A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA O E C O N O M IC A 201, 2006
Jacek Stasiak*
KOSZTY PRACY W POLSCE W LATACH 1993-2003
1. W P R O W A D Z E N IE
W analizach ekonom icznych w ykorzystuje się katego rię kosztów pracy głów nie d o dw óch celów - b a d a n ia tendencji zm ian w konkurencyjności gospodarek oraz określania perspektyw zatrudnienia (zmniejszenia bezrobocia). T rz eb a je d n a k p am iętać, że jed n o stk o w y koszt pracy i jego zm iany m ogą w yw ierać rów nież wpływ na takie kategorie m ak ro ek o n o m iczn e, ja k inflacja, w zrost gospodarczy czy też m ogą stanow ić isto tny czynnik niepełnego rów now ażenia rynku pracy i tym sam ym staw ać się isto tny m źródłem bezrobocia.
P o raz pierw szy pojęcie kosztów pracy zostało w prow ad zon e d o li te ra tu ry ek o n o m icz n ej w 1925 r. p rzez F rie d ric h a L e itn e ra . Z au w aży ł on, że nie tylko płace, ale rów nież inne n ak ład y po n o szo n e przez p ra codaw ców są istotnym param etrem decyzyjnym b ran y m pod uw agę w r a c h u n k u ek o n o m ic z n y m . D o lite ra tu ry polsk iej p o jęcie k o sztó w p ra cy w prow adził H . H a la m a 1 definiując to pojęcie ja k o „o g ó ł kosztów , jak ie p onosi p rzedsiębiorstw o w zw iązku z zatrudnien iem p raco w nik ów um y słowych i fizycznych” . D efinicja ta jest b ard zo ogó lna, a p o d ział p ra co w ników n a „fizycznych” i „um y sło w y ch ” w dzisiejszych w a ru n k ach społeczno-gospodarczych jest nieprzydatny. N ależy rów nież zauw ażyć, że nie obejm uje o n a pew nych nakładów , k tó re są p o n o szo n e przez p ra c o daw cę w zw iązku z zatrudnieniem , a w iążą się nie z obecnym i praco w nikam i, lecz ze stanem zatru d n ien ia w przeszłości i w przyszłości (o d p raw y , k o szty re k ru ta c ji, odpisy n a fu n d u sze specjaln e n a rzecz em e rytów ). Innym i słowy, kosztem pracy b ranym pod uw agę przez p ra co
* D r, K atedra M akroekonom ii, Instytut Ekonom ii, Uniw ersytet Łódzki.
1 H . H alam a, K o sz ty p racy ludzkiej w przedsiębiorstw ie przem ysłow ym , [w:] Człowiek
daw cę (a tym sam ym decydującym o za tru d n ien iu ) jest nie tylko płaca, sk ład k i ubezpieczeniow e czy inn e w y d atk i p o n o szo n e n a rzecz z a tru d nionych, lecz także - tru d n e d o wyceny - d o d atk o w e koszty stosow ania się pracodaw cy d o regulacji praw nych, zw iązanych z zatru d n ian iem i zw al nianiem p ra co w n ik a, składających się n a o chro nę p ra cy 2.
P rzyjm ow ane w późniejszych opraco w an iach definicje kosztów pracy uw zględniały ów szerszy k o n tek st tego pojęcia, np. definicje przyjęte przez S. Sudoła, K . G ó rk ę czy J. K ordaszew skiego. W edług tego ostatniego au to ra, koszty pracy to: „o g ó ł n ak ład ó w ponoszonych przez jed n o stk ę za tru d n iającą n a rzecz zatru d n io n y ch , ich rodzin i uczniów ” . N a p od staw ie tak sfo r m ułow anej definicji Z. M iśkiewicz w yodrębniła następ ujące zakresy kosztów p ra cy 3:
- koszty pracy sensu stricto - są odnoszone w koszty w łasne przedsię biorstw a,
- koszty p ra cy sensu largo - odnoszone w całok ształt przedsiębiorstw a, a więc z uw zględnieniem np. n ag ró d z zysku,
- pełne (społeczne) koszty pracy - koszty w ystępujące nie tylko w przed siębiorstw ach, ale we w szystkich jed n o stk ac h zatrud niających.
