Tradycje "Gazety Olsztyńskiej" po roku 1945

Jan Chłosta

Tradycje "Gazety Olsztyńskiej" po

roku 1945

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 555-562

Tradycje „Gazety Olsztyńskiej” po roku 1945

W prezentowanym artykule interesować nas będą następujące zakresy tematyczne: a) próby wznowienia „G azety” bezpośrednio po zakończeniu II wojny i przedstawienie czasopisma, które autentycznie nawiązywało do profilu „G azety” ; b) dokonanie analizy tego, co dotąd napisano o „Gazecie Olsz­ tyńskiej” ; c) omówienie działań podjętych w celu upamiętnienia pisma Pie­ niężnych.

Zam ysł wznowienia po zakończeniu II wojny „Gazety Olsztyńskiej” pojawił się już w m aju 1945 r. Łączył się on ze zmianą tytułu organu Zarządu Okręgowego Stronnictw a Ludowego „G łosu Ziemi” . Wydawcy „G łosu” uzys­ kali ponoć zgodę W andy Pieniężnej, wdowy po ostatnim redaktorze i właścicielu „G azety” , na przejęcie tytułu. Przedsięwzięcie to nie doczekało się realizacji. Nikt jednak nie podał powodów zaniechania tej inicjatywy. M ożna się tylko domyśleć, ze W anda Pieniężna, przystając na wznowienie „Gazety Olsztyńskiej” , pragnęła zachować także m otto: „Ojców mowy, ojców wiary, brońmy zgodnie m łody stary” oraz „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus” , a to nie było do przyjęcia przez ówczesny Wojewódzki Urząd K ontroli Prasy i W idow isk1.

In ną próbę wznowienia „Gazety Olsztyńskiej” trzeba łączyć z projektem wydawania własnego pisma przez Polskie Stronnictwo Ludowe. Rozmowy na ten tem at prowadził z W andą Pieniężną Władysław Wach, który przystał na zachowanie winiety gazety sprzed 1939 r.2 Również ten zamiar spotkał się z negatywnym stanowiskiem Wojewódzkiego Biura K ontroli Prasy i Widowisk.

Reaktywowanie „Gazety Olsztyńskiej” zalecał w 1946 r. Zarząd Okręgu Polskiego Związku Zachodniego. Tę kwestię ujęto w uchwale Kongresu A utochtonów z Ziem Odzyskanych, w której czytamy: „Szczególną rolę w życiu narodow ym odegrała prasa polska. Wznowienie tej prasy byłoby świadectwem ciągłości życia polskiego na Ziemiach Odzyskanych. Równocześnie prasa stanow iłaby wspólną płaszczyznę porozum ienia wszystkich ośrodków społecz­ nych n a Ziemiach O dzyskanych. F ak t wznowienia »Opolskich« przyjmuje K ongres z prawdziwą satysfakcją. Podobnie należałoby wznowić »Gazetę Olsztyńską«, »M azu ra« 3.

Oba apele nie spotkały się z żadnym odzewem. Dopiero w końcu 1952 r. rozpoczęto wydawanie pisma, a właściwie dodatku do dziennika, który przez pierwszych osiem lat nie przez zapożyczenie tytułu, lecz profil i podjęte tematy

1 B. Ł u k aszew icz, Prasa inform acyjno-polityczna W arm ii i M a zu r 1945 1975, W arszaw a 1982, s. 62. 2 B. Ł u k aszew icz, P olskie Stronnictw o Ludow e na W arm ii i M azurach w latach 1945 -1947, O lsztyn 1991, s. 55.

3 B. Ł u k aszew icz, Prasa inform acyjno-polityczna, s. 64. Komunikaty

upodobnił się do „Gazety Olsztyńskiej” . Było nim „Słowo na W armii i M azu­ rach” , sobotnio-niedzielna w kładka do „Słowa Powszechnego” . Pismo wiązali z dziennikiem Pieniężnych ludzie, uprzednio drukujący swoje artykuły w „Gazecie Olsztyńskiej” , m.in. M ichał Lengowski, który od 1890 r. publikował na jej łamach swoje wiersze. Lengowski poza wspomnieniami o kontaktach z „G azetą” napisał nawet wiersz Od „Gazety Olsztyńskiej” do „Słowa na Warmii i M azurach”*. Alojzy Śliwa, także poeta, debiutował w „Gazecie” w 1910 r. pobudką wyborczą, pisał w „Słowie” felietony w gwarze warmińskiej w cyklu „K uba spod Gietrzwałdu gada” , wzorowane na gadkach „K uby spod W artem - borka” , których autorem w większości był Seweryn Pieniężny junior. Już w pierwszym num erze „Słowa na Warmii i M azurach” Śliwa napisał: „W y starsze W arm ijoki pam ientata pewnikam K ube spod W artem borka jek łon od 1920 roku aż do wojny pięknie godoł i jek my wszyscy sia na to godanie doczekać nie m ogli” 5. W 1958 r. upom inał się o upamiętnienie miejsca, w którym stał budynek „G azety Olsztyńskiej” 6. Pisywała w „Słowie” M aria Zientara-M alew- ska, k tóra debiutow ała w „Gazecie” w 1920 r. wierszem Pory roku i była pracownikiem „G azety” . W „Słowie” drukowano też artykuły Emilii Sukertowej- Biedrawiny.

