J e rz y P iaskow ski
(Kraków)
CH ARA K TERY STY K A OŚRODKÓW HU TN ICTW A ŻELAZA NA ZIEM IA CH PO L SK I W STAROŻYTNOŚCI I WE W CZESNYM
ŚREDN IO W IECZU
W zw ią zk u z uznaniem p r z e z Recenzentów tez a r t y kułu za h ipotetyczne Redakcja drukuje te k s t jako d ysku sy jn y, zapraszają c Zain teresowanych te m a te m do zabrania głosu na łamach „K w artaln ika Historii Nauki i Techniki".
O środki h u tn ic tw a żelaza, działające n a ziem iach dorzecza O d ry i W i sły w staro żytn ości i w e w czesnym średniow ieczu, b y ły dotychczas opi san e zasadniczo ty lk o w oparciu o archeologiczne znaleziska re sz te k żu ż la lub pieców hutn iczy ch. Nie uw zględniono p rz y ty m jakości w y ta p ia nego żelaza, tech n ik i w y tw a rz an ia poszczególnych przedm io tów an i ich rozpow szechniania.
P ełn iejsza ocena sta ro ż y tn y c h i w czesnośredniow iecznych ośrodków h u tn ic tw a żelaza, d ziałających w dorzeczu O d ry i W isły stała się m ożli w a dzięki licznym analizom p rzedm iotów żelaznych (ponad 2000 sz tu k z około 400 stan ow isk archeologicznych) i około 400 p ró b ek żużla, jak ie prow adzi a u to r od 1955 r. w ram a ch p rac In s ty tu tu H istorii N auki, Oś w ia ty i T echn ik i Polskiej A kadem ii N a u k 1. W oparciu o te an alizy o p ra cow ano obiek tyw n e k ry te ria oceny technologii d aw ny ch w yro bó w z że
J. P i a s k o w s k i : Metalłographic in vestigatio ns of ancient iron obje cts fro m th e te rriory b etw e en the Oder and the basin of Vistula river. ’’Journal o f the Iron and S teel In stitute”, 1961, Vd. 198, s. 263; t e n ż e : R o z w ó j m e talozn aw czych badań d a w n yc h p rze d m io tó w żelaznych w Polsce i ich zastosowanie w archeologii. „Archeologia Polskii” 1966 nr 2, s. 723; t e n ż e : The ach ievem en ts of research car ried out in Poland on the history of early technology of iron. „Archaeologia Polo- na” 1970 s. 18; t e n ż e : R oz w ó j m e talozn aw czych badań starożytn ych i w c ze s n o średniowiecznych prze d m io tó w żelaznych w k r a ju i zagranicą. „K w artalnik H istorii Nauki i T echniki” 1978 nr 3/4 s. 715.
524 J . P ia sk o w sk i
laza d y m a rs k ie g o 2 i o ry g in aln ą m etod ę w ypro w adzen ia cech w yrobów z poszczególnych ośrodków p ro d u k c y jn y c h 3.
N iektó rzy badacze 4 o publikow ali polem iczne w y stąp ien ia w odniesie n iu do w spom nianej m eto d y au to ra. B ra k m iejsca nie pozw ala tu na p rzed staw ien ie ty ch d y sk u sji, m ożna ty lk o zauw ażyć ogólnie, że w k ry ty ce te j nie w zięto całkow icie pod uw agę statysty cznego sensu m etody, ani o biek ty w n y ch w yników sta ty sty c z n y ch testów , p o tw ierd zający ch słuszność opracow aanej m etody s.
O m ów ienie ro zw oju ośrodków p ro d u k cji żelaza w dorzeczu O d ry i W isły w staro żytno ści i w e w czesnym średniow ieczu w ym aga p onadto w p ro w adzen ia p ew nych ogólnych o b iek ty w n y ch pojęć, ok reślający ch c h a ra k te ry sty k ę poszczególnych ośrodków p ro d u k cy jn y ch . Z ostały one p rzed staw io n e w pierw szej części tego opracow ania.
I. OGÓLNE OKREŚLENIA I DEFINICJE
D la o k reślenia i oceny sta ro ż y tn y c h i w czesnośredniow iecznych oś rod kó w h u tn ic tw a żelaza zaproponow ano definicje k ilk u podstaw ow ych pojęć, a obok nich podano także ogólne sym bole i oznaczenia kodowe, k tó re u łatw ia ją posługiw anie się nim i także w zestaw ieniach tab e lary c z n ych i w ykresach.
2 J. P i a s k o w s k i : Uber die Kennzeichen der Zem entation und des Schweis- sens an den frühmittelalterlichen eisernen Gegenständen (Diskussion m it R. P lei- ner), “Acta Archaeologica Carpathica” 1972 nr 1—2, s. 127; t e n ż e : K r y te r ia okre ślania technologii w y r o b ó w z żelaza dym arskiego. „Arttheologia Polski” 1972 s. 7 t e n ż e : Examinations of early iron objects: Part I, Purposes and standardisation of methods. “Irish Archaeological Research Forum” 1977 inr 1 s. 13.
’ J. P i a s k o w s k i : Cechy ch arakte rystyc zn e w y r o b ó w żelazn ych produ kow a nych przez sta rożytn ych h utn ików w Górach Ś w iętokrzyskich w okresie w p ł y w ó w rzym skich (I—IV w. ne.). W: Studia z d zie jó w górnictwa i hutn ictw a 1963 t. 4 s. 9; t e n ż e : The m ethod of determ ination of the characteristic and origin of iron ob je cts on the basis of metallographic examinations. „Archeologia P olsk i” 1964 t. 6 s. 124—160; t e n ż e : Określenie pochodzenia dawn ych p rze d m io tó w na podsta w ie analizy cech. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1967 s. 61—97.
4 D yskusja. W: Studia z d zie jó w górn ictw a i hutnictwa. 1963 s. 86—123; R. P I e i n e r : P rzy czy n e k do problemu metalu rgii w czesnohisto rycznej i zagadnienia tak zw anego m e ta lu św ięto krzyskiego. „Kwartalnik H istorii Nauki i T echniki” 1965 s. 32.
s J. P i a s k o w s k i : O dpow ie dź referenta W: Studia z d zie jó w górnictwa i hut nictw a 1963 s. 123; t e n ż e : D ysku sja nad koncepcją starożytn ego żelaza św ię to krzyskiego (w odpow iedzi drow i R. Pleinerowi). „Kwartalnik H istorii N auki i Tech n ik i” 1965 s. 349; t e n ż e : O archeologicznej k r y ty c e koncepcji starożytn ego żelaza
św iętokrzyskiego (uzupełnienie odpowiedzi dro w i R. Pleinerowi) „K wartalnik Hi storii Nauki i Techniki” 1966 s. 105.
