Józef Wiesław Rosłon
"Służcie Panu z radością" (Ps 100,2)
Collectanea Theologica 52/3, 189-195
C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52(1982) fa s e . I I I
o. J Ö Z E F W IE S Ł A W R O S Ł O N O F M C o n v ., W a rs z a w a
„SŁUŻCIE PANU Z RADOŚCIĄ” (Ps 100,2)
T a k ą z a c h ę tę w y c z y ta ć n a le ż y z k a r t o b s z e rn e j m o n o g r a fii p o św ię c o n e j k u lto w i B o ż e m u w S ta r y m T e s ta m e n c ie , k tó r e j d a n e b ib lio g r a fic z n e , to
F r a n z - E l m a r W i 1 m s, F r e u d e v o r G o tt. K u l t u n d F e s t in Is r a e l, R e g e n s b u r g 1981, V e rla g F r i e d r ic h P u s te t, 8° ss. 469 (S c h lü s s e l z u r B ibel). F r a n z - E lm a r W i l m s o p u b lik o w a ł w r. 1979 w y c z e rp u ją c o i g ru n to w n ie o p r a c o w a n ą p o z y c ję o c u d a c h w S ta r y m T e s ta m e n c ie . O b e c n ie s p r a w ił czy te ln ik o m p r a w d z iw ie „ ra d o ś ć p rz e d B o g ie m ” , z g o d n ie z ty tu łe m d z ie ła F re u d e v o r G o tt, k tó r e s ta n o w i k o p a ln ię w ia d o m o ś c i o s ta r o te s ta m e n to w y m o d p r a
w ia n iu s łu ż b y B o ż e j w k u lc ie p u b lic z n y m i o o d d a w a n iu czci B ogu w ró ż n o ro d n y c h p r z e ja w a c h p o b o ż n o śc i p o z a o fic ja ln e j i n ie o f ic ja ln e j. K s ią ż k a w y sz ła ze ś ro d o w is k a k a to lic k ie g o i m a n a c e lu p rz y b liż e n ie i le p s z e z ro z u m ie n ie r e lig ii S ta r e g o T e s ta m e n tu , w m y ś l z a s a d S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II. T y tu ł w p e łn i o d p o w ia d a z a m ie rz e n io m a u to r a , b o m a b y ć t a k s ią ż k a n ie ty lk o n a u k o w o o p ra c o w a n y m i w k o m u n ik a ty w n y m ję z y k u p o d a n y m w y k ła d e m w ia d o m o ś c i n a t e m a t in s ty tu c ji r e lig ijn y c h s t a r o te s ta m e n to w y c h , a le p o w a ż n y m p rz y c z y n k ie m do p e łn ie js z e g o p r z e ż y w a n ia w sp o só b z ro z u m ia ły i r a d o s n y r z y m s k o k a to lic k ie j litu r g ii, j a k p rz e ż y w a ł j ą w p e łn i r a d o ś n ie I z r a e l, s t a ją c w o b e c sw e g c B oga, k tó r y je s t p rz e c ie ż ró w n ie ż i n a s z y m B o g iem . T o w y m a g a , b y w ie rn i, c h rz e ś c ija n ie , z ro z u m ie li f o r m y p r z e k a z a n e p rz e z u c z n ió w J e z u s a C h ry s tu s a , k tó r z y b y li Ż y d a m i i n o w e o rę d z ie o z b a w ie n iu k s z ta łto w a li n a p o d ło ż u sw e j d o ty c h c z a s o w e j w ia ry , m e n ta ln o ś c i i p r a k t y k i k o n ta k t o w a n i a się z B ogiem . A u to r c h c ia łb y p rz y ty m , b y c z y te ln ic y n ie ty lk o ro z u m ie li se n s ty c h fo r m p r z e k a z a n y c h tr a d y c ją , lecz ta k ż e u jr z e li ic h p ię k n o n a tle ó w czesn eg o ś r o d o w is k a i je g o u w a r u n k o w a ń . Z w r a c a u w a g ę f a k t, że w ie lu k a to lik ó w o d d a la się od litu r g ii, co p rz e d la t y z a u w a ż y ł ju ż R o m a n o G u a r d i n i , a n a w e t r e f o r m a litu r g ic z n a n ie p o tr a f ił a te m u d o s ta te c z n ie z a ra d z ić . K s ią ż k a m a d o s ta rc z y ć o b fite g o m a te r i a łu d la a n im a to r ó w r u c h u b ib lijn o - litu r g ic z n e - go, d la k a te c h e tó w i in n y c h z a in te r e s o w a n y c h k u lt e m B ożym . N ie u k r y w a te ż a u to r n a d z ie i, że p rz e z n ią p rz y c z y n i się do le p sz e g o p o z n a n ia i z ro z u m ie n ia n a r o d u ż y d o w sk ie g o , b y w e s p ó ł z n im „żyć p rz e d J a h w e n a s z y m B o g ie m ” .
T re ś ć k s ią ż k i z a m y k a się w s ie d m iu ro z d z ia ła c h , co m oże m ie ć s w ą w y m o w ę sy m b o lic z n ą . P ie r w s z y z n ic h w p ro w a d z a d z is ie jsz e g o c z y te ln ik a w z ro z u m ie n ie p o ję c ia , p o tr z e b y i z n a c z e n ia k u lt u ja k o ta k ie g o i d n i ś w ią te c z n y c h d la sp o łe c z n o śc i i je d n o s tk i. P o ru s z o n e w n im są s p r a w y z w ią z a n e z a n tr o p o lo g ią i s o te rio lo g ią : k im je s t c z ło w ie k s a m z sie b ie , jeg o z n ik o m o ść i z a g ro ż e n ia , je g o z b liż a n ie się do B o g a ja k o P a n a i o b ro ń c y w ż y c iu i w ś m ie r ci, a ta k ż e w tr u d n y c h p r o b le m a c h n u r t u ją c y c h lu d z i, j a k c ie r p ie n ie s p r a w ie d liw e g o , o d p ła ta i z m a r tw y c h w s ta n ie .
N a ty m tle m o ż n a le p ie j z ro z u m ie ć p o tr z e b ę c z a su w o ln e g o so b o tn ieg o czy ś w ią te c z n e g o . J e s t o n p o św ię c o n y n a ś la d o w a n iu B o g a -S tw ó rc y i w c h o d z e n iu w k o n ta k t b liż s z y z N im , co w c h r z e ś c ija ń s tw ie s ta n ie się szy b k o p rz e ż y w a n ie m d z ie ła O d k u p ie n ia (n ie d z ie la p a m i ą tk ą Z m a r tw y c h w s ta n ia P a n a ) i z a d a tk ie m w ie c z y s te j u c z ty m e s ja ń s k ie j (O bj 19,6— 9). C zas ś w ią te c z n y je s t ju ż w S ta r y m T e s ta m e n c ie o d p o w ie d z ią c z ło w ie k a n a d a r y B oże łą c z n ie z d a r e m s tw o r z e n ia (P s 33,1—3).