„Słowo na W armii i M azurach” było pismem redagowanym przez katoli­ ków. W każdym numerze zamieszczano rozmyślania na tem aty religijne. Ważnym działem były artykuły omawiające wydarzenia historyczne, w tym także te wiążące W armię z Rzecząpospolitą. Tak jak w „Gazecie Olsztyńskiej” drukow ano fragm enty prozy Sienkiewicza, Żeromskiego, Kraszewskiego, chcąc w ten sposób prostego czytelnika zapoznać z literaturą polską. D okonyw ano również przedruków tekstów z dawnej „G azety” , m.in. ks. Walentego Barczew­ skiego i A ndrzeja Samulowskiego. W „Słowie” ukazało się wiele publikacji o dawnej „Gazecie Olsztyńskiej” . Szczególne znaczenie m iała akcja kom ­ pletowania roczników pisma Pieniężnych podjęta przez zespół redagujący w 1972 r. w dwudziestolecie istnienia „Słowa” . Dzięki tej akcji zebrano 850 egzemplarzy, w tym 429 numerów samej „Gazety Olsztyńskiej” , 302 dodatków — „Gościa Niedzielnego” i „G ospodarza” oraz 119 numerów „Życia M łodzie­ ży” 7. Wiele z tych egzemplarzy to numery unikalne. W większości zostały one zakupione przez Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego oraz M uzeum W armii i M azur w Olsztynie.

Przejęcie tytułu „G azeta Olsztyńska” przez organ K om itetu Wojewódzkiego PZPR „G łos Olsztyński” 6 kwietnia 1970 r. odbyło się bez wcześniejszych

4 Słow o n a W arm ii i M az u ra c h (dalej: Słow o), 1956, n r 45 z 3 - 4X 1 . 5 Kuba spod G ietrzw ałdu gada, S łow o, 1952, n r 1 z 20 21 X II.

6 A . Śliwa, Kuba sp o d G ietrzw ałdu gada, Słow o, 1958, n r 50 z 13— 14 X II. A u to r felietonu p ro te sto w ał rów nież przeciw ko um ieszczeniu szaletu w p o b liż u m iejsca, gdzie zn ajdow ała się siedziba „ G a z e ty ” . M ieszkając w latach m iędzyw ojnia w P o z n a n iu , nie w iedział, że w tym sam ym m iejscu przed rokiem 1939 zn ajd o w ał się szalet. W spraw ie tej w ystąpił z in te rp re ta c ją n a sesji M iejskiej R a d y N aro d o w ej w O lsztynie Feliks B arab asz o ra z nieskutecznie in terw en io w ał były prz e w o d n icz ą cy P rezy d iu m W R N Juliusz M alew ski. T e m a t ten p o d ję to w „S łow ie” jeszcze raz (1959, nr 6 z 14— 151), kiedy w p o d p isie p o d zdjęciem d aw n eg o b u d y n k u „ G az e ty O lszty ń sk iej” n ap isan o : „O spraw ie tej i w y razach o b u rz e n ia , z ja k im s p o tk ał się ten p ro je k t w śród W arm iak ó w i M azu ró w , pisaliśm y ju ż w jed n y m z n u m e ró w w k ład k i. D ziś o tej nieprzyjem nej spraw ie przy p o m in am y jeszcze ra z nie d la te g o aby jątrzy ć, lecz z apelem d o w ład z m iejskich o zm ianę decyzji. T ego d o m a g a ją się czytelnicy, od k tó ry ch o trzy m u jem y w tej spraw ie w iele listó w ” .