O śro dki hu tn ictw a żelaza na ziem iach P o lsk i 525 P rz ed e w szystkim n ależy u stalić d efin icję „ośrodka p ro d u k c y jn e g o ”, a — p rz y n a jm n ie j — „hutniczego ośrodka p ro d u k cy jn e g o ” . D efin icja ta ka nie może być dow olna i narzucona, a p rio ri, m usi w y n ik ać z m ożli wości „rozdzielczych” a k tu a ln y ch m etod naukow ych.
W te n sposób h u tn ic z y m ośrodkiem p ro d u k c y jn y m n az y w a m y „ob szar, n a k tó ry m p rz y zastosow aniu o k reślo n ej ru d y i technologii w y ta piania u zyskiw ano m eta l o określonych w łaściw ościach fizy ko -ch em icz n y c h ” .
H u tn iczy ośrodek p ro d u k c y jn y może więc obejm ow ać rozleg ły obszar, jed n a k w chw ili obecnej nie byłoby celow e w prow adzenie in n ej definicji, ze w zględu na m ożliw ości w y o d ręb n ien ia p ro d u k tó w ośrodka.
T rzeba tu rów nież rozróżnić ośrodki w ytw órcze, w k tó ry c h w y ta p ia no m eta l i p rzerab ian o od ra z u n a gotow e w y ro b y i ośrodki przetw órcze, w k tó ry c h p rze ra b ia n o na w y ro b y m eta l w y to p io n y w in n y m ośrodku.
D otychczasow e b ad an ia m etaloznaw cze p rzedm iotów żelaznych, w y stę p u ją cy c h n a te re n a c h dorzecza O d ry i W isły, nie d o starczy ły jed n a k dow odów w sk azu jący ch na znaczący udział ośrodków p ro d u k u ją c y c h w y ro b y żelazne z im portow anego surow ca w staro ży tn o ści i w e w czesnym średniow ieczu.
Z kolei, uw zględniając także m ożliw ości a k tu a ln y ch m eto d n a u k o w ych, przedstaw iano k lasy fik ację w ielkości poszczególnych ośrodków p ro d u k cy jn y ch . W te n sposób rozróżniono:
a) ośrodki o m ałej p ro d u k cji prow ad zo n ej doryw czo (okazjonalnie), ty l ko częściowo z asp ak ajające p o trz e b y m iejscow ej ludności, n a w e t je żeli chodzi o n a jp ro stsze w y ro b y (klasa 1),
b) ośrodki o m ałej p rodukcji, k tó re zasp o k ajały praw ie całkow icie p o trz e b y m iejscow ej ludności, lecz ty lk o jeśli chodzi o n a jp ro stsz e w yrob y, nie w y m ag ające m eta lu w ysokiej jakości (klasa 2),
c) ośrodki o ro zw in iętej p ro d u k cji, k tó re zasp o k ajały p o trz e b y m iejsco w ej ludności jeśli chodzi o w szystkie lu b praw ie w szystkie w yroby żelazne (klasa 3),
d) ośrodki o w ysoko ro zw iniętej p ro d u k cji, k tó re zasp okajały p o trz e b y m iejscow ej i okolicznej ludności jeśli chodzi o w szystkie lub p raw ie w szy stk ie w y ro b y żelazne, a ponad to d o starczały swe p ro d u k ty lu d ności dalszych teren ó w (klasa 4).
T akie definicje pozw alają u n ik n ąć ilościow ego określenia w ielkości p ro d u k c ji poszczególnych ośrodków , k tó re j nie da się jeszcze u sta lić n a w e t w dużym p rzy b liżeniu. Z resztą, d la oceny społeczno-gospodarczego znaczenia danego ośrodka p ro d u k cy jn eg o d ecy d u jące je s t przed e w sz y st kim określenie w jak im sto p n iu jego p ro d u k cja zaspokajała a k tu a ln e po trz e b y m iejscow ej i okolicznej ludności.
526 J . P ia sk o w sk i
R o zp atru jąc z kolei h isto ry cz n y rozw ój poszczególnych ośrodków p ro d u k c y jn y c h m ożem y, ogólnie, p rzy jąć:
a) okres I — zapoczątkow ania prod u k cji, aż do m o m en tu zaspokojenia p o trzeb m iejscow ej ludności w określone w y ro b y lu b — p rzy n ajm n iej do chw ili osiągnięcia najw iększego udziału w zaspokojeniu ty ch po
trzeb,
b) okres II — u stab ilizo w an ej w ytw órczości n a o siąg nięty m poziom ie p ro d u k cy jn y m ,
c) o k res III — u p a d k u (jeśli do niego doszło) w sk u te k k o n k u ren c ji in n y c h ośrodków p ro d u k cy jn y c h , w y tw a rz ają cy c h w y ro b y w yższej ja kości lub tańsze, albo w sk u te k m igracji w ytw órców lub n ajazd u ob cego plem ien ia i zniszczenia ośrodka.
D atę początku działalności ośrodka h utniczego o k reśla ją n a jw cześn iej sze w y ro b y z tego ośrodka lu b pozostałości żużla m etalurgicznego. Ze w zględu n a tru d n o śc i w id en ty fik a c ji w yrobów , najczęściej trz e b a oprzeć datow anie n a znaleziskach żużla. W ystęp ują tu jed n a k pew ne trudności, gdyż żużel w y stę p u je przew ażn ie bez przed m iotów u m o żliw iających d a tow anie archeologiczne, ponadto m iejsca w yto p u (na p rzy k ła d żelaza) z n ajd o w ały się zw ykle poza m iejscam i, k tó re sk u p ia ją uw agę archeo lo - loga (osady, cm en tarzy sk a). N a tra fie n ie więc przez archeologa n a p ie rw sze, a więc jeszcze nieliczone — m iejsca w y to p u jest w ięc m ało praw do podobne.
D la o k reślen ia tech n ik i w ydo by w an ia i w zbogacania ru d y żelaznej uw zględniono:
a) ro d zaj stosow anej ru d y żelaznej: lim onitow ą (np. b agienną, d arn io w ą itp.), sy d ery to w ą, h em a ty to w ą i m ag nety tow ą,
b) sposób ek sp lo atacji ru d y : w y b ieran ie z pow ierzchni lub w ydo b yw a nie m etodą górniczą,
c) sposób w zbogacania ru d y : bez w zbogacania, p rażen ie lub p łuk an ie. T echnika w y to p u żelaza lu b stali została określona w edług:
a) ro d za ju pieca: ognisko, piec ziem ny, piec ziem ny z nadbudow ą, piec szybow y naziem ny,
b) sposobu w y k o rzy stan ia d m u chu : z dm uchem n a tu ra ln y m , z dm uchem ' sztucznym , z użyciem siły ludzkiej, zw ierzęcej lub w odnej,
c) u m iejętn o ści k iero w an ia p rocesem n aw ęg lan ia p ierw o tn eg o tzn., św ia dom ego uzy sk iw an ia żelaza lu b stali.