K oszty pracy są także przedm iotem b ad ań p ro w ad zo n y ch przez G łów ny U rząd S tatystyczny. W b ad an iach tych przyjm uje się, że są to „koszty ponoszone przez pracodaw cę n a rzecz pozyskania, w ykorzystania, utrzym ania i d o sk o n alen ia zasobów p ra cy ” , a liczone są ja k o sum a:
- w ynagrodzeń b ru tto (łącznie z zaliczkam i n a p o d atek d och od ow y od osób fizycznych o raz ze składkam i na obow iązkow e ubezpieczenia em erytalne, rentow e i ch o robow e, płaconym i przez pracow nika);
- składek n a ubezpieczenia em erytalne, rentow e i w ypadkow e płaconych przez pracodaw cę;
- w ydatków pozapłacow ych n a kształcenie i przekw alifikow anie kadr, n a bezpieczeństw o i higienę pracy itp.
B ad an ia te p rzeprow adził G U S d w u krotnie. P o raz pierw szy w 1996 r., b ad a ją c p o d m io ty g ospodarki narodow ej, w k tó ry ch liczba pracujących p rzek raczała 5 osób. Po raz drugi w 2000 r., realizując je w p o dm iotach g ospod arki narodow ej (z wyłączeniem działalności organizacji członkow skich, gdzie indziej niesklasyfikow anej), w k tórych liczba pracujący ch przekraczała 9 osób.
2 A. B. Czyżewski, N . Łapińska-Sobczak, Zatrudnienie i bezrobocie a place i k o sz ty p racy w wybranych krajach Unii Europejskiej, „Ekonom ista” 2001, nr 4.
3 Z. M iśkiew icz, K o szty pra cy w rachunku ekonom icznym produ kcji m aszynowej, JOPM, W arszawa 1976.
2. P O Z IO M I ST R U K T U R A K O SZ T Ó W PRACY W P O L S C E
D o k ład n y p o m iar kosztów pracy spraw ia pew ien k ło p o t, gdyż ra ch u n kow ość nie tw orzy odpow iedniego k on ta, n a którym byłyby ew idencjonow ane w szystkie składniki kosztów pracy. Łączy się z tym szereg problem ów zw iązanych z kw estią ich um iejscowienia w spraw ozdaw czości finansow ej przedsiębiorstw a4. Z tego p u n k tu w idzenia m ożem y podzielić koszty pracy n a w ystępujące w ra c h u n k u k osztó w p rz ed sięb io rstw a lu b w ystępujące w ra ch u n k u w yników . W rach u n k u kosztów p rzedsięb io rstw a ujm ow ane są elem enty kosztów pracy w chodzące w skład ko sztów niem aterialnych, czyli płace praco w n ik ó w , narzu ty na w ynagrodzenia (p o d a te k od płac, składk a Z U S ), odpisy n a fundusze specjalne, usługi niem aterialn e i p o d a tk i, a także część kosztów m aterialn y ch przedsiębiorstw a poniesionych w zw iązku z za tru d n ian iem personelu (m ateriały i p rzedm ioty nietrw ałe, energia, usługi m aterialne). Z kolei w rach u n k u w yników w ystępują koszty p ra cy zw iązane z w ypracow anym zyskiem (pod p ostacią prem ii i nag ró d ).
W ysokość kosztów pracy w przedsiębiorstw ie u zależnion a jest od szeregu czynników . Z alicza się do nich przede w szystkim 5:
- bran żę, w której działa przedsiębiorstw o, - realizo w an ą politykę personalną,
- obow iązujące przepisy praw ne, - siłę kon kuren cji,
- sytuację n a ry n k u pracy, - pozycję firm y na rynku,
- stosun ki pracy w ystępujące w przedsiębiorstw ie, - siłę zw iązków zaw odow ych itp.
O cena siły w pływ u poszczególnych czynników jest b ard zo tru d n a do przeprow ad zenia. T ru d n o ść ta w ynika przede w szystkim z ciągłych zm ian, ja k ie za chodzą w gospodarce, co pow oduje, że jed n e czynniki odgryw ają m niejszą rolę, inne zaś n ab ierają coraz większego znaczenia.
J a k ju ż wcześniej zaznaczono, koszty pracy w Polsce są przedm iotem b a d a ń p ro w ad zo n y ch przez G U S . Z publikacji K o szty p racy w gospodarce
narodowej w 2000 roku (2001) w ynika, że przeciętny koszt pracy w roku
2000 w ynosił 2623 zł m iesięcznie, co stanow iło 25,9% ogólnych kosztów działalności zak ład ó w pracy. W jed n o stk ac h budżetow ych udział ten wynosił 62,2% , a w pozostałych przedsiębiorstw ach 22,9% . W tabeli 1 pokazujem y zróżnicow anie kosztów pracy według działów g osp o d ark i w 1996 i 2000 r.