7 K o m p letu jem y „ G a z e tę O lszty ń sk ą ” 1886— 1939. Z ak ończenie akcji, Słow o, 1973, n r 30 z 15 16X11.

zapowiedzi. W kom entarzu Jerzego Szymańskiego, ówczesnego redaktora naczelnego „G łosu” , (już pod zmienionym tytułem), znajdujemy takie oto zdania: „»G azeta Olsztyńska« będzie kontynuować 19-letnią działalność pub­ licystyczną „G łosu Olsztyńskiego” , a równocześnie będzie bezpośrednio nawią­ zywać do tradycji prasy polskiej, ukazującej się przed wojną na terenie b. Prus W schodnich, w szczególności do gazety od której przejęła swoją n a z w ę .---»Gazeta Olsztyńska« jest drukow ana na nowoczesnych maszynach w nowym obiekcie Olsztyńskich Zakładów G raficznych. Nasza gazeta służyła zawsze partii i społeczeństwu i w tej służbie pragniemy nadal jak najlepiej pracować” 8. Było to ewidentne zawłaszczenie tytułu, ale nikt wówczas przeciwko temu nie zaprotestował. Nie żyła już W anda Pieniężna (zmarła w roku 1967), a mieszkają­ ce poza Olsztynem córki ostatniego wydawcy nie przejawiały zainteresowania całą sprawą.

W 1975 r. zamiast określenia „O rgan” umieszczono w podtytule „Dziennik KW P Z P R ” . W 1986 r. po uroczystościach stulecia „Gazety Olsztyńskiej” , w numerze z 30 kwietnia— 1 m aja do czołówki tytułowej po raz pierwszy wprowadzono informację: „Pismo istnieje od 1886 roku” , obok wciąż znajdujące­ go się w podtytule: „D ziennik KW P Z P R ” oraz hasła „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się” . Przeciwko temu zapisowi, a właściwie przeciwko przejęciu tytułu, 25 czerwca 1989 r. zaprotestowało siedmioro olsztyńskich dziennikarzy. W trzypunktowym tekście zwrócili uwagę na zawłaszczenie tytułu w 1970 r., domagali się „położenia kresu temu nadużyciu przez przywrócenie prawdy i zwrotu tytułu »Gazeta Olsztyńska« historii oraz społeczeństwu obywatelskiemu, które posiada praw o dziedziczenia tej historii” 9. Rozgłos sprawie nadał przede wszystkim dwutygodnik „Posłaniec W arm iński” . Tem at rozwinął w trzech felietonach Bohdan K u ro w sk i10. Zabrali też głos czytelnicy, w tym prof, dr hab. Tadeusz Oracki, który w całej rozciągłości solidaryzował się z protestem dziennikarzy11. Prof. Janusz Jasiński natom iast w obszernym artykule zaty­ tułowanym Gazeta Olsztyńska 1886— 1939 polska, katolicka, antysocjalistyczna wskazał, jak bardzo w tych trzech zakresach profil przedwojennej „G azety” odbiegał od „G łosu Olsztyńskiego” i współczesnej „G azety” . W drugiej części tekstu zwracał uwagę n a uwikłania „G łosu” w system stalinowski. A utor w zakończeniu pisał: „M oże ktoś zarzucić, że wybrałem najbardziej jaskrawe przykłady, a nadto powinienem rozumieć ówczesne sytuacje polityczne, a zwłaszcza to, że organ partyjny musiał słuchać się swojej p a rtii. Dlatego tym bardziej nie m iała m oralnego prawa do historycznego tytułu, a tym samym nawiązywania do tradycji przedwojennej »Gazety Olsztyńskiej«. A już jednym wielkim nieporozumieniem jest codzienne informowanie czytelników, że »pismo istnieje od 1886 roku«, skoro jej korzenie sięgają zaledwie 1951 ro k u ” 12.

8 J. S zy m ań sk i, D o C zyteln ikó w , G a z e ta O lsztyńska, 1970, n r 1 (5702) z 6 IV.

9 Protest olsztyń skich d ziennikarzy, R ezo n an s, 1989, n r 15 (208). P ro test p o dpisali: B o h d an K u row ski, H a lin a K u ro w sk a, E rw in K ru k , M a ry n a O k ę ck a-B ro m k o w a, P. Piaszczyriski, A d am Jerzy Socha, Z en o n Z lakow ski.

10 B. K u ro w sk i, Przeciw ko aneksji, Po słan iec W arm iń sk i, 1989, n r 14; tenże, Nieporozum ienia, ibidem , n r 20; tenże, P otw ór i ludzie woli, ib id em , n r 22.

11 T . O rack i, Przeciw aneksji, P o słan iec W arm iński, 1989, n r 18.

12 J. Jasiński, G azeta O lszty ń ska 1886— 1939 polska, katolicka, antysocjalistyczna, Posłaniec W arm iński, 1989, n r 18.