D la oceny ośrodków p ro d u k cy jn y c h (także p rze ra b ia ją c y c h m eta l sprow adzony z ośrodka, gdzie b ył on w y tap ian y ) trz e b a także określić jakość m eta lu rozróżniając:
a) m eta l niskiej jakości, k ru ch y , czyli zaw iera ją c y szkodliw e dom ieszki, a m ianow icie fosfor (pow yżej 0,20 do 0,08% P, zależnie od stopnia n a w ęglania) i arsen (praw dopodobnie pow yżej około 0,05% As),
O śro dki h u tnictw a żelaza na ziem iach P o lsk i 527 b) m eta l w ysokiej jakości, o nisk iej zaw artości szkodliw ych dom ieszek
(P, As).
P o n ad to należy rozróżnić:
a) żelazo (tj. m etal o s tru k tu rz e ferry ty c z n ej),
b) żelazo o różnym , n ieró w n o m iern y m n aw ęg len iu p ierw o tn y m ,
c) stal (m iękka, pó łtw ard a, tw a rd a , b ardzo tw a rd a , żależnie od z a w a rto ś ci węgla),
d) żelazo w ysokoniklow e.
D alsza ocena ośrodków p ro d u k u ją c y c h w y ro b y żelazne z w łasnego lub zakup y w an ego suro w ca bierze pod uw agę:
a) um iejętn o ść św iadom ego rozróżnienia żelaza i stali i odpow iedniego w y k o rzy stan ia ty ch m etali,
b) znajom ość procesów częściowego u tw a rd z a n ia w y k o n an y ch p rzed m io tów ja k naw ęglan ie w tó rn e (cem entacja i zgrzew anie żelaza i stali, c) znajom ość procesów obróbki cieplnej.
Ogólnie, p rze w id u je się n a stę p u jąc ą k lasy fik a c ję poziom u tec h n icz n e go poszczególnych ośrodków h u tn ic tw a żelaza w staro ży tn o ści i w e w czes n y m średniow ieczu
Poziom I — w y ta p ia n ie żelaza lu b stali bez św iadom ego k iero w an ia p ro cesem n aw ęg lan ia podczas w y to pu (np. w y ta p ia n ie żelaza z r u d y w y - sokofosforow ej lub sta li z ru d y niskofosforow ej) i nierozróżnianie żela za od stali.
Poziom II — w y tap ian ie żelaza lu b stali bez św iadom ego k iero w an ia procesem naw ęg lan ia podczas w ytopu, lecz ro zróżnianie żelaza od stali przez zastosow anie obróbki cieplnej stali (II A), naw ęglania w tórnego (cem entacji) n arzędzi z żelaza (II B), n aw ęg lan ia w tórn ego (cem entacji) i obróbki cieplnej n arzęd zi z żelaza (II C).
Poziom III — w y tap ian ie żelaza lu b sta li ze św iadom ym kiero w an iem procesem n aw ęg lan ia podczas w y to p u i ro zró żn ian ie żelaza od sta li przez zastosow anie obróbki ciepln ej stali (III A), n aw ęg lan ia w tó rnego (cem en tacji) narzędzi z żelaza (III B), zgrzew ania żelaza i stali bez sk ręcan ia łączonych p rętó w (III C), zgrzew ania żelaza i sta li ze sk ręcan iem łączo n ych p rętó w (III D), stosow anym p rz y w yro b ach „ d z iw ero w an y ch ” . P rz y trz e ch o statnich procesach technologicznych w ykonane przed m io ty b y ły zw y kle tak że poddan e obróbce cieplnej.
Poszczególne c h a ra k te ry sty k i, zastosow ane dla oceny ośrodków p ro d u k c ji żelaza i w yrobów żelaznych w raz ze zn ak am i kodow ym i z e sta w iono w tab licach 1, 2, 3 i 4. Z n a k kodow y „0” je s t zare z erw o w a n y dla p rzy p ad k u , gd y c h a ra k te ry s ty k i nie m ożna było określić.
528 J . P ia sk o w sk i
T a b e l a 1
Charakterystyka rodzaju i sposobu eksploatacji i wzbogacania rudy żelaza wraz z oznaczeniem kodowym
Rodzaj eksploatowanej rudy Sposób eksploatacji rudy Sposób wzbogacania rudy
znak znak znak
Nazwa kodowy Określenie
kodowy Określenie kodowy
Limonit ' wybieranie 1 bez wzbogaca
nia 1
Syderyt 2 metodą górni prażenie 2
czą 2
Hematyt 3 niezidentyfiko płukanie 3
wany 0 Magnetyt 4 niezidentyfiko wany 0 Inna ruda 5 Niezidentyfi kowana 0 T a b e l a 2
Charakterystyka wytopu żelaza lub stali wraz z oznaczeniem kodowym
Rodzaj pieca Zastosowanie i sposób doprowadzenia dmuchu
Kierowanie procesem nawęglania pierwotnego
Znak Znak Znak
Określenie kodowy Określenie
kodowy Określenie kodowy
Ognisko 1 dmuch natural bez świadome
ny 1 go kierowania
procesem 1
Piec ziemny 2 dmuch sztuczny świadome kie
doprowadzany rowanie proce
siłą ludzką 2 sem 2
Piec ziemny dmuch sztuczny
z nadbudową 3 doprowadzany
siłą zwierzęcą 3
Piec szybowy dmuch sztuczny
naziemny 4 doprowadzany 4
siłą wodną
niezidentyfiko nieustalone niezidentyfiko
O środki h u tnictw a żelaza na ziem iach P o lsk i 529
T a b e l a 3
Charakterystyka jakości produkowanego żelaza lub stali z oznaczeniem kodowym Ocena jakości metalu Rodzaj produkowanego metalu
Określenie kodowyZnak Określenie kodowyZnak
Metal niskiej jakości o podwyż szonej zawartości szkodliwych domieszek:
fosforu (ponad 0,20-0,08% P w zależności od zawartości węgla) lub arsenu (ponad, 0.05% As?) 1 żelazo 1 żelazo o nierównomiernym nawęgleniu 2 stal 3
Metal wysokiej jakości o niskiej zawartości szkodliwych domie szek (P, As) 2 żelazo wysokoniklowe inne 4 5 T a b e l a 4
Charakterystyka technologii próbki żelaza i stali wraz z oznaczeniem kodowym
Rozróżnianie żelaza i stali Stosowanie specjalnych
sposobów utwardzania Stosowanie obróbki cieplnej Określenie kodowyZnak Określenie Znak
kodowy Określenie
Znak kodowy
Nie rozróżnia Nie stosowanie Nie stosowanie
nie żelaza od specjalnych obróbki ciepl
-stali 1 sposobów
utwardzania 1
nej 1
Rozróżnianie Stosowanie na- Stosowanie
żelaza od stali 2 węglania hartowania
wtórnego 2 zwykłego 2
Stosowanie Stosowania
zgrzewania hartowania
żelaza i stali miejscowego 3
(bez skręcania) 3
Stosowanie Stosowanie
zgrzewania ulepszania
żelaza i stali cieplnego 4
(ze skręcaniem) 4 inne 5
niezidentyfiko niezidentyfiko niezidentyfiko .