4 K . Górka, K oszty pracy, [w:] Ekonomika pracy, zarys problem atyki i metod, red. F. Michoń, PW E, W arszaw a-K raków 1991.
5 G . Lukasiew icz, K o szty pracy i ich znaczenie w p ra k tyce gospodarczej, „Zeszyty N aukow e A E w K rak ow ie” 2003, nr 597.
T a b e l a 1
K oszty pracy w Polsce według rodzajów działalności w 1996 i 2000 r.
D ział gospodarki
Stosunek kosztów w danym dziale d o średnich kosztów pracy w całej gospodarce
K oszty w roku 2000 w stosunku do kosztów w 1996 r.
1996 2000 (w %)
Średni k oszt pracy m iesięcznie 100,0 100,0 175,7
R olnictw o, łow iectw o i leśnictw o 92,4 88,9 168,5
R yb ołów stw o i rybactwo 114,5 95,0 145,7
G órnictw o i kopalnictw o 169,3 156,5 162,4
Przemysł 91,5 91,5 175,8
W ytwarzanie i zaopatrywanie
w energię elektryczną, gaz i wodę 138,6 128,2 162,6
Budow nictw o 91,8 92,3 176,6
Handel i naprawy 91,3 94,7 182,0
H otele i restauracje 67,6 70,1 182,3
Transport, składow anie i łączność 101,5 110,6 191,4
Pośrednictw o finansowe 152,4 149,6 176,1
O bsługa nieruchom ości i firm 107,4 110,4 180,5
Adm inistracja publiczna 128,3 120,4 164,8
Edukacja 86,8 96,4 195,1
Ochrona zdrowia i opieka socjalna 87,3 72,8 146,5
Pozostała działalność 89,6 98,6 193,3
Ź r ó d ł o : Z. Jacukow icz, K o szty pracy w Polsce, „Polityka Społeczna” 2000, nr 5-6.
Z analizy d an y ch przedstaw ionych w tab . 1 w ynika, że najwyższymi kosztam i pracy w 1996 r. charakteryzow ały się tak ie działy, jak : górnictw o i ko palnictw o (aż 169,3% przeciętnych kosztów pracy w g osp od arce) oraz pośrednictw o finansow e (152,4% ), najniższymi zaś hotele i restauracje (67,6% ) oraz edukacja (86,8% ). M im o restrukturyzacji gospodarki i znacznego obniże nia zatrudnienia w górnictwie (w ciągu dziesięciu lat z ok. 450 d o ok. 140 tys.), w ro k u 2000 nadal utrzym yw ała się „tradycja” wysokich kosztów pracy w tym dziale, ch ociaż zaznaczyła się w yraźna tendencja sp ad ko w a.
W ro k u 2000, w relacji d o ro k u 1996, zauw ażam y m niejszą rozpiętość kosztów pracy m iędzy działam i gospod arki. W ro k u 1996 rozpiętość ta w ynosiła 91,7 p u n k ty procentow e, w 2000 r. zaś 86,4. U w agę analityków zw raca rów nież silna zm iana relacji kosztów pracy między edukacją a ochroną zdrow ia. W ro k u 1996 koszty pracy w tych dw óch działach były zbliżone, n ato m iast po 4 latach pojaw iła się m iedzy nim i 2 5 -p u n k to w a różnica na niekorzyść ochrony zdrowia. O prócz zmiany relacji m iędzy edukacją i ochroną zdro w ia n a stą p iła rów nież zm iana w ew nątrz tych działów . W edukacji obniżona została pozycja szkolnictwa wyższego, a w ochronie zdrow ia obniżyła się pozycja podstaw ow ej ochrony zdrow ia n a rzecz w zro stu kosztów opieki społecznej6.
W tabeli 2 prezentujem y dane, zg rom adzo ne przez G U S , dotyczące stru k tu ry ko sztów pracy w Polsce w ro k u 2000.