O. JO ZEF WIESŁAW ROSŁON OFMConv.
R o z d z ia ł d ru g i z a w ie r a o b s z e rn ie p r z e d s ta w io n ą h is to rię re lig ii Iz ra e la , z z a z n a c z e n ie m je j p o s z c z e g ó ln y c h e ta p ó w ( r e lig ia r o d o w a , p o c z ą tk i k u lt u w P a le s ty n ie , re lig ia ja h w is ty c z n a M o jżesza, w p ły w y n a n ią w c z a s a c h k r ó le w s k ic h , o d d z ia ły w a n ie o ś ro d k a r e lig ijn e g o w Je ro z o lim ie , ja h w iz m w c z a s a c h po n ie w o li i fo r m o w a n ie się ju d a iz m u !, w o p a rc iu o m a t e r i a ł z a c z e rp n ię ty w g łó w n e j m ie rz e z B ib lii, in te r p r e to w a n y z g o d n ie z n a jn o w s z y m i m e to d a m i b a d a ń i n a ś w ie tlo n y w d a ls z y c h p u n k ta c h o b ra z e m re lig ii k a - n a n e js k ie j, w o p a rc iu o l i te r a t u r ę z U g a rit.
P o z n a je m y p a n te o n b ó s tw k a n a n e j s k ic h (El, A s z e ra , B a a l, A n a t, J a m , M ot, A s z ta r , A s ta r te , D a g a n , R e s z e f i in n e b ó s tw a , z w ła sz c z a g w iezd n e), . m ity k a n a n e js k ie (p rz e d e w s z y s tk im m it o B a a lu ), k u l t i c h a r a k te r y s ty c z n e r y s y ż y c ia r e lig ijn e g o K a n a n e jc z y k ó w . T rz e c i p u n k t te g o ro z d z ia łu u k a z u je s to s u n e k w z a je m n y o b u r e lig ii n a tl e d z ie jó w Iz r a e la w K a n a a n ie od z a ję c ia k r a j u p o p rz e z c z a sy S ę d z ió w i p ie r w s z y c h k ró ló w , im p e riu m D a w id a i S a lo m o n a , c z a sy p o d z ia łu i p o d le g a n ia w p ły w o m w ie lk ic h m o c a rs tw , aż d o c z a só w p o n ie w o li, k ie d y ju d a iz m w re s z c ie z id e n ty fik o w a ł się i ja k o n a r ó d w y b r a n y t r w a do n a s z y c h dni.
B a rd z o o b s z e rn y ro z d z ia ł tr z e c i p o św ię c ił a u to r d o k ła d n e m u o m ó w ie n iu w s z e lk ic h p rz e ja w ó w k u ltu , u ją w s z y je w s ie d e m p u n k tó w , b y k o le jn o p r z e d s ta w ić p o ję c ie k u ltu , w y n ik a ją c e ze ś w ia d e c tw b ib lijn y c h , jeg o ro z w ó j, in t e r p r e t a c j ę i is to tn e ry s y s łu ż b y B o żej (w ciąż p rz y ś w ie c a w n ie j m y ś l o h i s to r ii z w ią z k u B o g a z n a r o d e m w y b ra n y m , o p o w ie d z e n ie się n a r o d u za B o g ie m , .p o s łu s z e ń s tw o w o li B o g a p rz y m ie r z a , n a s ta w ie n ie c a łe g o k u lt u n a p rz y jś c ie B o g a i c e l k u lt u — w s p ó ln o ta z B ogiem ), m o d litw ę (o m o d litw ie w o g ó ln o ści, m ie js c e , czas i p o s ta w a m o d lite w n a , m u z y k a i ta n ie c re lig ijn y ja k o w y ra z ra d o ś c i i d z ię k c z y n ie n ia ), z a c ią g a n ie n ie c z y sto śc i r y tu a ln e j i o b rz ę d o w e sp o s o b y o c z y sz c z a n ia się z n ie j o raz s to s u n e k c h r z e ś c ija ń s tw a do p r z e p is ó w o c z y sto śc i p r a w n e j (z a n ie c h a ło ic h ze w z g lę d u n a o tw a rc ie się w e k s p a n s ji m is y jn e j n a ś w ia t p o g a ń sk i).
W n a s tę p n y c h p u n k ta c h je s t m o w a o o b rz ę d a c h p o ś w ię c e n ia , ja k im i są n a m a s z c z a n ia , ś lu b y , n a z ir e a t. Z k o le i m ó w i się o p o s ta c h i p o k u c ie o raz 0 is to tn y m z n a m ie n iu k u lt u , m ia n o w ic ie o „ ra d o ś c i w o b e c J a h w e ” . Z k u lt u r o d z i się ra d o ś ć z p rz e ż y c ia B oga, k tó r y k o c h a sw ó j n a ró d , s trz e ż e go i o b d a r z a d a r a m i o ra z z d o ś w ia d c z a n ia w ię z i s p o łe c z n e j w sp o łeczn o ści, k tó r a w s z y s tk ic h je d n o c z y , m im o ró ż n ic w sp o so b ie ży cia , w p o z y c ji s o c ja ln e j 1 in n y c h , w o w e j ra d o ś c i Iz r a e la p rz e d B o g ie m (s. 108), k tó r a o k a z u je się z a s a d n ic z ą w s p ó ln ą p o s ta w ą ż y c io w ą n a r o d u w y b ra n e g o w S ta r y m T e s ta m e n c ie . C zu ć się r a d o s n y m p rz e d J a h w e je s t to z a ra z e m i n a k a z , i z a d a n ie , k tó r e c z y n e m m u s i z re a liz o w a ć k a ż d e p o k o le n ie czcicieli P a n a n a sw ó j w ła sn y r a c h u n e k . T a is to tn a c e c h a r e lig ii S ta r e g o T e s ta m e n tu u w id o c z n io n a z o s ta ła p rz e z a u to r a w sa m y m ju ż ty t u l e o m a w ia n e j k s ią ż k i i s ta n o w i h a sło rz u c o n e w s p ó łc z e s n y m c h rz e ś c ija n o m , p r z e ja w ia ją c y m m a łe z ro z u m ie n ie d la k u lt u B ożego, d la li tu r g ic z n e j S łu ż b y P a ń s k ie j.
