Główne problemy badawcze geografii turyzmu

Jadwiga Warszyńska

Autorka omawia definicję i cechy przestrzeni turystycznej oraz rozwój funkcji turys­ tycznej w kontekście jej uwarunkowań środowiskowych i społeczno-ekonomicznych. Porusza również problem ruchu turystycznego, ze szczególnym uwzględnieniem kry­ teriów jego podziału oraz zagadnienia wpływu cech osobistych turysty i warunków zewnętrznych na sposób postrzegania przez niego, a następnie wybór określonej prze­ strzeni dla realizacji celów turystycznych.

G łów nym i problemami badaw czym i geografii turyzmu są: przestrzeń turys­ tyczna, ruch turystyczny jak o zjaw isko sp ołeczne, w zajem ne relacje m iędzy tu- tystyką a innymi funkcjami sp ołeczno-gospodarczym i, turystyka w strukturze funkcjonalnej przestrzeni społeczno-gospodarczej, oraz człow iek ujm owany jako Podmiot ruchu turystycznego.

'• PRZESTRZEŃ t u r y s t y c z n a

Pod pojęciem przestrzeni turystycznej rozumie się - najogólniej biorąc - prze­ jrzeń geograficzną, tj. przestrzeń fizycznogeograficzną, społeczną, kulturową, 8°spodarczą, w obrębie której zachodzą zjaw iska turystyczne. Tak zdefiniow aną Pfzestrzeń turystyczną tw orzą „elem enty pierw otne”, w y jścio w e, stanow iące 0 Pierwotnej w artości przestrzeni dla c e ló w turystycznych, określone pojęciem "Walorów turystycznych”, oraz „elem enty wtórne”, warunkujące lub ułatwiające reaiizację tych celó w . „Elem enty pierw otne” d zielą się na dw ie grupy, odrębne P°d w zględem genetycznym . D o pierwszej należą składniki środow iska przy­

rodniczego ujm ow ane w kategorii użyteczności turystycznej - rzeźba (stosunki hipsom etryczne), stosunki klim atyczne i wodne, szata roślinna, św iat zwierzęcy; drugą grupę stanow ią ukształtow ane historycznie, m aterialne i duchow e cechy kulturow e. N a „elem enty w tórne” składają się wszelkie urządzenia infrastruk­ tury technicznej i organizacyjnej służące turystom do zaspokojenia ich potrzeb m aterialnych i duchow ych. „Elem enty pierw otne” i „elem enty w tórne” decydują 0 „atrakcyjności turystycznej” danego obszaru.

Podstaw ow ym i cecham i przestrzeni turystycznej są:

- brak stabilności (zmienność w czasie) tak pod względem zasięgu, jak i spo­ sobu w ykorzystania turystycznego, oraz

- duża różnorodność zarów no środow iska przyrodniczego, ja k i cech kul­ turow ych.

Brak stabilności przestrzeni turystycznej je s t wynikiem nakładających się na siebie zm ian:

- długookresow ych, związanych z ogólnymi tendencjami w turystyce św iato­ wej, charakterystycznym i dla poszczególnych etapów rozw oju cyw ilizacyjnego;

- sezonow ych, określonych położeniem geograficznym ; różne strefy klim a­ tyczne cechuje odm ienny rytm sezonow y, a sezonow ość stanowi w arunek ogra­ niczający (brzegow y) dla rozw oju określonych form turystyki;

- przypadkow ych, często czasowych, których przyczyną m ogą być w ydarze­ nia katastrofalne zachodzące w środowisku przyrodniczym (m. in. pow odzie, trzę­ sienia ziemi, wybuchy wulkaniczne, huragany; ostatnio zjawisko el N ino) lub an­ tropogeniczne (konflikty polityczne, wojny, terroryzm, fundam entalizm religijny).

Szczególnie charakterystyczny dla ogólnej tendencji rozwojowej przestrzeni turystycznej je s t jej dynam iczny w zrost w drugiej połow ie XX w., po zakoń­ czeniu drugiej w ojny światowej i okresu wyw ołanego przez nią kryzysu gospo­ darczego. Złożyło się na to kilka przyczyn.

1. G w ałtow ny w zrost zapotrzebow ania społecznego na obszary turystyczne w w yniku niebyw ałego dotąd tem pa rozw oju św iatow ego ruchu turystycznego

1 zw iązanych z nim dochodów .