W stru k tu rz e kosztów pracy najw iększy udział m iały w ynagrodzenia (75,4% ) o ra z składki n a ubezpieczenia społeczne (12,3% ). N ależy jed n ak p am iętać, że od 1 stycznia 1999 r. w ynagrodzenie praco w n ik ó w zostało obciążone częścią składki na ubezpieczenia em erytalne i rento w e o ra z pełną sk ład k ą na ubezpieczenia chorobow e. Z m ian a ta, n azy w ana „uskładkow ie- niem ” lub „ u b ru tto w ie n ie m ” w ynagrodzeń, sp o w o do w ała przesunięcie do w ynagrodzeń części składki przekazyw anej p o p rzed n io d o Z U S ja k o bez p ośredni koszt pracodaw cy. T a część składki w sto su n k u d o indyw idualnego w ynagro dzenia w ynosi 23,02% . U dział w ynagrodzeń w stru k tu rze kosztów - bez przesunięcia składek, o któ rych m o w a - w yniósłby 61,3 % 7.
T a b e l a 2 Struktura kosztów pracy w Polsce według składników w 2000 r.
W yszczególnienie U dział w %
K oszty pracy 100,0
W ynagrodzenia i świadczenia ogółem zaliczane w ciężar kosztów 99,6
W ynagrodzenia osob ow e ogółem 75,4
w tym:
- w ynagrodzenia zasadnicze 47,7
- dodatki za staż pracy 3,8
- premie wypłacane periodycznie za osiągnięcia w wykonaniu
podstaw ow ych zadań 6,6
- nagrody (bez wypłat z zysku) 2,5
- wynagrodzenia za pracę nadliczbową 1,7
- wynagrodzenia za czas urlopów w ypoczynkowych 5,5
- nagrody jubileuszow e, gratyfikacje 1,0
- odprawy wypłacone po przejściu na emeryturę lub rentę 0,3
N agrody z zakładow ego funduszu nagród 1,0
W ynagrodzenia bezosobow e ogółem 1,1
H onoraria ogółem 0,3
W ydatki na doskonalenie, kształcenie i przekwalifikowanie kadr 0,8
W ydatki na delegacje służbowe 2,0
Składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe opłacane
przez pracodawcę 12,3
Składki na Fundusz Pracy 1,7
W ydatki związane z bezpieczeństwem i higieną pracy 1,4
Zakładow y fundusz świadczeń socjalnych 2,0
Pozostałe 1,6
W ypłaty z zysku d o podziału i nadwyżki bilansowej w spółdzielniach 0,4 N agrody i prem ie z zysku d o podziału i z nadwyżki bilansowej
w spółdzielniach 0,3
Inne 0,1
W tabeli 3 przedstaw iam y stru k tu rę kosztów pracy w g o spo darce według sek to ra w łasności w ro k u 1996 i 2000.
T a b e l a 3
Struktura kosztów pracy w gospodarce Polski według sektora własności w roku 1996 i 2000 R ok
W yszczególnienie 1996 2000
sektor sektor
publiczny prywatny publiczny prywatny
O gółem koszty pracy 100,0 100,0 100,0 100,0
Zaliczane w ciężar kosztów
jednostki 98,7 99,6 99,5 99,8 w tym: W ynagrodzenia osob ow e razem 59,0 59,0 74,9 75,8 w tym: - w ynagrodzenia zasadnicze 31,4 40,1 41,5 54,1 - dodatki stażowe 4,8 1,3 6,3 1,1
- premie regulam inowe 5,2 6,0 5,9 7,4
- za pracę w godzinach nad
liczbowych 2,1 1,4 2,2 1,2
- za czas urlopów 4,6 4,0 5,8 5,2
W ynagrodzenia bezosobow e 0,5 2,1 0,7 1,5
- składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i w y padkow e opłacane przez
pracodawcę 25,3 24,8 12,6 12,0
- wydatki związane z bhp 2,0 1,9 1,3 1,5
- wypłaty z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce
bilansowej 1,3 0,4 0,5 0,2
Ź r ó d ło : jak d o tab. 1.
Różnice m iędzy rokiem 1996 a 2000 w udziale w ynagrodzenia zasadniczego w k osztach p racy w ynikają ze w spom nianej wcześniej zm iany w sposobie jego liczenia. C h ara k te ry sty czn ą cechą stru k tu ry kosztó w p racy w obydw u b ad an y ch o k resach jest znacznie niższy udział płacy zasadniczej w sektorze publicznym niż w pryw atny m (w 1996 r. ró żnica ta w ynosiła 8,7 p u n k tu p rocen tow ego , a w 2000 r. zw iększyła się d o 12,6 p u n k tu procentow ego). Jednocześnie m usim y zauw ażyć znacznie wyższy w sektorze publicznym udział składek n a ubezpieczenia em erytalne, rentow e i w ypadkow e o p łacane przez pracodaw cę.