wane
0 wane 0 wane 0
Tabela 5 C h a ra k te ry st y k a w a żn ie js zy ch ośrod ków h u tn ic tw a żel az n eg o w d o rz ec zu O d ry i W is ły w sta roż y tn o śc i i w e w cz es n y m śr ed n io w ie cz u (sy m bo le w y ja ś nione w te k śc ie ) O k re s (d a to w a n ie ) K u ltu ra Nazwa ośro d ka hu tn ic zeg o O ce n a w ie lk o śc i o śro d ka (k la sa ) C h a ra k te ry st y k a (z n a k ko do wy ) O k re śl en ie po zi om u te ch ni czn eg o R o d za j i spos ób w zb o g a ca n ia ru d y T ec h n ik a w yt o p u Ja k o ść w yt opi one go m eta lu T ec hn olo gi a p rz er ó b k i m eta lu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 H alsztacki, w cz es no - i środ kow ola te ńs ki (V II I-I I w . p.n .e. ) łu ży ck a świ ęt ok rzy sk i 4 3. 1 (? ). 0 1 .1 .1 . (? ) 2 .2 1 (7 )1 .2 I Pó źno-lateń ski i rz y m sk i (I w . p.n.e. — V w . n.e. ) p rz ew o rs k a świ ęt ok rzy sk i opo ls ki m a zow ie cki ta rc h a lic k i 3 .2 .2 2 .1 .0 1 .1 .0 1 .1 .0 1 .1 .0 1 .1 .0 1 .1 .0 3 (?). l (? )1 2 (?). l (? )1 2 (? ).l ( ?) 1 2 (? ).l ( ?) 1 2. 1 (? )1 1 (? )1 ( ?) 1 1 (? )1 (?).l 2.2 2.2 (? ) 1. 1 1. 1 1. 1 1. 1 1. 1 1 (? ). 1 .2 /3 1 (? ).1 .2 /3 ( ?) 1 .1 .1 1. 1 .1 1 (? ).2 .2 /3 1 (?) .2. 2/ 4 1 .1 .1 I( ? ) I I I l I I k ra k o w sk i g lu b cz y sk i inn e ja st o rf sk a ok sy w sk a ró żn e ’2 1 .1 .0 1. 1 (?). l 1. 1 1 .1 .1 I b a łt y js k a (d o X II I w .? ) ró żn e 3 1 .1 .0 1 (? ).2 .2 1 .2 2 .1 .2 /3 IIA W czesne śre d n io w ie cze a ) V I-X
O środki h u tn ictw a żelaza na ziem iach P olski 531 o\ II IA /B /C V II II IA /B C/ D (? ) 00 m rT ro cT <N il Z 'Y Z 2. 2/ 3/ 4 (? ). .2 /3/4 e /n 1 .1 /3 e/r i 1 .2 .2 Z't ‘1 1 (? )2 .2 1 . 1. 0 0 I I 1 . 1 .0 ró ż n e ró ż n e ró ż n e <N do rzecze śro d k o w ej O dr y i W isły dorz ec ze gó rn ej O d ry i W isły ca łe d o rz e cz e O d ry i W isły -b) X -X II I
532 J. P iaskow ski
II. ROZWÓJ OŚRODKÓW HUTNICTWA ŻELAZA NA TERENACH DORZECZA ODRY I WISŁY W STAROŻYTNOŚCI
I WE WCZESNYM ŚREDiNIOWlECZU
P o słu g u ją c się p rzed staw io n y m i w yżej pojęciam i opisano ośrodki h u t n ic tw a żelaza n a te re n a c h dorzecza O d ry i W isły w staro żytn ości i we w czesnym średniow ieczu (do X III/X IV w.). W ażniejsze ośrodki w raz z ich c h a ra k te ry sty k ą zestaw iono w tab lic y 5.
N ajw ięk szy m ośrodkiem h utniczy m na ty ch te re n a c h był w sta ro ż y t ności ośrodek w G órach Ś w iętokrzyskich. Znaleziono tam liczne sk u p ie n ia pieców ziem nych (do pojedynczego w ytopu) są datow ane przez a rc h e ologów n ajw cześniej na okres p ó ź n o la te ń sk is, jed n a k na podstaw ie m e talo zn aw czy ch badań w yrobów żelaznych m ożna hipotety cznie datow ać początki działalności tego ośrodka na późny okres halsztack i (V III—IV w. pne.) 7.
O środek h u tn iczy w G órach Ś w ięto krzyskich zaspokajał całkow icie p o trz e b y nie ty lk o ludności najbliższych okolic, lecz w szystkich plem ion k u ltu r y łużyckiej, zam ieszkujących rozległe obszary praw ego dorzecza O d ry i dorzecza W is ły 8. W ytapiane w ty m ośrodku niskofosforow e że lazo (a raczej stal) o n ieró w n o m iern y m naw ęgleniu (ryc. 1) zapew niało w ysoką jakość w y k o n an y m przedm iotom . Ilu s tru je to w ielobok rozk ładu zaw artości fosforu w w yrobach żelaznych k u ltu ry łu życkiej (ryc. 2).
N astępnie ośrodek h u tn ic tw a żelaznego w G órach Ś w iętokrzyskich był głów nym dostaw cą w yrobów żelaznych dla ludności k u ltu ry pom orskiej i k u ltu r y grobów kloszow ych, będących k o n ty n u ac ją k u ltu r y łużyckiej 9. Szczególnie rozw inęła się p ro d u k cja tego ośrodka w okresie rzym sk im (I—IV w. n e .) 10, dziięki eksploatacji górniczej dużych złóż rudy, głów nie h e m a ty to w ej. C h a ra k te ry sty c zn e dla tego ośrodka są reg u la rn ie u sz ere gow ane piece h u tnicze na m iejscach w ytopu.