558 Jan Chłosta

N a zarzuty zawłaszczenia tytułu zareagował ówczesny redaktor naczelny „G azety” Czesław Pazera obszernym artykułem zatytułowanym Gdy wszystko się zmienia. W zasadzie autor nie odniósł się do meritum sprawy, lecz przypomniał, że „Pod nowym tytułem dziennik znacznie poszerzył i wzbogacił formy popularyzacji historii Warmii i M azur” 13.1 w tym miał rację. Następnie przypom niał wiele inicjatyw podjętych przez redakcję pisma. W tym numerze pominięte zostały po raz pierwszy uprzednio cytowane w podtytule: „Pismo istnieje od 1886 ro k u ” , „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się” oraz „Dziennik KW P Z P R ” , pojawiła się zaś czwarta prawda Związku Polaków w Niemczech, uchwalona na Kongresie 6 m arca 1938 r. w Berlinie: „Co dzień Polak narodow i służy” . Ten podtytuł ostatni raz zamieszczono w olsztyńskim dzienniku w num erze z 29— 30 kwietnia— 1 m aja 1990 r.

To, co o „Gazecie Olsztyńskiej” napisano po 1945 r. należy podzielić na co najmniej na dwie grupy: w pierwszej ująć wypada opracowania głównie historyków olsztyńskich, zamieszczone w periodykach naukowych oraz edyc­ jach książkowych, a w drugiej — artykuły prasowe, zazwyczaj wywoływane kolejnymi rocznicami narodzin „G azety” .

Pierwszą próbę określenia oblicza ideowo-politycznego „Gazety Olsztyń­ skiej” w latach międzywojnia podjął w 1960 r. w obszernym artykule Wojciech W rzesiński14. A utor w oparciu o dokum enty archiwalne i zachowane roczniki pisma, ale też bezpośrednie rozmowy z wdową po Sewerynie Pieniężnym, W andą, oraz innymi osobam i związanymi z przedwojenną „G azetą” omówił dwudziestoletnie dzieje wydawania pisma. W yodrębnił przy tym następujące zakresy: sprawy organizacyjno-redakcyjne, stosunek do sytuacji wewnętrznej w państwie niemieckim w rozbiciu na okres Republiki Weimarskiej i Trzecią Rzeszę oraz oddzielnie przedstawił zaangażowanie redakcji w obronę polskiego stanu posiadania na terenie W armii i M azur. Wrzesiński wykorzystał prace W ładysława C hojnackiego15, artykuły Leona Sobocińskiego. Pod wieloma względami artykuł ten stanowił podstawę do dalszych badań nad „G azetą Olsztyńską” .

Pierwszymi latam i wydawania „Gazety Olsztyńskiej” zajął się Andrzej W akar. Wyniki swoich badań ogłosił w trzech artykułach oraz książce zatytuło­ wanej Przebudzenie narodowe na Warmii 1886—1893

16.

W ybrane zakresy dziejów „Gazety Olsztyńskiej” znalazły się także w opraco­ waniach Tadeusza C ieślaka17 oraz Janusza Jasińskiego18. Tadeusz Oracki

13 Cz. P azera, G dy w szy stk o się zm ienia, G a z e ta O lsztyńska, 1989, n r 216 z 1 9 IX.

14 W . W rzesiński, O blicze ideow o-polityczne ,.G azety O lszty ń skie j" w latach 1920— 1939, K o m u n ik a ty M az u rsk o -W a rm iń sk ie (dalej: K M W ), 1960, nr 2, ss. 167 212.

15 J. C y b u lsk a [W . C h o jn ack i] C zaasopiśm iennictw o polskie na W arm ii, Słow o, 1955, nr 8 --9.

16 A . W a k a r, O ceny p o lity c zn e „G azety O lszty ń skie j” latach 1886 -1893, K M W , 1962, n r 2, ss. 427 -4 5 4 ; tenże, O rganizacja p ra cy redakcji i a d m in is tra c ji,.G azety O lsztyń skiej", ibidem , 1964, n r 1, ss. 71 — 90; tenże, R ola ,.G azety O lszty ń sk ie j” w ruchu po lskim na W a rm ii w końcu X I X wieku, w: S zkic e olsztyńskie, O lsztyn 1967; tenże, Przebudzenie narodowe na W a rm ii 1886— 1893, O lsztyn 1965 i 1982.