In n ą d o strze g aln ą różnicą jest nieznaczny udział d o d a tk ó w stażow ych w sektorze pryw atnym . Szacuje się, że z tej form y w ynagradzania pracow ników k o rz y sta średnio co p ią ta firm a p ry w a tn a8.
3. PŁ A C E A K O S Z T Y PRACY
N ajistotniejszym składnikiem kosztów pracy są w ynagro dzenia osobow e. Stanow ią one ok. 75% ich całości. Z m iany płac, a ściślej ich zm iany w relacji d o w ydajności pracy , będą zatem w istotny sp osó b wpływały n a poziom kosztów pracy. Poniżej przedstaw ione zostały tendencje w zakresie k ształ to w an ia się plac realnych i w ydajności pracy w Polsce w latac h 1993-2002. W spom nieć należy, że z uwagi n a w prow adzoną w ro k u 1999 zm ianę sposobu obliczania płac (polegającą na ich „ubruttow ieniu”), aby umożliwić porów nanie zm ian p łac zasto so w an o p o d o b n y sposób ich liczenia d la wcześniejszego okresu.
—* — ptace realne —O— wydajność pracy
Rys. 1. D yn am ika płac realnych i wydajności pracy w Polsce w latach 1993-2002 Ź r ó d ł o : „Biuletyn Statystyczny G U S ” , różne wydania z lat 1993-2003, strona internetowa:
w w w .stat.gov.pl, obliczenia własne.
A n aliza d an ych przedstaw ionych na rys. 1 pozw ala n a w yciągnięcie kilku w niosków . P o pierwsze, d ynam ika zm ian płac i w ydajności pracy w badanym okresie nie była jed n ak o w a. W pierwszych latach (do 1995 r.) tem po w zrostu płac realnych było niższe niż tem po w zrostu w ydajności pracy. M o żna przypuszczać, że ta k a tendencja była wynikiem procesu urynkow ienia polskiej g o sp o d ark i, k tó ry spow odow ał zasadnicze zm iany n a polskim ry n k u pracy. Pojawiło się, niem alże od razu na m asow ą skalę, zjawisko jaw nego bezrobocia, co spow o dow ało zaham ow anie aspiracji płacow ych i wpłynęło n a niższe
tem p o w zrostu płac realnych. Wyższe tem po w zrostu w ydajności pracy niż w zrostu płac realnych w skazuje na m alejący udział płac w p ro duk cji i, co za tym idzie, relatywny spadek kosztów pracy (a ściślej „płacow ego” składnika kosztów pracy). Po drugie, począw szy od ro k u 1995 d y n am ik a p łac realnych uległa znacznem u przyspieszeniu i przew yższała tem po w zrostu wydajności pracy. W ydaje się, że ow a zm iana w ynikała przede wszystkim z popraw y ko niun k tu ry . W 1995 r. sto p a w zrostu P K B wynosiła 7 % , w roku następnym 6 % , a w ro k u 1997 6,8% . W ysokie tem po w zrostu g ospodarczego spow o do w ało p o p ra w ę sytuacji n a rynku pracy (spadek b ezrob ocia) i przełożyło się n a w zrost presji płacow ej ze strony pracow ników . T endencje te utrzy m ywały się d o ro k u 1998. M o żna powiedzieć, że w tym okresie płace w coraz wyższym sto p n iu obciążały koszty produkcji i rósł ich udział w w artości w ytw orzonego p ro d u k tu . Po trzecie, od ro k u 1999 m o ż n a zauw ażyć zw ięk szenie tem p a w ydajności pracy (głównie w ynikało to ze znacznego spad ku liczby pracujących), d y n am ik a w zrostu płac (za w yjątkiem ro k u 2002) była zaś znacznie niższa od tem p a w ydajności pracy , w efekcie m alał udział kosztów płacow ych w produkcji.
Rys. 2. Realacja płac do produkcji w gospodarce polskiej w latach 1993-2003 Ź r ó d ł o : jak do rys. 1.
W ydaje się, że procesy te były sp ow odow ane w idocznym w 1998 r. o słab ien iem te m p a w z ro stu g o sp o d arcze g o (c h o c ia ż w sk a ź n ik w zro stu 4,8 % był jednym z najw yższych w E uropie) o ra z kolejnym zwiększeniem bezrobocia. T endencje w zakresie udziału płac w pro d u k cji przedstaw ia rys. 2.