6 K. B i e l e n i n : S tarożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Ś w ię to krzyskich. W arszawa-Kraków 1974.
7 J. P i a s k o w s k i , T. R ó ż y c k a : Badania technologii w y r o b ó w żelaznych na ziemiach Polski w okresie halsztackim i wczesnolateńskim. „Kwartalnik Historii K ultury M aterialnej” 1959 s. 379; J. P i a s k o w s k i : Zagadnienie początków hut n ictw a żelaznego na ziemiach Polski. „Przegląd Archeologiczny” 1971 t. 19/20 s. 37— —49.
8 J. P i a s k o w s k i : W y ro b y żelazne kow ali św iętokrzyskich w okresie późno- late ńskim i rzy m skim , ich rozpow szechnienie i ocena jakości, „Rocznik S w ięto- krzycki” 1972 t. 3 s. 245; t e n ż e : Koncepcja starożytnego żelaza „św iętokrzyskiego” w św ietle n ow ych badań. „Studia i M ateriały z Dziejów Nauki Polskiej” 1984 Seria D z. 10 s. 3.
0 J. P i a s k o w s k i : Zagadnienie ciągłości rozw oju h utn ictw a żelaza na z ie miach polskich w starożytności i w e w c ze s n y m średniowieczu. „Roczniki D ziejów Społecznych ii Gospodarczych” 1971 t. 32 s. 13.
10 M. R a d w a n : Méthodes appliquées en Pologne dans les recherches sur la sidérurgie ancienne des Monts Saint-Croix. „Organon” 1965 t. 2 s. 145.
Ryc. 1. Makrostruktura ma przekroju bransolety z okresu halsztackiego w ykonanej z żelaza o nierównom iernym naw ęgleniu (próbka trawiona N ital’em, pow ięk szenie
8 X). Miejsca nawęglone uległy zaciem nieniu
Ryc. 2. Wielobok rozkładu zaw artości fosforu w wyrobach żelaznych: a -r- kultury łużyckiej (na podstaw ie 181 analiz), b) — kultury pomorskiej (35 analiz), c) — k ul tury przeworskiej (340 analiz), d) — plem ion słow iańskich w e w czesnym średnio
534 J. P ia sk o w sk i
H utnicy , k tó ry c h w św ietle sta ro ż y tn y c h źródeł p isany ch n ależy id e n ty fik o w ać z w zm ianko w an ym przez T acy ta 11 celty ck im p lem ieniem K o - ty n ó w 12 d o starczali w ielk ich ilości w ysokiej jakości w yro bó w żelaznych d la całej ludności k u ltu r y p rzew o rsk iej (ryc. 3). D zięki te j m asow ej p ro d u k c ji ludność te j k u ltu ry , zw łaszcza w pobliżu tego ośrodka (W ąchock, Starachow ice, Błonie) m ogła w kładać liczne p rzed m ioty żelazne do gro
bów. ;
:
Ryc. 3. Zasięg wyrobów z ośrodka hutniczego w Górach Św iętokrzyskich w okresie późnolateńskim ii rzym skim na podstaw ie analiz m etaloznawczych
P o n a d to n a te re n a c h n a d środkow ą i g ó rn ą O drą i W isłą, zasiedlanych przez ludność k u ltu ry p rrzew o rsk iej w okresie późnolateńskim (przed- rzym skim ) i rzym skim , około I w ieku p rze d naszą e rą (do V w. ne.) po jaw iły się liczne m ałe ośrodki hutn icze. E ksploatow ano ta m zalegające na p o w ierzchni ru d y darniow e, bagien n e itp. zaw ierające znaczną ilość zw iązków fosforu.
11 T a c i t u s : Germania 43, 2.
12 J. P i a s k o w s k i : S tarożytne źródło pisane dotyczące K o t y n ó w i ich loka lizacji w Małopolsce. W: Małopolskie studia historyczne 1961 t. 4 z. 31—4 s. 63; t e n że: Studia nad lokalizacją starożytn ych K o ty n ó w . „Acta Ardhaeologica Carpathica” 1961 t. 3 s. 77; t e n ż e: Z u r Lokalisierunk d e r antiken Kotiner. „Beitraege zur Urund Friihgeshichte” 1981 s. 675.
O środki h u tn ictw a żelaza na ziem iach P olski 535 W ytap iane w ty ch ośrodkach w ysokofosforow e żelazo było n isk ie j ja kości (kruche). Chociaż w n ie k tó ry c h ośrodkach (M azowsze 13, T a rc h a li- c e 14) p ro d u k c ja żelaza b y ła dość duża, je d n a k nie m ogła zaspokajać w szystkich p o trz e b m iejscow ej ludności, k tó ra — jak m ożna przypuszczać — u żyw ała u zb rojen ia w ykonanego z w ysokojakościow ego żelaza (a raczej stali) z ośrodka hutniczego w G órach Św iętokrzyskich.
W n ie k tó ry c h m ałych ośrodkach h u tn ic z y ch n a te re n ie P olsk i p o łu d niow ej, a m ianow icie w okolicach K rak o w a (C arrodunum w edług G eo
grafii P to lem eu sza 15) i — praw dopodobnie — w okolicach G łubczyc 1S,
h u tn ic y w o kresie p ó źn olateńskim i rzy m sk im stosow ali proces u tw a r dzania narzędzi w y k u ty c h z żelaza przez naw ęglan ie w tó rn e (cem en ta cję) i obróbkę cieplną.
In n e b y ły w a ru n k i p ro d u k c ji h u tn ic z ej n a P o m orzu środ ko w y m i za chodnim , gdzie w y stę p u ją jedy n ie w ysokofosforow e ru d y darniow e, b a gienne itp. W okresie późnolateńskim (przędrzym skim ), na obszarach zajęty ch p rzez ludność k u ltu r y jasto rfsk ie j, ą później oksyw skiej ro z w i n ęła się dość znaczna p ro d u k c ja żelaza niskiej jakości (w ysokofosforo- wego), k tó ra jed n a k nie z asp ak ajała całkow icie p o trzeb m iejsco w ej lu d ności 17.
Ludność ta u ży w ała b ro n i (miecze, n iek tó re g ro ty włóczni) im p o rto w anej lub zdobytej (ew en tu aln ie w y k o n a n e j z im po rtow an ego surow ca) na ogół w ysok iej jakości.