2. Rozwój techniki, zw łaszcza w dziedzinie transportu i sprzętu turystycz­ nego. W zrost poziom u m otoryzacji, osiągnięcia w kom unikacji kolejowej (su- perekspresy), komunikacji lotniczej (m. in.ju m b o je t, loty czarterowe); m oderni­ zacja sprzętu narciarskiego, w spinaczkow ego; w turystyce podwodnej - akw a­ lungów, batyskafów ; z innych - m otocykle crossow e, skutery śnieżne itp.

3. Z acieranie się granicy m iędzy turystyką a sportem . U pow szechnienie się narciarstw a, kolarstw a górskiego. Rozwój alpinizmu, skikjoringu; z innych - w przestrzeni pow ietrznej: lotniarstw o, szybow nictw o, pilotaż sportow y, w olne baloniarstw o, śm igłow iec; w przestrzeni wodnej: jachting, narty wodne, surfing, zw iedzanie podw odne, nurkow anie, łow iectw o podw odne i in. M ożna przew idy­ w ać użytkow anie - w przyszłości - dla celów turystycznych rów nież i pojazdów kosm icznych.

4. C oraz w iększe zróżnicow anie m otyw acji w wyniku zindyw idualizow ania osobowości turystów oraz technicznych i finansow ych m ożliw ości zaspokojenia lch potrzeb (m. in. upodobania hobbistyczne, kolekcjonerstw o, chęć sam ookreś- tania się).

D uża różnorodność przestrzeni turystycznej stw arza w skali św iata poten­ cjalnie nieograniczone m ożliwości sposobów w ykorzystania turystycznego, biorąc pod uwagę m nogość jeg o form. Cechy w spólne m ogą natom iast stanow ić kryterium w ydzielania w zględnie jednorodnych regionów . P odstaw ą zróżnico­ wania je s t przestrzenna odm ienność w arunków środow iska przyrodniczego, rodzaj oraz stopień nasilenia poszczególnych jeg o składników: ukształtow ania, klimatu, w ód, św iata organicznego oraz sposób ich w spółw ystępow ania okreś­ lający typ krajobrazu. Stw arza to teoretycznie nieograniczoną liczbę kom binacji określających z punktu w idzenia środow iska rodzaj i stopień użyteczności tu ­ rystycznej.

Drugim, poza środow iskiem przyrodniczym , wyznacznikiem zróżnicow ania Przestrzeni turystycznej są elem enty kulturowe. Poza naturalnym i czynnikam i r°żnicującym i - ja k rasy, grupy etniczne - decydującą rolę odgryw ają różnice cywilizacyjne między kontynentami, krajami, regionami oraz historycznie ukształ­ towane na podstaw ie tradycji religijnych cechy kulturow e (kultura chrześcijań­ ska, arabska, żydow ska, hinduska i in.). Społecznościom skłonnym do kosm opo-

'tyzmu i św iatow ego m odelu życia w krajach dobrobytu przeciw staw ny je s t etnocentryzm i herm etyczność w obec obcych w pływ ów kulturow ych cechująca zazwyczaj kraje na niższym poziom ie rozwoju.

2- KUCH TURYSTYCZNY JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE

W pływ na dynam iczny, nasilający się z roku na rok rozwój turystyki św ia­ towej w drugiej połow ie XX w. m ają czynniki zw iązane z szybko postępującym r°zw ojem cyw ilizacyjnym , takie jak:

- w zrost zam ożności społeczeństw ,

- postęp w dziedzinie upraw nień socjalnych (m. in. w ydłużenie czasu wol- nego),

- przedłużenie się średniej długości życia; a przy tym:

~ w zrastający proces urbanizacji i uciążliw ości życia w aglom eracjach ll1lejsko-przem ysłow ych,

~ unow ocześnienie środków transportu (zw łaszcza w spom niany ju ż gw ał­ towny rozwój m otoryzacji i kom unikacji lotniczej),

- ułatw ienia paszportow o-w izow e; w krajach Unii Europejskiej całkow ite N iesien ie form alności granicznych i pow stanie jednego rynku turystycznego;

w reszcie w konsekw encji postępujących przem ian:

- zm iana stylu życia, m oda i w ynikająca stąd presja społeczna.