W o s ta tn im (V II) p u n k c ie , a ż n a 115 s tro n a c h , m a m y szczeg ó ło w e o m ó w ie n ie k u lt u o fia rn ic z e g o w S ta r y m P rz y m ie rz u , p rz e p r o w a d z o n e w e d łu g s c h e m a tu p o w ta rz a ją c e g o się: te k s ty d o ty c z ą c e o fia r w p o sz c z e g ó ln y c h w a r s tw a c h i z b io r a c h p ra w n y c h , w r a m a c h p is m a k a p ła ń s k ie g o i p o z a n im ; o p is p o szczeg ó ln eg o r o d z a ju o fia r (ola, zę b a c h i s z e la m im , m in c h a i n e s e k ,
c h a tta t i a s z a m ) i ic h o k o lic z n o śc i s k ła d a n ia ; h is to r ia o fia r iz r a e ls k ic h w k o n
te k ś c ie d z ie jó w r e lig ii o ra z p r ó b a o k re ś le n ia p o c z ą tk ó w o b rz ę d ó w iz r a e l sk ic h . W o so b n y m p u n k c ie je s t m o w a o o fie rz e d la M o lo ch a, a e k s k u r s d o ty c z y o fia r s k ła d a n y c h z lu d zi.
Z k o le i o m a w ia się d w a o s ta tn ie z a g a d n ie n ia , m ia n o w ic ie po p ie rw s z e , w a rto ś ć r e lig ijn a o fia ry : p r z e d s ta w io n o ró ż n e te o r ie n a te n te m a t, n a s tę p n ie w o p a rc iu o te k s ty u k a z a n o o fia rę ja k o d a r, in s ty tu c ję sp o łe c z n ą , o d d a n ie B ogu e le m e n tu „ ś w ię te g o ” , ja k o w y n a g ro d z e n ie (e k s p ia c ję ) i ja k o czy n p o s łu s z e ń s tw a . P o d ru g ie — k r y t y k a k u lt u i o fia r p r z e p r o w a d z a n a w li te r a
-tu r z e b ib l ij n e j s a p ie n c ja ln e j i u p ro ro k ó w . C i o s ta tn i, co p r a w d a , w p ie r w sz y m rz ę d z ie z w r a c a ją się p rz e c iw k o o b ra z o m sto s o w a n y m w k u lc ie ja k
z ło te cielce, f ig u r y b ó s tw a , m a s e b y i a s z e ry , a le te ż k r y t y k a ic h d o ty k a o łta rz y , s k ła d a n y c h o fia r (A rnos, O zeasz, Iz a ja s z , M ic h e a sz i J e r e m ia s z ) i ś w ią t, k tó r e n ie m a ją ju ż se n s u , g d y s a m k u lt p r z e s ta ł b y ć w ła ś c iw y m o d d a w a n ie m czci B ogu. P r o r o c y c z y n ią te ż z a r z u ty k a p ła n o m , in n y m p r o r o k o m i u c z e s tn ik o m k u lt u (A m os, O zeasz i p o z o s ta li w y ż e j w y m ie n ie n i o ra z M a la c h ia s z ), n a w e t w y s tę p u ją p rz e c iw k o ś w ią ty n i, k tó r a d a je s c h ro n ie n ie b a łw o c h w a lc z y m p r a k ty k o m , a p o n a d to t r a k t o w a n a b y w a ja k o p a lla d iu m 0 n ie m a l m a g ic z n e j m o cy c h r o n ie n ia n a r o d u w je g o fa łs z y w e j p o lity c e . O so b n o w y ja ś n ia a u to r in te n c je i p r z y c z y n y te g o ro d z a ju k r y t y k i k u ltu , m ó w i n a . t e m a t „ n o w eg o k u l t u ” w z a p o w ie d z ia c h p ro r o c k ic h . Z ro z u m ia łe je s t, że p ro r o c y p rz y o b ie c a n e p rz e z B o g a o s ta te c z n e z b a w ie n ie m o g ą sobie w y o b ra ż a ć je d y n ie w z n a n y c h k a te g o r ia c h w s p a n ia łe j J e r o z o lim y ze ś w ią ty n i ą J a h w e , z o d p r a w ia n ą s łu ż b ą B ożą, z n a u c z a n ie m o b c y c h n a ro d ó w 1 u c z e s tn ic z e n ie m w e s p ó ł z P a n e m w u czcie o fia rn ic z e j. O so b n e sło w o p o św ię c ił W i 1 m s k r y ty c e k u lt u je ro z o lim s k ie g o ze s tr o n y g m in y z Q u m ra n o ra z c h r z e ś c ija ń s k ie m u o d c z y ta n iu s ta r o te s ta m e n to w y c h te k s tó w k u lty c z n y c h w k lu c z u u to ż s a m ia n ia c a łe g o z b a w ie n ia z o so b ą i d z ie łe m J e z u s a C h r y s tu s a .
W ro z d z ia le c z w a r ty m z a jm u je się a u to r te m a te m m ie js c ś w ię ty c h — od s a n k t u a r ió w z c zasó w p a tr ia r c h ó w , p o p rz e z k u l t z w ią z a n y z n a m io te m i a r k ą p rz y m ie r z a , s a n k t u a r ia p o p rz e d z a ją c e ś w ią ty n ię S a lo m o n a , do o b sz e r n eg o p r z e d s ta w ie n ia d z ie jó w i z n a c z e n ia tr z e c h ś w ią ty ń je ro z o lim s k ic h , s to s u n k u c h r z e ś c ija n do ś w ią ty n i i p o s ta w y Ż y d ó w w o b e c z b u rz e n ia ś w ią ty n i h e r o d ia ń s k ie j (w y p o w ie d z i w p is m a c h ta lm u d y c z n y c h i m o d litw a c h , o c z e k iw a n ie n a tr z e c ią — m e s ja ń s k ą ś w ią ty n ię w c z a s a c h o sta te c z n y c h ).