J a k w idać, n a skutek opisanych powyżej tendencji w k o ń cu badanego o k resu w sto su n k u do jego p o czątku nastąp ił nieznaczny w zrost relacji płac d o produkcji. D o d a ć rów nież należy, że w praw dzie w ynag ro dzen ia stanow ią podstaw ow y składnik kosztów pracy, ale udział płac w k osztach pracy ogółem w b adanym okresie w ykazyw ał tendencję m alejącą9, co w ynikało z rosnącego
udziału p ozapłacow ych składników kosztów . M o ż n a zatem przypuszczać, że udział kosztów pracy w produkcji wzrósł w większym stopniu niż analizowany udział płac.
4. P O Z A P Ł A C O W E K O SZ T Y PRACY
P ozapłacow y skład n ik kosztów pracy stanow ił niespełna 25% ogólnego poziom u k o sztów pracy i był, ja k n a sta n d a rd y europejskie, dosyć niski (zob. tab. 5). W ypada jed n ak stwierdzić, że - szczególnie w pierwszej połowie lat 90. - w ystępow ał silny wzrost obciążeń pozapłacow ych w Polsce10. W roku 1990 p o d n ie sio n o sk ła d k ę n a ubezpieczenie społeczn e z 38 d o 4 3 % , a w 1992 r., kiedy „ u b ru tto w io n o ” płace (choć bezp ośred nio z tego pow odu koszty w ynagrodzeń nie wzrosły, to n astąpiło istotn e zw iększenie kosztów ubezpieczenia i kosztów wynagrodzeń razem ze składkam i ubezpieczeniowymi). O d m a rc a ro k u 1992 sk ład k a wynosi 4 5 % , a od połow y lutego 1995 r. objęto nią w ynagrodzenia za p racę w ra m ach um ow y zlecenia, trwającej dłużej niż 14 dni, niezależnie od ich wysokości.
J a k się w ydaje, w zrost obow iązkow ych płatności zw iązanych z z a tru d nieniem w ynikał z dw óch przesłanek. Po pierw sze, z tw o rzen ia sam o fin an sującego się system u ubezpieczeń społecznych, a po drugie z n arastan ia bezrobocia i podejm ow anych wysiłków na rzecz ograniczenia liczby aktywnych zaw odow o (p ro g ram y wcześniejszych em erytur, zasiłków przedem erytalnych i św iadczeń przedem erytalnych), a także stw orzenia system u pom ocy m a te rialnej bezrobotnym .
Isto tn y m elem entem pozapłacow ych kosztów pracy, tru d n y m do skw an- tyfikowania, jest poziom ochrony zatrudnienia. Jest o na zw iązana z regulacjami praw nym i, dotyczącym i za tru d n ian ia i zw alniania p racow ników . K ażdej z takich regulacji tow arzyszą określone efekty o ddziałujące n a ko szt pracy. N a przykład z reguły obserw ujem y spadek w ydajności pracy pracow n ik a w okresie w ypow iedzenia, co p rzek ład a się na wyższy jed n o stk o w y koszt pracy w tym okresie. R egulacje p raw ne zm ieniające długość o kresu w ypo w iedzenia w pływ ają zatem na koszt pracy.
W literatu rze m ożem y sp o tk ać się z poglądem , ze im wyższy poziom och ro n y zatru d n ien ia, tym m niejsza elastyczność za tru d n ien ia względem kosztów pracy i m niejsza zdolność firm d o tw orzenia m iejsc pracy , a większe bezrobocie d łu g o o k reso w e11.
10 U . Sztanderska, J. Liwiński, K o szty pra cy w Polsce, Studia i A nalizy, CA SE, Warszawa 1999.
11 S. B orkow ska, Rynek p racy w okresie przedakcesyjnym . C zy bliżej UE?, materiały z konferencji nt. Zagadnienia bezrobocia w Polsce, Warszawa, 8 listopada 2001 r., Rada Naukowa PTE, W arszawa 2001.
5. K O S Z T Y PR AC Y W P O L S C E N A TLE IN N Y C H KRAJÓ W
W tab . 4 prezentow ane są d an e dotyczące w ydajności, całkow itego kosztu p ra cy o ra z jed n o stk o w eg o kosztu pracy w Polsce, w k rajach U E , w USA i Jap o n ii w 1996 r.