17 T . C ieślak, Prasa po lska na M a zu ra ch i W arm ii 1718— 1939, O lsztyn 1964.

18 J. Jasiń sk i, G a zety po lskie na M a zu ra ch i W arm ii w iatach 1842— 1939 a problem świadom ości narodowej, w: H istoria p ra sy p o lskiej a kszta łto w a n ie się k u ltu r y narodowej, W arszaw a 1967, ss. 4 9 —75; tenże, C zytelnictw o „ G azety O lszty ń sk ie j” na W a rm ii w latach 1 8 8 6 - 1913, K M W , 1976, n r 3, ss. 397 406; tenże, K ult m a ryjn y na łamach „G a zety O lszty ń sk ie j" w latach 1886 —1914, w: Niepokalana. K ult M a tk i Bożej na ziem iach polskich w X I X wieku, L ublin 1988, ss. 641— 654.

w dwóch edycjach Słownika biograficznego Warmii, M azur i Powiśla podał życiorysy redaktorów i współpracowników „G azety” 19. Niewątpliwie odkryw­ czy charakter m iał artykuł Janusza Jasińskiego, zamieszczony w 1969 r. w „Roczniku Czasopiśmiennictwa Polskiego” 20, w którym omówił źródła finansowania „G azety” w chwili jej powstania. W innej publikacji Janusz Jasiński wskazał na istotny szczegół dotyczący wydania num eru próbnego „Gazety Olsztyńskiej” z d atą 25 m arca 1886 r., wydrukowanego na pewno z pom ocą Andrzeja Samulowskiego w Gietrzwałdzie21. Wreszcie ten sam autor uzasadnił, wcześniej tylko przez M arię Zientarę-M alewską uporczywie upo­ wszechnianą wersję, że do założycieli „Gazety Olsztyńskiej” trzeba zaliczyć także ks. W alentego Barczewskiego. Janusz Jasiński wskazał na kontakty księdza z Janem Liszewskim z czasów duszpasterzowania w Biskupcu22. W innej pracy szeroko przedstawił rolę „G azety Olsztyńskiej” w kształtowaniu świadomości narodowej na południowej W arm ii23.

W tym miejscu w ypada wskazać na własne publikacje autora. Dotyczą one oficyny Pieniężnych, a więc również tłoczonych tam oprócz samej „G azety” czasopism i książek, przeznaczonych także dla M azurów, ustaleń dotyczących dodatków do pisma podstawowego, procesów sądowych, jakie wytaczano redaktorom i wydawcom, oraz księgarni24. Napisałem także trzy książki biograficzne o redaktorach „G azety” i przygotowałem edycję felietonów Seweryna Pieniężnego25.

W sposób szczególny olsztyńscy historycy przygotowywali się do obchodów stulecia „Gazety Olsztyńskiej” . 1 czerwca 1981 r. pod przewodnictwem prof. Wojciecha Wrzesińskiego odbyła się w Olsztynie specjalna narada, której celem była „intensyfikacja badań, wypełnienie luk i doprowadzenie do opracowania i wydania m onografii „G azety Olsztyńskiej” 26. Prof. Wrzesiński stwierdził, że m onografia pow inna obejmować dzieje pisma w latach 1886— 1939 i składać się z dwóch zasadniczych części: pierwszej zamykającej się w okresie od kwietnia 1886 r. do listopada 1918 r. i drugiej — do końca sierpnia 1939 r. Ostatecznie m onografie w konwencji zaproponowanej przez profesora napisali Andrzej W akar (lata 1886— 1918) i Wojciech W rzesiński27 (okres międzywojenny). M onografia ta stanowi najbardziej wnikliwe opracowanie dziejów olsztyńskiego dziennika.

Wojciech Wrzesiński swoimi referatami nadał główny ton sesjom naukowym

19 T . O ra c k i, S ło w n ik biograficzny W arm ii, M a zu r i Powiśla o d połow y X V w ieku do 1945 roku, W arszaw a 1963; tenże, S ło w n ik b io graficzny W arm ii, M a zu r i Powiśla X I X i X X w ieku do 1945 roku, W arszaw a 1982.

20 J . Jasiń sk i, W spraw ie „G a zety O lsztyń skiej", R ocznik H isto rii C zaso p iśm ien n ictw a Polskiego, 1969, t. 8, z. 2, ss. 173— 183.

21 J. Jasiń sk i, A n d rzej S a m u lo w sk i 1840— 1928. O narodowe oblicze W arm ii, O lsztyn 1976.

22 J. Jasiń sk i, P o lityczn e po szu kiw a n ia ks. W alentego Barczew skiego, w: L o sy Polaków w X I X i X X wieku. Stu d ia ofiarow ane prof. S te fa n o w i K ieniew iczow i w osiem dziesiątą rocznicę Jego urodzin, W arszaw a 1981.