N a s tę p n y o lb rz y m i b lo k o je d n o r o d n e j tr e ś c i to ro z d z ia ł p ią ty , z a ty tu ło w a n y C za sy p o ś w ię c o n e J a h w e , w k tó r y m n a 137 s tr o n a c h o m a w ia n e są u r o c z y sto śc i ro d z in n e (o b rz e z a n ie i o d k a rm ie n ie d z ie c k a , w e se le , śm ie rć i p o g rzeb ), ś w ię ta lu d o w e i n a ro d o w e (m. in. in tr o n iz a c ja k ró la ), s łu ż b a Boża w ś w ią ty n i w d n i p o w sz e d n ie , w s z a b a t i w ś w ię to n o w iu ; s z a b a t — e ty m o lo g ia, g e n e z a (h ip o te z y o g en e z ie b a b ilo ń s k ie j, k a n a n e j s k ie j i k e n ic k ie j), z n a c z e n ie r e lig ijn e w ró ż n y c h e ta p a c h ro z w o ju te o lo g ii S ta r e g o T e s ta m e n tu (w c z a sa c h p r z e d w y g n a n io w y c h , n a w y g n a n iu i po p o w ro c ie o raz w j u d a iz m ie ), o b c h o d z e n ie s z a b a tu w d o m u , w ś w ią ty n i i w sy n a g o d z e , s to s u n e k c h r z e ś c ija n do s z a b a tu (p ie rw o tn ie n a d a l go o b ch o d zili, n a s tę p n ie z aczęli ś w ię to w a ć p ie r w s z y d z ie ń · ty g o d n ia ja k o p a m ią tk ę p ie rw s z e g o d n ia s tw o r z e n ia „ n o w e g o ” w z w ią z k u z e Z m a r tw y c h w s ta n ie m P a n a ).
P u n k t p ią ty z o s ta ł p o św ię c o n y o m ó w ie n iu c a łe g o k a le n d a r z a ś w ią te c z nego, w je g o ró ż n y c h u ję c ia c h w w a r s tw a c h tr a d y c y jn y c h . P o sz c z e g ó ln e ś w ię ta są p r z e d s ta w ia n e w je d n o lity m sc h e m a c ie , z a w ie r a ją c y m ź ró d ła b i b lijn e i e w e n tu a ln e d a n e p o z a b ib lijn e , p o w s ta n ie św ię ta , o b ch ó d p rz e d r e f o r m ą d e u te r o n o m ic z n ą , ś w ię to po re f o rm ie , p o w y g n a n iu i w ju d a iz m ie o raz w e w s p ó łc z e s n e j sp o łe c z n o śc i ż y d o w s k ie j, o d b ic ie s ta n u fa k ty c z n e g o w o b c h o d z ie te g o ś w ię ta i s to s u n e k c h r z e ś c ija n do n ie g o . W ta k i m s c h e m a cie z d ro b n y m i o d c h y le n ia m i p rz e d s ta w io n e z o sta ły : P a s c h a , Ś w ię to P r z a - śn ik ó w , Ś w ię to T y g o d n i, Ś w ię to N a m io tó w (K u czk i), N o w y R o k , D zień P o je d n a n i a (J o m K ip p u r), P o ś w ię c e n ie Ś w ią ty n i (C h a n u k k a ), Ś w ię to L o só w (P u rim ).
W d o d a tk u p o ru s z y ł a u to r s p r a w ę d o m n ie m a n e g o ś w ię ta W s tą p ie n ia n a t r o n J a h w e i O d n o w ie n ia P rz y m ie rz a , o k tó r y c h je d n a k tr a d y c ja ż y d o w sk a n ic n ie w ie i k tó r e w ła ś c iw ie o ty le n ie m a ją n a w e t se n su , że ic h id e a z a w ie r a się w k a ż d y m ze ś w ią t. P r z y o c e n ie m o ż liw o śc i ic h is tn ie n ia d u żo za le ż y od r o z u m ie n ia te r m i n u b en f (z o b o w ią z a n ie , p rz y m ie rz e ). Z w ró c e n ie się B o g a do lu d u i o d p o w ie d ź lu d u n a B oże w e z w a n ie je s t p o d s ta w o w y m f o r m u la r z e m k a ż d e g o o b c h o d u św ią te c z n e g o .
o. JÖ ZE F W IESŁAW ROSŁON OFM Conv.
R o z d z ia ł sz ó sty t r a k t u j e o p o ś w ię c o n y c h B o g u — o k a p ła n a c h . O d razu n a p o c z ą tk u n a r z u c a j ą się d w a p y ta n ia : w ja k im s to s u n k u p o z o s ta w a ło p o k o le n ie L e w ie g o do le w itó w , k tó r z y s p r a w o w a li f u n k c je k a p ła ń s k ie , o raz
j a k się m ie li w z a je m n ie d o sie b ie w ró ż n y c h o k re s a c h d z ie jó w k a p ła n i le- w ic c y i n ie le w ic c y ? W o d p o w ie d z i n a te p y ta n i a p rz y ta c z a a u t o r n o w sze p ró b y ro z w ią z a n ia p r z e d s ta w io n e p rz e z W. E i c h r o d t a, G. v o n R a d a , R. d e V a u x a, A. H. J. G u n n e w e g a i P. v a n I m s c h o o t a . Z d a ją się o n e w y k a z y w a ć , że sa m o z ja w is k o k a p ła ń s tw a w S ta r y m T e s ta m e n c ie ja k i jeg o ro z w ó j n ie są w p e łn i u c h w y tn e , b o w ie m n a p o s ta w io n e n a p o c z ą tk u p y ta n i a ź ró d ła n ie d a ją d ość ja s n e j o d p o w ie d z i. S tą d te ż d a lsz e ro z w a ż a n ia p r z e p r o w a d z o n e p rz e z a u to r a b ę d ą m ia ły c z ę ścio w o c h a r a k t e r h ip o te ty c z n y . D o ty c z ą one z a ś h is to r ii k a p ła ń s tw a w I z r a e lu (z n a s tę p u ją c y m i sz c z e g ó ło w y m i k w e s tia m i: te r m in o lo g ia — k o h e n k eh in n a , l e w i ; k a p ł a ń stw o ja k o z a w ó d d zie d z ic z n y , ja k o s t a n o d d z ie lo n y d la J a h w e , o fia ry bez u d z ia łu k a p ła n ó w , n ie le w ic c y k a p ła n i w iz r a e ls k ic h s a n k t u a r ia c h , lew iccy k a p ła n i w e d łu g P o w tó rz o n e g o P r a w a , d o c h o d y k a p ła n ó w , k a p ła n i i lew ici u E z e c h ie la , d o k u m e n t k a p ła ń s k i i k a p ła ń s k ie p r a w o d a w s tw o , k a p ła ń s tw o je r o z o lim s k ie do c z a só w w y g n a n ia , s łu ż b a k a p ła ń s k a w d ru g ie j ś w ią ty n i, k a p ła ń s k ie p o s łu g iw a n ie w c z a s a c h do E z d ra s z a i N e h e m ia s z a , k a p ła ń s tw o w e d łu g K ro n ik , w e d łu g p rz e k a z ó w t r a d y c ji k a p ła ń s k ie j — e k s k u r s : A rc y k a p ła n p o w y g n a n iu b a b ilo ń s k im ), z a d a ń k a p ła n ó w w S ta r y m T e s ta m e n c ie z om ó w ie n ie m fo r m k a p ła ń s k ie g o n a u c z a n ia , d o ty c z ą te ż k r y t y k i k a p ła ń s tw a ze s tro n y p ro ro k ó w , te o lo g ii k a p ła ń s k ie j, p r z e d s ta w ia n ia Iz r a e la ja k o n a r o d u k a p ła ń s k ie g o (ja k b y B ożego d o b ra k o ro n n e g o , n a r o d u w y o d rę b n io n e g o n a s łu ż b ę B o g u i s tą d „ ś w ię te g o ” ). N a k o n ie c ro z d z ia łu p o z o s ta w ił a u to r jeszcze p u n k t p o św ię c o n y J e z u s o w i ja k o a r c y k a p ła n o w i w u ję c iu a u to r a L is tu do H e b ra jc z y k ó w .