P rzytoczone w niej d an e dotyczące kosztów p racy w p rz y p ad k u Polski zostały skorygow ane z uwagi n a nadm ierny udział w P K B d o ch o d u m ie szanego (tj. w artości dodanej b ru tto w ytw orzonej w sektorze gospo darstw dom ow ych).
Istnieje dosyć powszechne przekonanie o k om paratyw nej przew adze Polski w zakresie kosztów p racy w sto su n k u do k rajów „ sta re j” U E. O p iera się on o n a p o ró w n a n iu kosztów p racy p rzyp adający ch n a 1 zatru dn io neg o. T ym czasem z p u n k tu w idzenia kon kurencyjności g o sp o d ark i i zdolności do tw o rzen ia m iejsc pracy ważne są jed n o stk o w e koszty pracy, czyli relacja ko sztów pracy d o PK B .
T a b e l a 4 W ydajność pracy, całkow ity koszt pracy oraz jed n ostk ow y k oszt pracy w krajach Unii
Europejskiej, w U S A , Japonii i w Polsce w 1996 r.
Kraj
W ydajność pracy na 1 zatrudnionego
(w euro)
Całkowity koszt pracy na 1 zatrudnionego (w euro) Jednostkow y koszt pracy w euro na 100 euro PKB Belgia 56 284 34 748 62 D an ia 52 546 29 684 56 N iem cy 53 768 31 705 59 Grecja 24 473 15 192 62 Hiszpania 37 355 21 296 57 Francja 54 219 30 541 56 Irlandia 38 973 22 256 57 W łochy 47 429 27 714 58 Luksemburg 77 978 46 974 60 H olandia 49 867 28 645 57 Austria 52 739 31 058 59 Portugalia 20 067 10 617 53 Finlandia 46 113 26 526 58 Szwecja 49 910 30 527 61 W ielka Brytania 33 460 20 000 60 Średnio U E 45 749 27 029 59 U S A 45 676 30 958 68 Japonia 56 465 40 146 71 Polska 7 624 4 367 57
J a k w ynika z analizy danych zaw artych w tabeli, w praw dzie w Polsce w ystępuje najniższy spośród prezentow anych krajó w całkow ity k oszt pracy, ale jednocześnie najniższa jest w ydajność, co spraw ia, że jed n o stk o w y koszt pracy jest zbliżony do średniego poziom u europejskiego. W arto tutaj zauważyć, że w k ra ja ch U nii Europejskiej w ostatn im okresie d o ch od ziło raczej do sp ad k u udziału kosztów pracy w P K B , w Polsce zaś udział ten ró sł12. Jak się w ydaje, należy liczyć się ze w zrostem kosztów pracy po przystąpieniu Polski do U E , co m oże w ynikać z konieczności d o sto so w ań do dyrektyw unijnych, np. w zakresie b h p 13.
P rzyjrzyjm y się teraz stru k tu rze kosztów pracy w w ybranych krajach E u ro p y w po dziale n a koszty płacow e i pozapłacow e. D a n e ob ejm u ją sektor przem ysłow y w raz г budow nictw em oraz usługi.
T a b e l a 5
Struktura kosztów pracy w Polsce i wybranych krajach Europy w roku 2000
Kraj K oszty płacowe Koszty pozapłacow e K oszty pozapłacow e w ralacji d o kosztów płacowych w % U dział składek na ubezpieczenie społeczne w kosztach pozapłacow ych w % Luksemburg 84,2 15,8 18,76 89,9 Słowenia 81,4 18,6 22,85 75,8 Łotw a 77,1 22,9 29,70 98,3 Polska 76,2 23,8 31,23 68,4 Portugalia 79,8 20,2 25,31 95,5 N iem cy 75,4 24,6 32,63 91,9 Hiszpania 74,5 25,5 34,23 96,7 Estonia 73,0 27,0 36,99 94,4 Słowacja 72,4 27,6 38,12 94,9 Litwa 72,1 27,9 38,70 98,6 Czechy 72,0 28,0 38,89 95,0 Bułgaria 71,6 28,4 39,66 95,8 Szwecja 66,5 33,5 50,38 88,4 Rum unia 66,9 33,1 49,48 88,2 Francja 68,1 31,9 46,84 86,8
Ź r ó d ł o : G U S , Eurostat i strona internetowa w w w .m pips.gov.pl
A naliza d anych zaw artych w tab. 5 pozw ala n a n astępujące spostrzeżenia. P o pierw sze, s tru k tu ra przedstaw ion a dla P olski nie o d biega zasadniczo od przeciętnej, udział pozapłacow ych kosztów pracy w struk turze kosztów ogółem
12 U . Sztanderska, J. Liwiński, K o szty pracy...
13 S. Borkow ska, K o szty pracy a bezrobocie w Polsce. R eferaty, Opracow anie na X IX Zjazd OW PTE, Interdruk Sp. z o .o ., Łódź 2001.