23 J. Jasiń sk i, Św iadom ość narodowa na W arm ii w X I X wieku. N a ro d zin y i rozw ój, O lsztyn 1983. 24 J. C h ło sta , W ydaw nictw o „G a zety O lszty ń skie j" 1918— 1939, O lsztyn 1977.

25 J. C h ło sta, Sew eryn P ieniężny (1890 — 1940). R ed a kto r spod zn a ku Rodła, O lsztyn, 1980; tenże, K azim ierz J a ro s zy k (1 8 7 8 — 194 1 ). O narodow y k s z ta łt W a rm iii M azur, O lsztyn 1986; tenże, W o kó ł spraw warm ińskich. R zecz o redaktorach „ G a zety O lszty ń skie j" , W arszaw a, 1986; K uba spod W artem borka gada. Felietony Sew eryna P ieniężnego drukow ane и» „G azecie O ls zty ń s k ie j", w stęp i o p rać. J. C h ło sta, O lsztyn 1989.

26 T . F ilip k o w sk i, P rzed stuleciem „G azety O lszty ń skie j”, K.MW, 1983, n r 1, s. 11. 27 A . W ak a r, W . W rzesiń sk i, „G azeta O lszty ń sk a ” 1886— 1939, O lsztyn 1986.

z okazji dziewięćdziesiątej i setnej rocznicy „Gazety Olsztyńskiej” 28. D okonał też podsum owania ważnej sesji naukowej zorganizowanej 17 kwietnia 1986 r. przez Ośrodek Badań Naukow ych, podczas której referaty, poza samym profesorem, wygłosili dr Leonard Smółka („G azeta Olsztyńska” na tle prasy polskiej dzielnicy pruskiej), d r Bohdan Łukaszewicz (Prasa polska wobec problemu polskiej ludności rodzimej i próby reaktywowania tytułu „G azeta Olsztyńska” ).

Stulecie pisma stworzyło możliwości do urządzenia w Olsztynie i okalających m iasto miejscowościach wielu imprez związanych z tą uroczystością. Podobnie jak w 1976 r. w wielu artykułach przedstawiono założenia program owe pisma Pieniężnych i ludzi z tą gazetą związanych. Poza samą „G azetą Olsztyńską” tem atyka ta znalazła odzwierciedlenie na łamach „Dziennika Pojezierza” , dwutygodniku „W arm ia i M azury” oraz w „K ierunkach” , „F aktach” , „Tygo­ dniku Powszechnym” , „K ato lik u” . Zwrócić też należy uwagę na sesję zatytuło­ waną „Ludzie „G azety Olsztyńskiej” zorganizowaną 2 m arca 1986 r. przez olsztyński Oddział PTH , Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pojezierze” oraz Oddział D oskonalenia Nauczycieli. W ażną częścią obchodów stulecia „G azety” były uroczystości kościelne. Otóż 8 kwietnia we współkatedrze ks. pb dr Edmund Piszcz (wówczas adm inistrator apostolski) odprawił Mszę św. za zmarłych redaktorów i współpracowników pisma, wygłosił okolicznościową homilię oraz poświęcił tablicę upam iętniającą miejsce druku pisma w latach 1893— 1920. Po mszy św. Janusz Jasiński wygłosił referat na tem at stosunku „Gazety Olsztyńskiej” do wiary, do Kościoła, do duchowieństwa oraz wzajemną relację między katolicyzmem a polskością na Warmii. Był to, tak należy sądzić, ostatni przejaw oddzielnych świeckich i kościelnych obchodów rocznicy „Gazety Olsztyńskiej” . W szak stulecie urodzin i pięćdziesięciolecie śmierci Seweryna Pieniężnego, 24 lutego 1990 r., odbyły się już łącznie. Mszę św. za duszę ostatniego wydawcy odpraw ił we współkatedrze ks. pb Edmund Piszcz, a punkt ten został włączony do całości program u. Był to symptom nowych czasów.

W kilka lat po uroczystych obchodach stulecia „G azety” , w 1989 r. nakładem warszawskiej oficyny K siążka i Wiedza została wydana książka Andrzeja Staniszewskiego pt. Ojców mowy, ojców wiary29. Andrzej Staniszewski już wcześniej podejm ował tem aty związane z olsztyńskim pismem 30. Może w porów ­ naniu z opracow aniam i Wojciecha Wrzesińskiego, Janusza Jasińskiego, A nd­ rzeja W akara nie były one tak odkrywcze, ale dorobek Andrzeja Staniszewskiego w tym, co napisano o „Gazecie Olsztyńskiej” , także się liczy. Poza tym wiele artykułów przyczynkarskich napisali: Zygmunt Lietz, Tadeusz Zienkiewicz, Zofia D udzińska, Jerzy Korkozowicz, Wojciech Ogrodziński.