O s ta tn i ro z d z ia ł z a ty tu ło w a n o : C zeg o p o w in n iś m y się ja k o c h r z e ś c ija n ie
n a u c z y ć z litu r g ii S ta r e g o T e s ta m e n tu ? S ą w n im p o ru s z o n e d w ie s p r a w y :
p ie r w s z a to n a s z e d z is ie jsz e p r o b le m y o d n o śn ie litu r g ii, z w ła sz c z a o d p ły w w ie r n y c h z k o śc io łó w m im o d o w a rto ś c io w a n ia li tu r g ii n a S o b o rz e W a ty k a ń s k i m I I i w y k a z a n ia je j w ła ś c iw e j is to ty , p o le g a ją c e j n a p rz e k a z y w a n iu d a ró w B o ż y c h n a m i d a r ó w n a s z y c h B ogu. P o r ó w n a n ie c h o ć b y tr e ś c i z a w a r t e j w li tu r g ii E u c h a r y s tii (w o p a rc iu o K L 9.47.33.8) z t r e ś c ią m ie sz c z ą c ą sie w Ś w ię c ie P a s c h y w s k a z u je n a z b liż o n ą s t r u k t u r ę m y ś lo w ą o d z n a c z a ją c ą się w ie lo w y m ia ro w o ś c ią (się g a n ie d o p rz e s z ło śc i, p r z e ż y w a n ie f a k t u w t e r a ź n ie jsz o śc i i n a w ią z a n ie d o o c z e k iw a n e j p rzy szło ści).
D ru g a s p r a w a to u k a z a n ie S ta r e g o T e s ta m e n tu ja k o t ł a k u l t u c h rz e ś c i ja ń s k ie g o z n a s tę p u ją c y m i z a g a d n ie n ia m i: r e f le k s je z a ra z u k o le b k i te o lo g ii c h rz e ś c ija ń s k ie j, ś w ią ty n ia a m y (ś w ią ty n ią B o żą je s t z a ró w n o c a ła g m in a , ja k i k a ż d y c h rz e ś c ija n in ), d y s ta n s i z b liż e n ie w p rz e ż y c iu B o g a, K o śció ł ja k o sp o łe c z n o ść w D u c h u , p o s ta ć s łu ż b y B ożej w K o śc ie le i je j p r z e d s ta w ic ie le , c h ry s to c e n try z m k u l t u k o śc ie ln e g o , k u l t i s a k r a m e n t, e s c h a to lo g ic z n e w y m ia r y k u lt u , c y k l ś w ią t ż y d o w s k ic h a ro k k o ś c ie ln y o ra z k a p ła ń s tw o w S ta r y m i N o w y m P rz y m ie rz u . ' W sp isie l i t e r a t u r y p o z a p o z y c ja m i o g ó ln y m i w y o d rę b n io n o d w ie g ru p y te m a ty c z n e : p a r ę p o z y c ji d o ty c z ą c y c h s z a b a tu i k ilk a n a ś c ie n a t e m a t ś w ię ta In tr o n iz a c ji J a h w e i ś w ię ta O d n o w ie n ia P rz y m ie rz a . N a k o ń c u je s t lis ta t e r m in ó w h e b r a js k ic h z o b ja ś n ie n ia m i i w s k a z a n ie m s tro n , n a k tó r y c h m o ż n a je o d n a le ź ć w te k ś c ie k s ią ż k i. Ł ą c z n ie z ty m p o d rę c z n ik ie m w ie d z y o k u lc ie B o ży m w S ta r y m T e s ta m e n c ie , w y d a n y m ze s tro n y k a to lic k ie j d la lep szeg o p o z n a n ia z a p le c z a n a szej li tu r g ii i litu r g ii w p e w n e j m ie rz e w c ią ż k o n ty n u o w a n e j p rz e z n a ró d ż y d o w sk i, d o b rz e b ę d z ie w sp o m n ie ć o in ic ja ty w ie n a p o d o b n y te m a t, p rz e ja w io n e j w w ie lu p u b lik a c ja c h ze s tr o n y ż y d o w s k ie j. T u ta j m a m n a u w a d z e s to s u n k o w o n ie w ie lk ą o b ję to śc io w o p o z y c ję w y d a w n ic z ą , k tó r e j c e le m je s t ró w n ie ż z a p o z n a n ie c h r z e ś c ija n z w ia r ą i ż y c ie m Ż y d ó w , a w ty m w d u ż e j
m ie rz e z ic h ż y c ie m m o d litw y i k u lt e m B ożym , te ż w ś c isły m n a w ią z a n iu do B ib lii w in t e r p r e t a c ji p rz e k a z y w a n e j do d z is ia j t r a d y c ji ż y d o w s k ie j. C h o d z i o n a s t ę p u ją c ą k s ią ż k ę : G e o rg F o h r e r, G la u b e u n d L e b e n im J u d e n tu m , H e id e lb e rg 1979, Q u e lle u n d M e y e r, 8° ss. 173 (U n i-T a s c h e n b ü c h e r 885). W te jż e s e r ii U T B p ro f. G e o rg F o h r e r w y d a ł te ż o b s z e rn e D z ie je Iz r a e la (G e sc h ic h te Is ra e ls ) p o d n r 708, d o k tó r e j to k s ią ż k i się w n ie k tó r y c h s p r a w a c h o d w o łu je w o m a w ia n y m d z ie łk u . W W żerze i ż y c iu w ż y d o s tw ie w p ro w a d z a w sp o só b zw ię z ły , a le tre ś c io w o b o g a ty i w ie lo m a te k s