r­ ä n e tisc h e n In h alts in Q u m ran in A u ssich t, b e so n d ers im V erg leich m it jen e m v o n A bot. A uf die h o c h in te re ssa n te n T ex te v o n lQ S a u nd lQ Sb, fe rn e r 1QH u n d 1QM g e h t die S tudie nich t e in 88. A u ch die B erü ck sich tig u n g e in z e ln e r S tilg a ttu n g e n in n e rh a lb 1QS w ä re für die D eutu ng des p a rä n e tis c h e n Stoffes v o n In te re sse 89. Sorgfältig

86 V gl. Ghr. B u r c h a r d , Bibliographie zu den Handschritten v o m Toten

Meer, Bd. I—II, Berlin 1957— 1965 (wird in „Revue de Qumran" system atisch

ergänzt).

87 Spät jüdisch-h äretischer und frühchristlicher Radikalismus, Bd. I—II, Tübin­ g en 1957 (diese A rbeit entstand im w esen tlich en 1951, also am A nfang der Qum- ran-Forschung).

88 D ie beiden lQ S a und lQ Sb (ebenso die T exte 1QM u. 1QH) w urden erst 1955 veröffentlicht, als die U ntersuchung von B r a u n bereits ab geschlossen war.

89 Darüber schrieb zuerst Bo R e i с к e, Rem arques sur l'histoire de la torme

(Formgëschichte) des te x t e s de Qumran, in: Les Manuscrits de la Mer Morte. Colloque de Strasbourg, Paris 1957, 37— 44.

(17)

192 LEC H S T A C H O W IA K

w ird d ag e g en d e r d u a listisch e E inschlag in ein z e ln e n b e h a n d e lte n S ch riften gep rü ft u n d z.T. au ch d e sse n Z u sam m enh an g m it dem T on u nd In h alt d e r P a rä n e se h e rv o rg e h o b e n . W as das V e rg le ich sm a te ­ ria l an b elan g t, so b e sc h rä n k t sich B rau n led iglich auf d e n s y n o p ti­ sc h en Stoff u n d zw ar auf diie ä lte ste J e su stra d itio n , die e r w e itg e ­ h e n d d e r G em einde zu sch reib t. Die p a u lin isc h e n S ch riften kom m en in einem w e ite re n W e rk d ieses V e rfa sse rs90 zur B ehandlung. B raun h ä lt an die frü h e re T h e se fest, dass ,Дп Q u m ran w ie bei P au lu s d ie P a rä n e se in ein e d u a listisch e G ru n d stru k tu r e in g e b e tte t ist... ab e r d e r b e id e rseitig e D ualism us ist in Q u m ran w ie bei P aulu s im e in zel­ nen v e rsc h ie d e n s tru k tu rie rt. Sich d er G nade G ottes a n v e rtra u e n sch liesst in Q u m ran d en b e to n te n G esetzesw eg ein, bei P aulu s d a g e ­ g en aus... D arum e rw ä c h st d e r p a u lin isc h e Im p e ra tiv aus ein em in­ d ik ativ isc h en H eil, w elch es o hne die T o ra zu sta n d e kom m t; das q u m ra n isc h e In d ik a tiv d a g e g en zielt auf die b e to n te E inbeziehung d e r T o ra als des H eilsw eg es g e ra d e a b ”01. Die th em a tisch e E rö rte ru n g ü b e r die P a rä n e se in Q u m ran u n d im N e u e n T e sta m en t92 fü h rt d en V e rfa sse r zu e in ig e n b e m e rk e n sw e rte n S chlussfolg eru ng en. ,,Das Feld d e r P a rä n e se — sc h re ib t e r — liefert b ed e u tsa m e A n a lo ­ gien eben so w ie g ew ich tig e D ifferenzen zw isch en d e r q u m ra n isc h e n und d e r n e u te sta m e n tlic h e n G em einde u n d v e rd e u tlic h t dam it, w ie k om plex das V e rh ä ltn is b e id e r S eiten z u e in a n d e r in S achen d e r P a r­ ä n e se ist... Die F o rd e ru n g e n Q u m ran s u n d J e su ste lle n ein e V e r­ sc h ärfu n g p h a risä isc h -ra b b in isch e r H alach a dar... in Q u m ran lega- listisc h er u n d sta tu ta ris c h e r R adikalism us, bei d en S y n o p tik ern A n sp rü c h e v o n F all zu Fall... g e le g e n tlich n o ch k o m p ro m isslo se r als in Q um ran, w eil die sy n o p tisc h e P a rä n e se e in e n R ek u rs vom Le­ g alen auf die e rs te n G ru n d lag en d arstellt... K urz: q u m ra n isc h e und n e u te sta m e n tlic h e P a rä n e s e n sind in z e n tra le n P u n k te n v o n e in a n d e r g e sch ie d en "93.

In einem w e ite re n A rtik e l v on J.P. A u d e t94 ü b e r die lite ra risc h e V e rw a n d tsc h a ft zw isch en 1QS u n d D idachê, B arnabas-B rief u n d Pa­

stor des H erm as, k om m en g ew isse für die P a rä n e se ty p isc h e D ar­

stellu n g sfo rm en zu r B ehandlung, d och ü b e r die B eziehung d e r „bei­ d en W eg e" zu Paulus-B riefen e rfa h re n w ir h ier n ich t viel.

V iel a u fsc h lu ssre ic h e r e rw ie se n sich die S p ezialarb eiten üb er d ie U n te rw e isu n g ü b e r die zw ei G eister v o n Q u m ran (1QS 3,13— 4,26) in ih rem V e rh ä ltn is zu p a u lin isc h e n Briefen, näm lich v o n J.

90 Qumran und das N eu e Testament, Bd. I—II, Tübingen 1966. 91 A.a.O., Bd. II, 298—300.

92 Bd. II, 286—301. 93 Bd. II, 299— 300.

94 A ii in ité s littéraires et doctr in ales du Manuel du Discipline, Rev. Bibl. 59 (1952) 219—238 und 60 (1953) 41—82.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Der Prozess vor dem Synedrium in der V erfassung von M arkus ist also der ursprünglichen Schilderung sehr nahe. In der Ge­ schichte des Leidens Christi ist dies

Klara postrzegała swe powołanie jako wezwanie do życia według przy- kładu Maryi, która ofiarowała swe dziewictwo, by przez działanie Ducha Świętego stać się Matką Chrystusa

Aber auch trotz dieser Behauptung kann man nicht feststellen, dass es sich um eine Fachsprache im allgemeinen handelt, weil nur ein Teil dieser Sprache als Fachsprache

Heinz Sieburg versucht in seinem Beitrag „Migration in der deutschen Literatur des Mittelalters“ die Frage zu beantworten, ob sich eine diachrone Perspektivierung der

rów propozycje rozw iązań i wnioski pow odują, że praca zbiorow a pod redakcją B arbary W oyna- row skiej i M ariana K apicy trafia w oczekiw ania

Jednak świat jest zły nie dlatego, że przynosi cierpienie człowiekowi sam z siebie, ale dlatego że przyjmuje on cechy złych ludzi i poprzez to sam staje się taki sam, jak

W pierwszym punkcie, po w yjaś­ nieniu pojęć racji i przyczyny bytu referujący pokazał, jak wywo­ dząca się od Arystotelesa tradycyjna filozofia korzystając z

Kontrolę nad prokuratorami powiatowymi w zakresie ich nadzoru nad śledztwami prowadzonymi przez Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego Wydziały IV Prokuratur