Szczególne tem po rozw oju notuje się w turystyce m iędzynarodow ej, która - w edług danych Św iatow ej O rganizacji Turystycznej (W T O )1 - w zrosła z 25 min osób w 1950 r. do 455 min w 1990 r., czyli 18-krotnie, a według przew idyw ań, zakładając w 2000 r. w ielkość ruchu - 661 min osób, osiągnie wzrost 26-krot- ny, zaś w perspektyw ie roku 2010, przy ruchu 937 min osób, założyć m ożna w zrost 37-krotny. W ruchu m iędzynarodow ym jeszcze szybciej, aniżeli liczba turystów , w zrastają dochody z turystyki: w 1950 r. w ynosiły one 2 mld dolarów USA, a w 1990 r. - 2 3 0 mld, czyli ponad stokrotnie w ięcej. Mimo tego, że w nie­ których krajach - czy to z pow odów politycznych, czy koniunkturalnych - tra­ fiają się okresy regresu, w skali światowej turystyka nie ulega recesji, a ogólny w skaźnik w zrostu w ykazuje z roku na rok wartości dodatnie. Takie rozm iary zjaw iska spraw iają, że w w ielu krajach turystyka stanowi je d n ą z głównych dziedzin życia społeczno-ekonom icznego, a w zrastające stale zapotrzebow anie na usługi turystyczne stw arza atrakcyjny, silnie zróżnicow any rynek pracy.

Zdecydow anie pierw sze m iejsce pod względem przyjazdów w ruchu m ię­ dzynarodow ym zajm uje Europa, przy czym jej udział od 1970 r. (69% ) stop­ niowo m aleje (w 1990 r. - 62% ), niemniej jed n ak w perspektyw ie roku 2010 przekroczy jeszcze połow ę (51% ). Drugie m iejsce - na wyrów nanym mniej w ię­ cej poziom ie ponad 20% ruchu św iatow ego - zajm ują obie Am eryki. N ajw yższy poziom (28% ) osiągnął on w 1950 r. (28% ), później - w ykazując niew ielkie w ahania - obniżył się (1990 r. - 21% ), a w przew idyw aniach wykazuje w yraźną stabilizację (w 2000 r. i w 2010 r. - 22% ). N a trzecim m iejscu plasuje się Azja W schodnia z wyspam i Oceanu Spokojnego. Jej aw ans datuje się od 1950 r. (1% ), po czym nastąpił dynam iczny, progresyw ny w zrost (w 1970 r. - 3%, w 1980 r. - 7% , - w 1990 r. - 1 1%), osiągając z końcem lat 90 (w 2000 r. - 15%) i w perspektyw ie roku 2010 (w 2010 r. — 20% ) silnie konkurencyjną pozy­ cję w obec rynku am erykańskiego, a naw et europejskiego2. Pewien niewielki, ale stopniow y postęp wykazuje również Afryka (1950 r. - 2%, 1990 r. - 3%, 2000 r. - 4% , 2010 r. - 4%). N ajsłabiej uczestniczą dotychczas w światowej turystyce kraje Środkow ego W schodu i Azji Południowej.

Poza aspektem ilościowym , przestrzennym i ekonom icznym duże znaczenie - z uwagi na charakter zjaw iska - ma problem ruchu turystycznego ujm ow anego w kontekście uw arunkow ań i potrzeb społecznych je g o uczestników. W yrazem tego je st duże zróżnicow anie turystyki pod względem celu wyjazdu, tzn. m oty­ wacji, kategorii społecznej uczestników , m iejsca docelow ego, sposobu realizacji (z uwagi na sprzęt turystyczny), czasu przeznaczonego na pobyt, zakresu prze­ strzennego w yjazdów , sposobu organizacji.

1 „Global Tourism Forecasts to the Year 2000 and Beyond”. World Tourism Organization, September 1993.

B ardzo istotną rolę w analizie ruchu turystycznego ja k o zjaw iska społecz­ nego odgryw a kryterium m otyw acyjne, chociaż ujm ow ane w aspekcie psycholo­ gicznym odnosi się ju ż raczej do problem atyki „turysty” jak o podm iotu turys­ tyki. Ze względu na bardzo dużą różnorodność zjaw iska, kryterium m otyw acyj­ ne cechuje znaczny stopień generalizacji; i tak, jak o głów ne z punktu w idzenia klasyfikacji ruchu, w yróżnia się m otyw acje: poznawczą, w ypoczynkow ą, reli­ gijną i zw iązan ą z załatw ianiem spraw służbow ych, zw an ą w sposób uprosz­ czony m otyw acją „biznesow ą” .