je st zaś w Polsce niższy niż np. w tak ich krajach , ja k E sto n ia, Słow acja, Litwa, Czechy, B ułgaria czy R um unia. Z krajów transform ujących gospodarkę jedynie Ł o tw a i Słow enia m iały niższy udział kosztów pozapłacow ych. Po drugie, P o lsk a m iała najniższy spośród analizow anych krajów u dział składek n a ubezpieczenia społeczne w kosztach pozapłacow ych. Ow e „inn e k oszty” stanow ią praw ie 30% kosztów pozapłacow ych, podczas gdy w innych krajach jest to część kilku-, a co najwyżej k ilk u n asto p ro cen to w a.
6. W N IO SK I
P rzeprow adzona analiza pozw ala n a wyciągnięcie następujących wniosków: • K o szty pracy m ożem y podzielić na: w ynagrodzenia, składki n a ubez pieczenia społeczne o ra z w ydatki pozapłacow e n a kształcenie i pozyskiw anie k ad r, b h p i inne.
• Istnieje dosyć silne zróżnicow anie kosztów pracy m iędzy działam i g o sp o d ark i. N ajw yższym i kosztam i pracy w ro k u 2000 charak tery zo w ało się górnictw o i kopaln ictw o (156,6% średnich kosztów p racy d la całej g o sp o d a rki), najniższym i zaś hotele i restauracje (70,1% ). T rz eb a je d n a k zauważyć, że w odniesieniu d o ro k u 1996 zróżnicow anie to zm niejszyło się.
• N ajw iększą częścią kosztów pracy są w ynagrodzenia osobow e, stanow ią one ok. 75% ogólnej sum y kosztów pracy. N ieco wyższy jest ich udział w sektorze pryw atnym (75,8% ) niż w państw ow ym (74,9% ).
• Jed n o stk o w e koszty pracy (koszty pracy w relacji d o w ydajności pracy) w Polsce nie różn ią się w sposób zasadniczy od średniej europejskiej, co - ja k się w ydaje - oznacza, że pogląd o dużej przew adze k o m paraty w nej Polski w zakresie kosztów pracy nad krajam i „ s ta re j” U E jest niepraw dziwy.
• U dział płac w kosztach pracy w bad an y m okresie w ykazyw ał tendencję m alejącą. Z kolei udział płac w produkcji d o ro k u 1998 rósł, potem zaś spadał, ostatecznie lokując się n a nieco wyższym poziom ie niż n a początku b ad an eg o okresu. Z m iany te m o g ą św iadczyć o pew nym w zroście kosztów pracy.
• U dział kosztów pozapłacowych w kosztach pracy ogółem wyniósł w roku 2000 n iesp ełn a 25% i był, ja k n a sta n d a rd y eu ro p ejsk ie, d o sy ć niski. Jed n o cześn ie trz e b a stw ierdzić, że w b a d a n y m o k resie u dział kosztów p ozapłacow ych w Polsce rósł, co w ynikało z p rzerzu cania w ciężar kosztów pracy w y d atk ó w zw iązanych z p o m ocą m ateria ln ą bezro bo tn ym czy kon ie cznością sam ofin an so w an ia się system u ubezpieczeń społecznych.
Jacek Stasiak
L A B O U R C O ST S IN P O L A N D IN P E R IO D 1993-2003 (Summary)
In article is presented structure o f labour costs in Poland during period 1993-2003. An analyse provide to affirmation that there was quite differential between branches o f econom y. T he biggest costs are in mining industry. T he biggest part o f labour costs is personal earnings. It is 75 percent o f total costs.
In com parison with European average labour costs in Poland are low but specific labour costs (calculate as relation between labour costs and labour productivity) are similar to average.
The share o f wages in labour costs in Poland is decreasingly but in the same time the share o f labour costs in production is increasingly. This m eans, that labour costs in Poland have increased.
