822 Kronika
zawierającą m.in. rzadkie rękopisy arabskie. Na zakończenie należy podkreślić staranne przygotowanie i doskonałą organizację Sympozjum. Organizatorzy nie szczędzili wysiłków i kosztów, aby wypadło ono jak najlepiej i cel ten osiągnęli.
Jerzy Piaskowski
T R Z E C I A M I Ę D Z Y N A R O D O W A K O N F E R E N C J A B A D A Ń N A D C Z A S E M
Dla rozwijającej się do niedawna nauki o czasie (zwanej też „chronozofią" lub po pol-sku „czasologią") rok 1976 był szczególnie owocny. Nie licząc wydarzeń drobniejszych, trzy książki i trzy międzynarodowe kongresy zasługują w tym względzie na uwagę.
Prof. uniwersytetu w Bostonie, Milić Ć a p e к wydał zbiorowe dzieło pt. The
Con-cept of Space and Time, holenderski uczony
P. J. Z w a r t ogłosił książkę About Time, a profesor uniwersytetu w York, С. А. P a t-r i d e s opublikował zbiot-rowe dzieło Aspects
of Time.
Natomiast trzy międzynarodowe konferen-cje na temat różnorodnych zagadnień związa-nych z czasem odbyły się kolejno: w Londy-nie (tematem był „Czas i nauka"), w Genui (konferencja dotyczyła pojęcia czasu) a wresz-cie w niewielkiej austriackiej miejscowości Alpbach koło Innsbrucka. Ta ostatnia zakoń-czyła się 10 lipca, a jej program obejmował nie tylko zagadnienia czasu w tzw. naukach ścisłych, ale także i czasowe aspekty badań psychologicznych, socjologicznych, historycznych, historyczno-naukowych dtp.
Dopiero w 1978 r. pojawi się trzeci kolej-ny tom Study of Time, będący pełną dokumen-tacją wspomnianej wyżej konferencji (wy-dawcą będzie, jak zwykle, niezmordowany J. T. Fraser, twórca i generalny se-kretarz Międzynarodowego Towarzystwa Badań nad Czasem z siedzibą w Nowym Yorku); ale już dziś można pokusić się o krótką charakterystykę tego w y -darzenia.
„Sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu" mówił Hegel, jednakże konferencja ta — odbywała się ona w fascynującej alpejskiej scenerii — w niczym nie przypominała zadumy nad przemijaniem wszystkiego co ludzkie, choć przepojona była znacznie bardziej niż dwie poprzednie konferencje refleksjami typu filozoficznego.
Eye. 1. Zegar Figuralny „Szwarc-waldzki handlarz zegarów". Twórca nieznany, Szwarzwald
Kronika 823 Już choćby na podstawie streszczeń powiedzieć było można, że chronozoficzna problematyka „uogólnia się" w czworaki sposób. Pierwszy polega na tym, że fizycy, którzy — jak zawsze dotąd — najwięcej mają do powiedzenia o czasie, starają się nie tylko mówić językiem zrozumiałym także i dla laików, ale dążą do wysuwania coraz bardziej ogólnych wniosków ze swych spostrzeżeń: towarzyszy temu świadomość, że współczesna fizyka nie potrafi dać jednoznacznej odpowiedzi na proste z pozoru pytanie „czym jest czas?", a niektórzy nawet posuwają się do obrazoburczych sugestii, pytając, czy rzeczywiście czas fizyczny jest zjawiskiem jednowymiarowym.
Druga droga, wiodąca ku przezwyciężeniu wąskiej specjalizacji, prowadzi przez „uspołecznienie" (a raczej „socjologizację") problematyki czasu. Przed dziesięciu laty pewien recenzent zarzucał Fraserowi, że jego Voices of Time przemilczały socjologię czasu, a obecnie sam Fraser wygłosił referat o znaczeniu czasu dla jednostki i społeczeństwa. Równocześnie wielu innych socjologizują-cych „czasologów" atakuje skomplikowane problemy społecznego czasu: jeden i referentów mówił o rytmie czasu miejskiego, a inny o czasie i ludzkiej wolności.
Чус. 2. Zegar słoneczny podróżny — poziomy. Sygnowany „Fecit Joan Engel-brecht Berau". Około roku 1800
Wiąże się to z trzecią drogą, zmierzającą do poszerzenia i pogłębienia horyzontów czasologii. Chodzi o zainteresowanie czasem przyszłym, najbardziej intrygującą kategorią czasu. Aluzję do tego zagadnienia czyniło wielu referen-tów i dyskutanreferen-tów, ale najbardziej znamienny był referat profesora fizyki — Davida Parka, prezesa Międzynarodowego Towarzystwa Badań nad Czasem: „Przeszłość i przyszłość". Czwarta wreszcie i ostatnia metoda zmierzająca ku generalizacji obecnej chronozofii polega na przezwyciężeniu europocentryzmu. Szczególną rolę odegrały tu analizy czasu w kulturze indyjskiej i japońskiej, a jeden z amerykańskich muzykologów postulował potrzebę „of the cross--cultural study of temporality in music".
824 Kronika
Nie sposób nie wspomnieć o i n t e r e s u j ą c y m zabiegu organizatorów, dzięki k t ó r e m u każda propozycja z n a j d o w a ł a n a t y c h m i a s t a l t e r n a t y w ę : oto każdy r e -f e r e n t miał swego k o n t r r e -f e r e n t a , s k u t k i e m czego potwierdzała się za każdym r a z e m s t a r o r z y m s k a m a k s y m a , że „duo si f a c i u n t idem, non est idem". W ten sposób w krzyżowym ogniu dyskusji z n a j d o w a ł a się każda propozycja — z a -równo t r a d y c y j n a , j a k i nowatorska.
W drodze p o w r o t n e j do W a r s z a w y piszący te słowa zwiedził wiedeńskie m u z e u m zegarów. Założone w 1917 г., utraciło podczas d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j dwa tysiące zegarów należących do tego kolekcji. Obecnie, po g r u n t o w n y m r e -moncie liczącego 900 lat b u d y n k u (przy Schulhof 2), m u z e u m dostępne jest dla wszystkich. Dwa w y d a w n i c t w a , których a u t o r e m jest Heinrtich L u n a r d i , u ł a t w i a j ą zwiedzanie nie tylko dzięki p r z y s t ę p n e j treści, ale i p i ę k n y m ilustracjom. P r z y -kład godny n a ś l a d o w a n i a dla i n t e r e s u j ą c e g o m u z e u m d a w n y c h zegarów, jakie się mieści na w a r s z a w s k i m S t a r y m Mieście p r / y ulicy P i e k a r s k i e j *.
Waldemar Voisé
* Dnia 27IV 1974 r. (odbyło się t a m pierwsze zebranie polskich „czasologów". Zob. „ K w a r t a l n i k Historii N a u k i i Techniki" 1974 s. 620. Kronika).