ta m i m o d lite w n y m i i p o e ty c k im i z ilu s tro w a n y , w ży cie r e lig ijn e ż y d o w sk ie , s ta r a ją c się p o k a z a ć je g o k o rz e n ie b ib lijn e . W y c h o d z i od n a s z k ic o w a n ia z rę b ó w m o n o te iz m u w ro z u m ie n iu w sp ó łc z e s n y c h Ż y d ó w i u s ta le n ia w ła śc iw e g o , śc i słeg o z n a c z e n ia te r m in u T o ra , w o p a rc iu o d z ie je Iz r a e la i h is to r ię ju d a iz m u , b y n a ty m tl e d o p ie ro o m a w ia ć c o d z ie n n e ż y c ie p o b o ż n e g o Ż y d a , jeg o p rz e ż y c ia w s z a b a t i w ś w ię ta d o ro czn e, b y z a z n a jo m ić ta k ż e c z y te ln ik a c h rz e ś c ija ń s k ie g o ze ś w ia te m ż y d o w s k ic h p o ję ć te o lo g ic z n y c h i e ty c z n y c h . T e k s ty h o jn ie c z e rp a n e z T a lm u d u , z p o e z ji śre d n io w ie c z n e j i z n o w sz y c h m o d lite w n ik ó w w p r o w a d z a ją w a tm o s fe r ę o r y g in a ln ą w y z n a w c ó w re lig ii w y ro s łe j z B ib lii, a le w c ią ż ż y w e j i p rz e m a w ia ją c e j w ła s n y m i s ło w a m i w sp ó łc z e s n y c h c zcicieli W sze c h m o c n e g o (ty m a tr y b u te m w y r a ż a s ię w p u b lik a c ja c h ż y d o w sk ic h im ię B oże JH W H ).
Z p rz e d m o w y d o w ia d u je m y się, że k s ią ż k a t a p o w s ta ła z w y k ła d ó w G . F o h r e r a n a u n iw e rs y te c ie E r la n g e n - N ü r n b e r g ja k o o d p o w ie d ź n a w y ra ż o n e z a ró w n o p rz e z Z je d n o c z o n y K o śc ió ł E w a n g e lic k o - L u te r a ń s k i w R FN , j a k i K o n f e r e n c ję N ie m ie c k ic h R a b in ó w ż y czen ie, s f o rm u ło w a n e p o d czas s y m p o z ju m w lis to p a d z ie 1977 r., b y obie re lig ie le p ie j się p o z n a ły , a p rz y n a u c z a n iu re lig ii c h rz e ś c ija ń s k ie j p o d a w a ć w ła ś c iw y o b ra z ju d a iz m u d z ie cio m , m ło d z ie ż y czy te ż d o ro s ły m .
T o tr z e b a m ie ć n a w z g lę d z ie , g d y się sp o s trz e g a , z ja k im re s p e k te m i ja k o g lę d n ie .p rz e d s ta w ia a u to r p u n k ty w p o g lą d a c h n a jb a r d z ie j ró ż n ią c e c h rz e ś c ija ń s tw o od ż y d o s tw a . P rz e c ie ż c h o d z i o z b liż e n ie w e w z a je m n y c h s to s u n k a c h ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k ic h , a n ie o z a o s trz a n ie ró ż n ic . J a k w s p o m n ia n o w y ż e j, te k s ty d o c h o d z ą do g ło su , b y n ie b y ła to ty lk o r e l a c ja o ju d a iz m ie , lecz b y on s a m p r z e m a w ia ł sw o im i sło w a m i. O d n o śn ie z a g a d n ie ń p o lity c z n o -s p o łe c z n y c h i d u c h o w o -re lig ijn y c h , ja k je o k re ś la s a m a u to r , do ty c z ą c y c h d z ie jó w s ta ro ż y tn e g o I z r a e la i h is to r ii ż y d o w s k ie j, n ie z a b ie r a tu t a j g ło su , lecz o d sy ła c z y te ln ik a do G e s c h ic h te Isra e ls . V o n d e n A n fä n g e n
b is z u r G e g e n w a r t (U TB 708).
W k s ią ż c e n ie m a w y r a ź n ie n a z w a n y c h ro z d z ia łó w , lecz d z ie li się o n a n a 7 c y fro w o z a z n a c z o n y c h i z a ty tu ło w a n y c h ja k o o d rę b n e te m a ty p u n k tó w , a te z k o le i d z ie lą się n a p o d p u n k ty sy s te m e m c y fro w y m , j a k to o b ecn ie c o ra z czę śc ie j s ię p r a k t y k u je . P u n k t 10 (bez p o d p o d z ia łó w ) je s t z a m k n ię c ie m d z ie łk a m y ś lą o w y s ła w ia n iu B oga, u św ię c e n iu i r a d o ś c i ż y c ia lu d z k ie g o , s tą d n ie b ez k o z e ry tu w ła ś n ie p o d w s p ó ln y m ty t u łe m S łu ż c ie P a n u z ra