C h a ra k te ry sty k a m eta lu (zaw artość fosforu) użytego do w y ro b u m ie czów, a częściowo i grotów w łóczni je st inna, aniżeli w pozostałych w y robach, u żyw an y ch przez ludność k u ltu r y jasto rfsk ie j, oksyw skiej i g ru -13 S. W o y d a : M azow iecki ośrodek h utn ictw a sta rożytn ego (I w iek pne. — IV w iek me.). „Kwartalnik Historii K ultury M aterialnej” 1977 s. 471. Zob. J. P i a s k o w s k i : H ip otetyczne w p r o w a d ze n ie cech żelaza wytapian ego w s ta r o ż y tn y m ośrodku m azow ieckim i ocena tego ośrodka. „Kwartalnik H istorii K ultury M aterialnej” 1981 s. 433.
14 C. G i e b e l e r : Über die vergeschichtliche Eisenschmelzatätten von Tarx- dorf und Verwandten, „Zeitschrift fü r E tnologie” 1909 z. 1 s. 53.
15 J. P i a s k o w s k i : Metalozn awcze badania z a b y tk ó w archeologicznych z W y - ciąży, Igołom, Jadwodn ik M okrych i Piekar. W: Studia z d zie jó w górnictwa i h ut nictwa 1958 r1. II s. 7; t e n ż e: Metaloznawcze badania p rze d m io tó w że laznych z osady w N o w e j Hucie-Mogile z okresu rzym skiego. W: Materiały S ta ro ży tn e 1964 t. 10 s. 189.
16 J. P i a s k o w s k i : Metalozn awcze badania prze d m io tó w żelaznych z Sobo- ciska, N o w e j C e re k w i i\ Kościelisk. „Sprawozdania A rcheologiczne” 1973 t. 15 s. 151—172; t e n ż e : Badania m etalozn aw cze starożytn yc h prze d m io tó w żelaznych z Kietrza i S utkowa, woj. Opole. „Silesia A ntiqua” 1979 t. 21 s. 69.
17 J. P i a s k o w s k i : Metallkundliche Untersuchungen an archäoloschen Eisen gegenständen der vorrömischen Eisen — und der römischer Kaiserzeit aus dem Nordosten der DDR. „Ethnogr. Archäolog. Zeitschrift”. 1969 t. 10 s. 301; t e n ż e : Metaloznawcze badania prze dm iotów że laznych k u ltu ry jastorfskiej i gru py lu b u skiej wczesnego okresu rzym skiego. W: M ateriały Zachodnio-Pomorskie 1972 t. 18 s. 59.
536 J. P iask o w sk i
Ryc. 4. W ielobok rozkładu zawartości fosforu: a — w m ieczach (13 analiz), b — w grotach w łóczni (13 analiz), c — innych wyrobach (56 analiz) kultury jastorfskiej,
oksywskiej i grupy lubuskiej
p y lu b u sk iej (ryc. 4). P ochodzenia te j b ro n i (surow ca) dotąd nie udało się ustalić. N a Pom orze docierały n iek tó re w y ro b y z ośrodka w G órach Ś w iętok rzy sk ich (np. zapinki).
Te w y n ik i m etaloznaw czych analiz pozw alają zrozum ieć w zm iankę T a c y ta 18 o zam ieszkujących w ybrzeże B ałty k u Sujonach, k tó rz y p rze chow yw ali b ro ń pod strażą. J e s t też zrozum iałe, dlaczego ludność k u ltu ry oksyw skiej p rzestała w pew nym m om encie um ieszczać części uzbro jenia w grobach. W obec b ra k u w łasn ej p ro d u k c ji żelaza (lub stali) w ysokiej jakości, w kładanie do grobów broni obniżało siły plem ienia.
Jeszcze inaczej p rzed staw ia się p ro d u k c ja żelaza n a te re n a c h zasiedlo ny ch przez plem iona b ałty jsk ie, k tó re m ożna identyfikow ać z W enedam i. W y stę p u ją ta m tak że ru d y żelaza o dość w ysokiej zaw artości fosforu, jed n a k począw szy od późnego o kresu lateńsk iego (przedrzym skiego) i we w czesnym okresie rzy m sk im ro zw inęła się tam p ro d u k c ja żelaza w ysoko- fosforow ego, k tó ra całkow icie zasp ak ajała p o trzeb y m iejscow ej ludności tak że w b ro ń tj. to p o ry i g ro ty włóczni.
Ś w iadczy o ty m fak t, że c h a ra k te ry s ty k a m eta lu (zaw artości fosforu) w yrobów „ b a łty jsk ic h ” p o k ry w a się z c h a ra k te ry s ty k ą m etalu w yrobów
O środki h u tn ictw a żelaza na ziem iach Polski 537
Ryc. 5. Wielobok rozkładu zaw artości fosforu: a — w wyrobach „bałtyjskich” (51 analiz), b — w przedmiotach żelaznych używanych przez Bałtów (71 analiz)
używ an y ch przez B ałtów (ryc. 5). P o n ad to c h a ra k te ry s ty k a m eta lu topo ró w i grotów w łóczni jest ta k a sam a ja k m eta lu pozostałych w y rob ów „ b a łty jsk ic h ” (ryc. 6).
H u tn icy b a łty jsc y p o tra fili bow iem ta k p row adzić w yto p m e ta lu z ru d y w ysokofosforow ej, że uzyskiw ali p ierw o tn e naw ęg lenie (tj. stal) części łupki żelaznej. W yspecjalizow ali się w w yrobie toporów ta k p rz e rab ia ją c łupkę, ab y ostrze to p o ru było u k ształto w an e w tw a rd e j (naw ę- glonej) części ł u p k i 19. D alsze u tw a rd z e n ie toporów osiągane było przez obróbkę cieplną.
T opory b y ły głów ną b ro n ią B ałtów , gdyż w y ta p ia n e przez n ich żela zo nie nadaw ało się do w yro b u m ieczów, a jakość in n y ch części u z b ro je n ia (np. g ro ty w łóczni) w y k o n any ch z takiego m eta lu b y łab y niska. N a to m iast dzięki m asyw nej budow ie to p o ry nie b y ły w rażliw e na u d erzen ie. Ta sam a te c h n ik a w y tap ian ia stali i w y ro b u toporów b y ła stosow ana tak że przez p lem iona słow iańskie 20.
19 J. P i a s k o w s k i : M etalozn awcze badania p rze d m io tó w żelazn ych z Mieżan i S u d a ty (ZSRR). „Wiadomości Archeologiczne” 1965 t. 31 z. 4 s. 363.
20 JŁ P i a s k o w s k i : O p ie rw o tn y m sposobie o trz y m y w a n ia stali u śre dnio wiecznych Słowian. „Hutnik” 1964 t. 31 z. 12 s. 378.