N a to, że dzieje „G azety Olsztyńskiej” oraz biografie wydawców i redak­ torów stały się współczesnym lepiej znane niż inne przejawy polskiego trw ania na tych ziemiach, złożyło się wiele okoliczności. N a pewno wpływ na to m iała m artyrologia i śmierć Seweryna Pieniężnego w obozie koncentracyjnym w

Ho-28 J. P rzerack i, H istoria p ra sy p o lskiej na W arm ii. Sprawozdanie z sesji, K M W , 1976, n r 4, s. 597; R . T ra b a , O bchody setn ej rocznicy „G a zety O lszty ń skie j" , K M W , 1987, n r 2, ss. 374— 384.

29 A . Staniszew ski, Ojców m o w y, ojców wiary. H istoria i współczesność na łamach ,,G azety O lszty ń skie j" 1886— 1939, W arsz a w a 1989.

30 S. Staniszew ski, Spraw a m n iejszo ści narodowych na łamach „G azety O lszty ń skie j" w latach 1921 -1928, K M W , 1983, n r 1, ss. 35 -6 4 .

henbruch31. Bezpośrednio po wojnie m iastu M ehlsack nadano nazwę Pieniężno. Wydawca stał się również patronem jednej z głównych ulic Olsztyna. Jego nazwisko umieszczono na tablicy obok innych zamordowanych bojowników 0 polskość W armii i M azur. Odsłonił tę tablicę (na obelisku wzniesionym na cześć niemieckiego burm istrza O skara Bellana) 8 września 1946 r. marszałek Michał Rola-Żymierski. Dw a miesiące później Juliusz Malewski i Czesław Rychlik sprowadzili z H ohenbruch prochy zamordowanych Seweryna Pienięż­ nego, Jana M azy i Leona W łodarczaka. Uroczysty pogrzeb odbył się 2 listopada 1946 r. K o n du k t na cmentarz parafialny św. Jakuba prowadził wówczas ks. prałat Jan Hanowski. Wówczas też pośmiertnie Seweryn Pieniężny został odznaczony Krzyżem Grunw aldu.

Pamięć o „Gazecie Olsztyńskiej” przenosili w czasy współczesne związani z tym pismem W armiacy. T ak wiele m u zawdzięczali w edukacji narodowej 1 politycznej, że nie mogli o nim zapomnieć.

Kolejne inicjatywy upamiętniające ostatniego wydawcę to umieszczenie 1 września 1964 r. w pobliżu zam ku olsztyńskiego głazu upamiętniającego zasługi Seweryna Pieniężnego. Stało się to także dzięki staraniom red. Stanisława Poznańskiego z tygodnika „Stolica” . Tego samego dnia Seweryn Pieniężny został patronem Szkoły Podstawowej nr 17 przy ul. Partyzantów, a 24 stycznia 1970 r. — Olsztyńskich Zakładów Graficznych. Przed frontonem , na postum en­ cie, umieszczono podobiznę Seweryna Pieniężnego dłuta Edw arda Jurjewicza. Zresztą drukarze z O Z G raf co roku urządzali uroczyste wieczornice poświęcone ostatniem u wydawcy „G azety Olsztyńskiej” . N adto na cmentarzu komunalnym przy ul. Poprzecznej postaw iono okazałych rozmiarów symboliczny grobowiec rodziny Pieniężnych.

Okrągłe rocznice związane z „G azetą” mobilizowały redakcję współczesnego pisma do podejm owania wcale nie błahych czy spektakularnych przedsięwzięć, jak zjazdy rodów twórców i współtwórców „Gazety Olsztyńskiej” , urządzanie wystaw. Spośród nich ważna była wystawa zorganizowana przez Zofię Janusz­ kiewicz i Piotra O barka „100 lat »Gazety Olsztyńskiej«” , umieszczenie tablicy pamiątkowej przy ul. Prostej, gdzie przez jakiś czas mieściła się siedziba redakcji. W 1990 r. na terenie dawnego obozu koncentracyjnego w Hohenbruch urządzono symboliczny grób ostatniego wydawcy „G azety” , a redakcja wspiera­ ła budowę nowych szkół. W 1986 r. wydrukowano kilka artykułów, uprzednio umieszczonych w jubileuszowym numerze „Gazety Olsztyńskiej” sprzed pięć­ dziesięciu lat. Edycja sprawiała wrażenie jakby stanowiła przedruk tam tego wydania, liczącego 48 stron.