dością, ja k o c y ta te m z P s a lm ó w , to d z ie ło w s p o m in a n e je s t ra z e m z p o p rz e d n im — F r e u d e v o r G ott. W p ie r w s z y m p u n k c ie p o z n a je m y f u n d a m e n ta ln e z a s a d y m o n o te iz m u ja k o p ie rw s z e g o f ila r u r e lig ii ż y d o w sk ie j. A u to r p rz y ta c z a d w a św ia d e c tw a w ia r y m o n o te is ty c z n e j o d d a lo n e od sie b ie o d w a ty s ią c le c ia : te k s t 2 M e h 7 o m a tc e i je j s ie d m iu s y n a c h u ś m ie rc o n y c h z a w ia r ę w je d n e g o B o g a w cza s a c h p r z e ś la d o w a n ia s y r y js k ie g o i w y z n a n ie te jż e w ia r y p rz e z p ro f, d r S t e i n a n a w s p o m n ia n y m z je ź d z ie w 1977 r., g d y k o m e n to w a ł P w t 6,4. J a k o d r u g i f i la r re lig ii ż y d o w s k ie j w s k a z a ł o n s a m o o d p o w ie d z ia ln o ść c z ło w ie k a za c z y n y w o p a rc iu o jeg o p rz e ż y c ia r e lig ijn e i p rz y z a ło ż e n iu te jż e re lig ii, że c z ło w ie k a n ie p la m i od u ro d z e n ia g rz e c h p ie r w o r o d n y , lecz d u s z a w n im
13 — C ollectanea Theologica
o. JÓ ZEF W IESŁAW ROSŁON OFMConv. je s t od p o c z ą tk u c z y sta , co w y r a ż a m o d litw a o d m a w ia n a po w y z n a n iu w ia r y E lo h a j n e sz a m a . T y t u ł p ie rw s z e g o p u n k t u b rz m i: J e d e n B ó g i Je g o p r z y k a z a n ie . N a jp ie r w je s t m o w a o je d n y m B ogu, J e g o n a ro d z ie i s to s u n k u do c a łe j lu d z k o śc i. N a u k a o je d n o ś c i i je d y n o ś c i B o g a w u ję c iu ż y d o w sk im , p o p a r ta te k s ta m i b ib lijn y m i i w y p o w ie d z ia m i r a b in ó w , oprócz w ia r y w in n e b ó s tw a , w y k lu c z a w ia r ę w p ó łb o g ó w , h e ro s ó w i w c ie le n ia b o s k ie , ta k ż e c h rz e ś c ija ń s k ą n a u k ę o T ró jc y Ś w ię te j, o p o ś r e d n ik u m ię d z y B o g ie m a lu d ź m i, p r z y n a j m n ie j o g ra n ic z a , je ś li n ie c a łk ie m w y k lu c z a , w ia r ę w a n io łó w , u w a ln ia od w ia r y w d o b re i z łe d u c h y , od p rz e s ą d ó w i c z a ró w . Co do w y b o ru n a r o d u ż y d o w sk ie g o n a to m ia s t a u to r p o d k re ś la , że n ie je s t to w y r a z sz o w in iz m u ż y d o w sk ie g o i p y c h y , lecz św ia d o m o ść , że p o w ie rz o n o m u p o w a ż n e z a d a n ia w o b e c lu d z k o ś c i, p o łą c z o n e z je g o w ła s n y m u św ię c e n ie m p rz e z p r z y k a z a n ia B oże, je s t to n ie ty le s ta n o w is k o u p rz y w ile jo w a n e , ile p o m n o ż e n ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i za w y p e łn ie n ie te j m is ji w s łu ż b ie p ra w d z iw e g o B oga i d la d o b ra lu d z k o śc i. U w a ż a , że d o w y p e łn ie n ia te j m is ji je d n a k z a w sz e n ie z b ę d n y je s t w ła s n y k r a j . N a ró d , w ia r a i k r a j to tr z y n ie o d z o w n e e le m e n ty w d z ie ja c h ż y d o s tw a .
J e ś li ch o d z i o c h rz e ś c ija n i m u z u łm a n ó w , n ie n a le ż ą c y c h p rz e c ie ż do r e lig ii ż y d o w s k ie j, w y g lą d a ło b y n a to , że tr z e b a ic h liczy ć po s tr o n ie p o g an . J e d n a k z n a le z io n o p o lity c z n e w y jś c ie z tr u d n o ś c i, b y n ie tr a k to w a ć ic h n a r ó w n i z n a r o d a m i b a łw o c h w a lc z y m i, m ia n o w ic ie p o w ią z a n o ic h z p rz y m ie rz e m B o ży m z a w a r ty m z N oem . T a k w ię c lu d z k o ś ć p o z a ż y d o w sk ą p o d z ie lo n o n a n o a c h id ó w i b a łw o c h w a lc ó w . P ie r w s i są z o b o w ią z a n i ty lk o do z a c h o w y w a n ia s ie d m iu p r z y k a z a ń d la p o to m k ó w N oego i d a się ic h z a lic z y ć d o p ro z e litó w tz w . „ w s p ó łm ie s z k a ją c y c h ” (g er to sza b ). W y ższy s to p ie ń z b liż e n ia d o ju d a iz m u to „ b o ją c y się B o g a ” (czyli „ b o g o b o jn i” — j e re ’ s z a m a jim ), n a s tę p n y , to ju ż „ p e łn i p ro z e lic i” (g e r sed eą ), k tó r z y p r z y ję li w s z y s tk ie o bo w ią z k i ż y d o w s k ie i w łą c z y li się r y t u a ln i e do n a ro d u . W szy scy lu d z ie je d n a k są „ o b r a z e m ” B o g a i d la te g o d la w s z y s tk ic h p o z o s ta je O n O jc e m , m o g ą w ię c ży w ić n a d z ie ję n a z b a w ie n ie .