53 8 J. P iaskow ski
Ryc. 6. Wielobok rozkładu zaw artości fosforu: — W „bałtyjskich” . toporach i gro tach w łóczni (25 analiz), b — w innych wyrobach „bałtyjskich” (26 analiz)
D otychczasow e p race archeologiczne nie u ja w n iły jakiegoś ośrodka hutniczego B ałtów sk on centrow anego n a p e w n y m o kreślo n y m terenie. Możliwe, że p ro d u k c ja ta b y ła rozproszona n a całym obszarze, zam iesz kały m przez te plem iona.
B ałtow ie w n iew ielk im sto p niu u ży w ali przedm iotów żelaznych obce go pochodzenia. W znaczniejszych ilościach tak ie p rze d m io ty (głów nie części uzbro jenia) w y stę p u ją n a obszarach graniczących np. z k u ltu rą przew o rsk ą (okolice Suw ałk).
P rz ed m io ty te b y ły praw dopodobnie w w iększości zdobyw ane podczas w spom nianych przez T acyta w G e rm a n ii21 najazdów B ełtów -W enedów na sąsiad ujące plem iona.
T ech nika w y to p u m eta lu i c h a ra k te r p ro d u k cji plem ion b ałtyjsk ich, zapoczątkow any w okresie p ó źn olateń sk im (p rzedrzym skim ) i w p ie rw szych w iekach naszej ery, u trz y m a ły się bez zm ian aż do V III w. ne., a p raw dopodobnie n a w e t i dłu żej (X II— X III w. ?). ‘
N atom iast n a pozostałych, opisyw anych w te j p rac y teren ach , w ę dró w k i ludów dop ro w ad ziły n a przełom ie V /V I w. ne. do całkow itej zm iany w dziedzinie p ro d u k cji i rozpow szechnienia w yro bó w żelaznych 22.
21 T a c i t u s: Germania 45.
22 J. P i a s k o w s k i : Eisen- und Stachltechnologie der V ölkerw ande-rungszeit im Gebiete zw isch en Weichsel und Oder. „A ntikvarist. A rchiv” 1973 s. 20.
O środki h u tn ictw a żelaza na ziem iach P olski 5 3 9
W m iejsce w ielkiego, zniszczonego zapew ne, ośrodka h u tniczeg o w G órach Ś w ięto k rzy skich , p ro d u k u jąceg o niskofosforow e żelazo (stal) w y sokiej jakości n a p o trzeb y ludności k u ltu r y p rze w o rsk iej oraz w ielu, roz proszonych, zw ykle m ałych ośrodków , w k tó ry c h z r u d y d a rn io w e j, lub bagien n ej w y ta p ia n e było w m a ły c h .- ilościach w ysokofosforow e żelazo nisk iej jakości, p o w sta ją now e liczne ośrodki h u tnicze, zasp o k ajające całkow icie — n iez b y t zresztą duże — zapotrzeb ow anie m iejscow ej lu d ności.
P rzy b y łe plem iona Śłow ian p o tra fiły — podobnie jak B ałtow ie — uzyskiw ać z w ysokofosforow ej ru d y żelaznej m eta l (łupkę) częściow o naw ęglony, i — co w ięcej — oddzielać tą część od pozostałej m asy że lazn ej. N arzędzia stalow e b y ły p o dd aw an e dalszem u u tw a rd z e n iu przez obróbkę cieplną. H u tn icy sło w iańscy ro zró żn iali w ięc w y raźn ie s ta l od żelaza.
W początkow ym okresie tj. od VI do X w. ne., istn ia ły — ja k m ożna przypuszczać na podstaw ie dotychczasow ych b a d a ń — dw a ob szary te c h nologiczne. W środk o w y m dorzeczu O d ry i W isły h u tn ic y słow iań scy (być m oże Sklaw inow ie zapom niani przez J o r d a n e s a 23) p o tra fili w y k o rzysty w ać użyskane n iew ielkie ilości stali, k s z ta łtu ją c z n iej ty lk o część p rac u jąc ą narzęd zi tnący ch (noży, sierpów itp.), i łącząc ją m etodą z g rze w an ia kow alskiego z pozostałą częścią, w y k u tą z żelaza.
H u tn icy ci opanow ali więc i ro zw in ęli tech n ik ę zgrzew an ia żelaza i s t a l i 24. P rz y k ła d e m tego m ogą być liczne sposoby w y k o n y w a n ia noży, przed staw io n e n a ryc. 7.
N ato m iast plem iona m ieszkające w dorzeczu górnej O d ry i W isły (Antowie?) nie stosow ały (nie znały?) tec h n ik i zgrzew ania. D opiero oko ło przeło m u X i X I w., praw dopodobnie w w y n ik u w łączenia ty c h ziem przez B olesław a C hrobrego do p a ń stw a polskiego, ta w ysoko ro zw in ięta te c h n ik a w y k o n y w an ia n arzędzi rozpow szechniła się n a te re n a c h P o lsk i południow ej.
P o n ad to n a te re n a c h P o lsk i p ołud n io w ej okresow o w y stę p u ją c h a ra k tery sty c z n e cm en tarzy sk a k u rh an o w e. W c m e n tarz y sk ac h ty c h w y s tę p u ją bardzo rzad k o p rzed m io ty żelazne. D otychczasow e b a d a n ia (dotyczące tylko 8 przedm iotów ) 25 w sk azują, że b y ły one różnego i nieo k reślo n eg o pochodzenia. Ludność tw orząca te c m e n tarz y sk a — być m oże, H u no w ie — nie posiadała jakiegoś w łasnego ośrod k a p ro d u k cji żelaza, lecz p o słu giw ała się jedy n ie p rzedm io tam i zd o by ty m i n a in n y ch plem ionach.
2S I o r d a n e s : De origine actibusque G etaru m V, 34.
24 J. P i a s k o w s k i : Untersuchungen der früh-m ittelalterlich en Eisen- und Stahtechnologie der Sla ven in den Gabieten zw isch en Weichsel und Oder. „Archeo logia Polona” 1974 t. 15 s. 67.
25 J. P i a s k o w s k i : W y n ik i badań m e talozn aw czych pięciu n oży z w c ze s n o średniowieczn ych kopców z terenu Małopolski. „Sprawozdania A rcheologiczne” 1968 t. 19 s. 477.
540 J. P iaskow ski
□ ie lo z o E U n a g l o n e O stal
m
r s t u
Ryc. 7. Technologia w ykonyw ana noży słow iańskich w dorzeczu Odry i W isły w e wczesnym średniowieczu
R o zp atru jąc rozw ój ośrodków h u tn ic tw a żelaza, w dorzeczu O d ry i W isły m ożna zauw ażyć zasadniczą różnicę pom iędzy starożytnością i w czesnym średniow ieczem , zarów no pod w zględem techn iki h u tn iczej, a zw łaszcza ro d zaju i m etod p rzeró b k i m etalu jak i znaczenia poszczegól ny ch ośrodków .