Nadzwyczajnym przedsięwzięciem była odbudow a budynku „Gazety Olsz­ tyńskiej” na placu Rybnym. Po raz pierwszy o zamiarze odbudowy wspomniał

1 września 1986 r. ówczesny redaktor naczelny Czesław Pazera podczas uroczystości otw arcia szkoły podstawowej w Dywitach. Potem inicjatywę rozwinął W ładysław Ogrodziński, wyrażając propozycję, aby dawną siedzibę

31 W . Suleja, W . W rzesiński, Problem y po to czn ej św iadom ości historycznej m ieszkańców W arm ii i M azur, K M W , 1981, n r 1, ss. 101 192. P o d c z as b a d a ń so n dażow ych, kiedy re sp o n d e n t byt zap y tan y o p o d a n ie znanych m u nazw isk z p rzy g o to w an ej wcześniej listy ---- a ż 84% a n k ieto w an y ch p o d a ło Sew eryna Pieniężnego. W iększą zn ajo m o ść (o 4 p ro c .) uzyska! ty lk o M ich a ł K ajk a.

562 Jan Chłosta

„G azety” wybudować do 1 września 1989 r., w pięćdziesięciolecie agresji niemieckiej na Polskę. Cały przebieg odbudowy dom u omówił Rom an W acho- wiec w książce Placówka Pieniężnych (Olsztyn 1996). A utor usytuował tę inicjatywę na tle niepozornych i ważnych inicjatyw, mających potwierdzać autentyczne nawiązanie do pism a Pieniężnych, jego rolę integrującą polską ludność południowej W armii. Prace przy odbudowie domu „Gazety Olsztyń­ skiej” zostały zakończone 6 czerwca 1992 r. Gospodarzem obiektu jest Muzeum Warmii i M azur.

Die Traditionen der „Gazeta Olsztyńska” nach dem Jahre 1945

Z u s a m m e n f a s s u n g

D e r V erfasser stellt A k tiv itä te n b e re ich e d a r, d ie n ach 1945 u n te rn o m m e n w urden, um die T ra d itio n d er „ G a z e ta O lszty ń sk a ” a u s d en J a h re n 1886— 1939 zu erh a lte n . D iese A k tiv itä te n w aren m it d er V erö ffen tlich u n g von E rin n e ru n g e n d e r M itg lied er d es P o le n b u n d e s in D eu tsch lan d v erb u n d en , d er W ied erb eleb u n g von k o m p liz ie rte r V erg an g en h eit d e r p o ln isch en T ag eszeitu n g (besonders w äh re n d d er G ü ltig k eit vom N azi-Pres- segesetz n a c h 1933) bis zu r V e rh a ftu n g des letzten H era u sg e b e rs Sew eryn Pieniężny un d seinem T o d e im K Z H o h e n b ru c h 1940, w eiterh in m e h re re n n ach dem 2. W eltkrieg u n tern o m m en en V ersuchen, d ie Z eitu n g w ied erzu b eleb en . 1970 e rfo lg te d ie T itelv e rä n d e ru n g v o n „ G lo s O lsztyński” in „ G a z e ta O lszty ń sk a ” , die a u ch an d ere K o n se q u e n z en h a tte . D ie H e ra u sg e b e r u n te rn a h m e n viele In itiativen, um polnische T ra d itio n e n des S ü d erm lan d s zu v erb reiten , in itiierten au ch d e n W ied erau fb au des H au ses d e r „ G a z e ta ” am T a rg R ybny (F isc h m a rk t) in A llen stein , w as a u f eine b e so n d e re W eise an die dam alig e Z eitsch rift erin n ert. V eran staltet w u rd en B egegnungen erm lä n d isch e r Fam ilien u n d w issenschaftliche T a g u n g en , v o rb ereitet V erö ffen tlich u n g en . All dies tru g zum E n tste h e n eines gew issen K lim as beim G e sta lte n d e r regionalen Id e n titä t d e r gegenw ärtigen B ew ohner Erm lan d s u n d M asu re n s b e i. E in en w ichtigen P la tz in d ieser Id e n titä t n im m t d ie Eri n n e ru n g an d e n F o rtb e s ta n d des P o le n tu m s ein, w essen A u sd ru ck d ie Z e itu n g d e r Pieniężnys w ar.