O d n o śn ie T o ry i u s p r a w ie d liw ie n ia , a u to r s t a r a się p ro s to w a ć b łę d n e , jeg o z d a n ie m , p o ję c ia p a n u ją c e w c h r z e ś c ija ń s tw ie . A w ię c T o ra n ie je s t w p ie r w s z y m rz ę d z ie „ p r a w e m ” , lecz ła s k ą , je s t p o u c z e n ie m , d ro g o w sk a z e m , i n s tr u k c j ą B ożą, a z n o w u b er it, to n ie „ p rz y m ie r z e ” , lecz „ z o b o w ią z a n ie ”, s tą d te ż w J r 31 n ie c h o d z i o z a w a rc ie „ n o w e g o p r z y m ie r z a ” , lecz o n o w e „ z o b o w ią z a n ie ” , o z a c h o w y w a n ie p o u c z e n ia B ożego z a p is a n e g o w lu d z k ic h se rc a c h . W k r ó t k im s p r a w o z d a n iu o te j k sią ż c e tr u d n o w c h o d z ić w s z e re g in te r e s u ją c y c h sz c z eg ó ło w y ch k w e s tii, lecz tr z e b a p o w ie d z ie ć p r z y n a j m n ie j og ó ln ie, że te g o r o d z a ju k o r e k t u r a p o g lą d ó w d o k o n u je s ię d a le j o d n o śn ie p o ję ć ta k i c h j a k „ s p r a w ie d liw o ś ć ” i „ u s p r a w ie d liw ie n ie ” , j a k z a g a d n ie n ie n a g ro d y i k a r y , n a w r ó c e n ia i z b a w ie n ia . A w ię c po p r o s tu „ s p r a w ie d liw y ” je s t te n , k to id zie za w s k a z a n ia m i B o ży m i T o ry i je s t w p o rz ą d k u w o b e c B oga. G d y p o s tę p u je p rz e c iw n ie , m o że się u r a to w a ć s a m p rz e z n a w ró c e n ie , a p rz y ty m ze s tr o n y B o g a u z n a je się z b a w c z ą p o m o c u z d o ln ia ją c ą do t a k ie g o n a w ró c e n ia . C z ło w ie k n ie p o w in ie n cz y n ić d o b rz e z u w a g i n a n a g ro d ę czy u n ik n ię c ie k a r y , b o B óg je s t w o ln y w n a g r a d z a n iu i k a r a n i u , a le m ieć n a w z g lę d z ie g łó w n y c e l o rę d z ia b ib lijn e g o , ja k im je s t u z n a n ie z w ie rz c h n o ści B o g a i w e jś c ie w e w s p ó ln o tę z N im . Z k o le i je s t m o w a o T o rz e ja k o z b io rze tr a d y c ji, o in t e r p r e ta c ji w T a l m u d z ie p rz e z h a la c h ę i h a g g a d ę . T o ra s p is a n a i u s t n a ja k o c a ło ść t r a d y c ji s ta n o w i O b ja w ie n ie . E k s k u r s o k a le n d a r z u , r o d z a ju ś w ią t i p o s tó w o ra z ic h ro z k ła d z ie w k a le n d a r z u k o ń c z y p u n k t p ie rw s z y . W p u n k c ie d r u g im z a ty tu ło w a n y m : M o
d litw a i śp ie w , w y s ła w ia n ie i u c z e n ie się, d o w ia d u je m y się, ja k w y g lą d a ją
m o d litw y w s p ó ln e i p r y w a tn e , z a p o z n a je m y się z te k s ta m i m o d litw i sp o so b e m ic h o d m a w ia n ia , ’
„SŁUŻCIE PA N U Z RADOŚCIĄ”
N a s tę p n y p u n k t p o św ię c o n y z o s ta ł s z a b b a to w i (ta k a u to r p isze): jego z n a c z e n iu , g e n e z ie , n a k a z o w i św ię c e n ia i sp o s o b o w i o b c h o d u ; w ie c z ó r sza- b a tn i, m o d litw y , n a b o ż e ń s tw a w d z ie ń s z a b b a tu , p o ż e g n a n ie s z a b b a tu . W D o
d a tk u w y lic z o n o s z a b b a ty p o s ia d a ją c e w ła s n e n a z w y w c ią g u ro k u .
Ś w ię ta d o ro c z n e z a jm u ją aż tr z y p u n k ty (ro zd ziały ), b o w ie m o so b n o zo s t a ły o m ó w io n e g łó w n e , c z y li p ie lg rz y m ie ( P a s c h a - P r z a ś n ik i, Ś w ię to T y g o d n i i K u c z k i), o so b n o w ie lk ie d n i ś w ią te c z n e (d n i p o k u tn e , N o w y R o k i D z ie ń P r z e b ła g a n ia — J o m K ip p u r) , a w tr z e c ie j g ru p ie in n e ś w ię ta i d n i ś w ią te c z n e (P o ś w ię c e n ie -C h a n u k k a , P u r im , N ów , N o w y R o k D rz e w i d n i p o stn e ). Ż y c iu c o d z ie n n e m u p r z y p a t r u je m y się w p u n k c ie sió d m y m , g d z ie m o w a 0 p r z e n ik n ię c iu c a łe g o ż y c ia m y ś la m i re lig ijn y m i: o u ro d z e n iu i o b rz e z a n iu , w y c h o w a n iu i c z y sto śc i re lig ijn e j, m a łż e ń s tw ie i ro z w o d z ie , n a k a z a c h co do p o k a r m u i m o d litw ie p rz y sto le, o o b o w ią z k a c h k o b ie ty , o śm ie rc i 1 ż a ło b ie . Z a r t y k u ła m i w ia r y z a z n a ja m ia n a s a u to r w p u n k c ie ó sm y m , ch o c ia ż ju ż n a p o c z ą tk u d z ie łk a p r z e d s ta w ił p o d s ta w o w e je j p r a w d y o B o g u i cz ło w ie k u (d w a f i la r y r e lig ii ż y d o w sk ie j). M a jm o n id e s (X II w.) z e b r a ł p r a w d y w ia r y i w y d a ł p o d ty t u łe m T r z y n a ś c ie a r t y k u łó w w ia r y . P ię ć p ie r w s z y c h o d n o si się do B o g a -S tw ó rc y : O n w s z y s tk o s tw o r z y ł i k ie r u je ty m n a d a l, je s t je d y n y , b e z c ie le s n y , P ie r w s z y i O s ta tn i, je d y n ie g o d n y m o d litw y . C z te ry d a l sze d o ty c z ą sło w a B ożego: sło w a p r o r o k ó w są p ra w d z iw e , p r o r o c tw a M o j ż e sz a są p r a w d z iw e i b y ł on o jc e m p r o r o k ó w , c a ła T o ra z o s ta ła d a n a M o j żeszo w i, T o ra je s t je d y n a i n ie s fa łs z o w a n a . D w a a r t y k u ły m ó w ią o czło w ie k u : B óg z n a w s z y s tk ie c z y n y i m y ś li lu d z k ie , B óg n a g r a d z a z a c h o w u ją c y c h p r z y k a z a n ia , a k a r z e p r z e k r a c z a ją c y c h je . D w a o s ta tn ie m ó w ią o r z e c z a c h o s ta te c z n y c h : p r z y jd z ie n a ś w ia t M e s ja s z i B óg s p r a w i, że w czasie p rz e z N ieg o w y z n a c z o n y m n a s t ą p i z m a r tw y c h w s ta n ie z m a r ły c h .
E ty k a p r z e d s ta w io n a je s t w p u n k c ie d z ie w ią ty m (p rz e d o s ta tn im ). O p ie r a się o n a n a D e k a lo g u i p rz y k a z a n iu m iło ś c i b liź n ie g o (K p ł 19,18). U k ła d D e k a lo g u je s t p o d z ie lo n y n a p r z y k a z a n ia tr o c h ę in a c z e j n iż u n a s. W stęp : „ J a m je s t P a n B óg tw ó j...” u w a ż a się z a p r z y k a z a n ie I, s t ą d k o le jn o ś ć w y p a d a o je d e n n u m e r w y ż sz a , a n a s z e p r z y k a z a n ie IX s ta n o w i cało ść z p r z y k a z a n ie m X .
O o s ta tn im p u n k c ie d o ty c z ą c y m c h w a ły B o żej, u ś w ię c e n ia i ra d o ś c i b y ła ju ż m o w a.