W okresie przed rzy m sk im i rzym skim , pom im o szybkiego ilościowego rozw oju p ro d u k cji, zwłaszcza w ośrodku h u tn iczy m w G órach Ś w ięto krzyskich, nie stw ierdzam y znaczącego rozw oju technicznego, ani w za jem nego oddziaływ ania poszczególnych ośrodków . T ech nik a naw ęg lan ia w tórnego (cem entacji), k tó ra po jaw ia się — być może pod w pływ em ta kich ośrodków po południow ej stro n ie K a rp a t lub S ud etów — w m ałych celtyckich osadach na p o łu d niu P o lsk i (okolice K rakow a, okolice G łub czyc), nie rozpow szechniła się d alej w k ieru n k u północnym .
Isto tn e zm iany tec h n ik i n astą p iły w okresie w ędró w ek ludów , jed n a k nie by ły one w ynikiem postępu technicznego. Poziom tech niczn y ośrod ków h u tn iczy ch plem ion słow iańskich był w praw dzie w yższy (ryc. 8), jednak obniżyła się jakość w ytapianego m eta lu (ryc. 9), co było spowo dow ane zniszczeniem starożytnego ośrodka hutniczego w G órach Św ię tokrzyskich.
W y raźn y postęp tech n iczn y w y stąp ił n ato m ia st u plem ion słow iań skich w okresie w czesnego średniow iecza. Chociaż jakość w ytapianego przez te plem iona żelaza i stali b y ła n iska i nie m ogła być podw yższona z pow odu jakości eksplo ato w any ch ru d , jed n a k udoskonalona została tech n ik a p rzeró b k i m etalu .
Rozpow szechniło się zgrzew anie żelaza i stali, ro zw inęły się skom plikow ane technik i zgrzew ania (m.in. zastosow anie w k ładek z żelaza w y
-O środki h u tn ictw a żelaza na ziem iach P olski Stawianie ~ Polsce środkowej I w Polsce j południowej
J
0 $ V ^ V c 14r . 3 0J 13 v o KraKów - Głubczyce o 3 o * 1 2 Ośrodek Świętokrzyskif i 112 Rożne drobne ośrodki
111 ...
_____ i_____ i_____ i_____,_____ i_____ i_____i_____I_____ i_____ i_____ i
VIII VI IV H II IV VI VIII X KII XIV
w.p.n.e Okres w.n.e
--- Kultura łu życka -»przew orska --- kultura przeworska : Kraków-Głubczyce --- Bałtowie
... kultura oksywska — Jasto rfsk a --- Słowianie
Ryc. 8. Charakterystyka poziomu technicznego ośrodków hutniczych w dorzeczu Odry i W isły w starożytności i w e w czesnym średniowieczu
o CT> o , O ( 24 23 Bałtowie 2,2 ”2 2,1 o 2 i 1,3 £ o c c 1 2 t ,Q> ’ -S '§ o D 1,1 i? o o Ośrodek Świętokrzyski VIII VI IV w .pji.e Słowianie Pólsce_£rodkowej w "Polsce Z-—~ = Bałtowie ^qłuaniow ęj._ y
Rożne mal-ę ośrodki
_L Okres
IV w.n.e
VI VIII XII XIV
Ryc. 9. Charakterystyka jakości m etalu w ytap ian ego w ośrodkaah hutniczych w dorzeczu Odry i Wisły w starożytności i w e wczesinym średniowieczu
sokofosforow ego). N a p rzy k ła d w okresie od V I—X w. udział noży zg rze w anych z żelaza i stali w ynosił 21,2%, a w okresie X I— X III w. — 68,2%. Ponadto, w X II—X III w. n a stą p iła s ta n d a ry z a c ja (ujednolicenie) i uproszczenie technologii w y k o n y w an ia n arzędzi w słow iańskich ośrodkach h u tn ic tw a żelaznego w dorzeczu O d ry i W isły.
542 J. P iask o w sk i
P rzed staw io n y t u rozw ój i ocena ośrodków h u tn ic tw a żelaza działa jący ch w dorzeczu O d ry i W isły do X III/X IV w ie k u jest p ierw szy m ta kim opracow aniem , p rzy g o tow any m n a podstaw ie m etod y zastosow anej przez a u to ra. Dalsze bad an ia m ogą w prow adzić pew n e uzup ełnien ia do p rzed staw io n y ch w yników , jed n a k w y d a je się, że podstaw ow e stw ierd ze nia nie uleg n ą zm ianie.
N a zakończenie n ależy więc jeszcze zw rócić uw agę na dw ie stro n y n i niejszego a rty k u łu .
P ierw sza — to propozycja całkiem now ego sposobu opisu technologii i p ro d u k cji daw nych ośrodków h utniczy ch, polegającego na w p row adzeniu nu m ery czn y ch c h a ra k te ry sty k , a k o n k re tn ie — nowoczesnego system u znaków kodow ych. Tego ro d za ju c h a ra k te ry s ty k i w y d a ją się autorow i n a j dogodniejsze dla a k tu aln eg o stan u m eto d badaw czych, choć — oczywiście — dalsze stu dia m ogą doprow adzić do u zu p ełnienia zaproponow anego sy stem u lu b jego elem entów .
Być może, pew ne oczekiw ania (np. jeśli chodzi o definicje ośrodka p ro dukcyjnego lub w ielkości produkcji) nie zostały tu spełnione, jed n ak a k tu aln y stan b ad ań nie pozw ala na inne u jęcie ty ch pojęć.
D ruga stro n a — to zastosow anie now ego num erycznego sposobu do opisu h isto rii technologii żelaza na ziem iach P olski w starożytności i we w czesnym średniow ieczu. O bszerny m ate ria ł dośw iadczalny, k tó ry tru d n o tu było zestaw ić w przypisach, w skazuje, że tru d n o oczekiwać, aby dalsze badania w jakiś isto tn y sposób m ogły zm ienić przedstaw ion y tu obraz, choć pew n e uzu pełnien ia są — oczywiście — m ożliwe.
Jeszcze raz — i z całym naciskiem — należy podkreślić staty sty czn y (tj. p robabilistyczny) c h a ra k te r stosow anych przez a u to ra pojęć, jed y n y — jaki w a k tu a ln y m stanie m etod badaw czych — może być stosow any.
Recenzent: S te fa n Wojda, W acław Różański