Szczególnie szeroki zakres charakteryzuje turystykę poznaw czą. Jej przed­ miotem m ogą być jedno stkow e elem enty tem atyczne, może też posiadać cechy krajoznaw stw a. Z aw iera się w niej rów nież m otyw acja naukow a, a także reali­ zacja różnorodnych zam iłow ań hobbistycznych. M otyw acja poznaw cza tow a­ rzyszy też często innym celom podróży. Podobnie szeroko rozum iana je s t tu ry s­ tyka w ypoczynkow a, ze względu na różne potrzeby i w yobrażenia społeczne na temat realizacji w ypoczynku. W je j ujęciu tradycyjnym - przebyw ania na św ie­ żym pow ietrzu jak o antidotum na zm ęczenie - m ieszczą się także różne form y rekreacji czynnej, w kraczającej niejednokrotnie w dziedzinę sportu, często rów ­ nież zw iązane z zainteresow aniam i hobbistycznym i3. W tej kategorii m ieści się też tzw. „turystyka przygodow a” (adventure tourism ), która stanowi sw oisty rodzaj „szkoły przetrw ania”, w ym aga szczególnego wysiłku fizycznego i psy­ chicznego, a upraw iana je s t z potrzeby spraw dzenia się - w ekstrem alnych niekiedy w arunkach - j e j uczestników . Z m otyw acją w ypoczynkow o-leczniczą wiąże się natom iast ruch uzdrowiskowy.

W ąski zakres pojęciow y ma turystyka o m otywacji religijnej, chociaż często rów now ażna je s t z m otyw acją poznawczą. N ajbardziej jednoznaczne co do sa­ mego celu wyjazdu - m im o nieograniczonej rozpiętości załatw ianych spraw - jest określenie „turystyka biznesow a” .

Pozostałe kryteria m ają raczej charakter formalny. D otyczy to podziału tu­ rystyki według:

- przynależności jej uczestników do określonej grupy społecznej: szkolna, m łodzieżow a, studencka, w ojskow a, niepełnospraw nych, ale rów nież m ieszkań­ ców wsi, m iast itd.,

- środow iska, w którym realizow ana je st turystyka: górska, m orska, poje­ zierna, w iejska, m iejska itd.,

- używ anego sprzętu turystycznego: narciarska, row erow a, żeglarska, kaja­ kowa, szybow cow a itp. lub - piesza,

- liczby noclegów w danym m iejscu: w ędrow na, pobytow a,

- zasięgu przestrzennego wyjazdów: lokalna, regionalna, krajow a, zagra- niczna,

3 Wydaje się, że błędne jest stosowane często zestawienie razem zachodzących na siebie Pojęć „turystyka i wypoczynek” - wypoczynek poza miejscem zamieszkania mieści się bowiem ^ Pojęciu turystyki wypoczynkowej.

- liczby uczestników : indyw idualna, zbiorow a,

- zaangażow ania profesjonalnych organizatorów turystyki: zorganizow ana, nie zorganizow ana.

N ależy zauw ażyć, że w stosowanym w praktyce słow nictw ie turystycznym istnieje szereg nieścisłości term inologicznych zw iązanych z różnie interpretow a­ nym podziałem ruchu na określone kategorie4.

3. WZAJEMNE RELACJE MIĘDZY TURYSTYKĄ A INNYMI FUNKCJAMI SPOŁECZNO-GOSPODARCZYMI

Pod w zględem funkcjonalnym przestrzeń turystyczna wchodzi w zakres ogólnej przestrzeni społeczno-ekonom icznej, a turystyka je s t je d n ą z form jej użytkow ania. Jej burzliw y rozwój w drugiej połow ie XX w. i przew idyw ane dalsze tem po w zrostu w wieku XXI stw arzają coraz to większe zapotrzebow anie na tereny rekreacyjne. Dotyczy to zw łaszcza społeczeństw na określonym poziom ie rozw oju cyw ilizacyjnego, dla których zabezpieczenie obszarów dla tu­ rystyki - zw łaszcza dla wypoczynku na świeżym pow ietrzu i zw iązanej z tym infrastruktury - stanowi nieodzow ną konieczność życiow ą, obok takich impon- derabiliów ja k zaspokajanie potrzeb przestrzennych budow nictw a m ieszkanio­ wego, stanow isk pracy i podstaw ow ej sieci usługow ej. Stąd turystyka, jak o elem ent w ielostronnego użytkow ania przestrzeni, napotyka na konkurencję in­ nych koniecznych dla egzystencji form użytkowania, przy czym konflikt ten na­ rasta w zw iązku ze w zrostem zaludnienia i postępującym procesem urbanizacji. Rozwój aglom eracji m iejskich w yw ołuje pow szechne zjaw isko oddalania się od centrum obszarów wypoczynku bliskiego. N astępuje też zagęszczenie różnych, nieturystycznych form użytkow ania w podm iejskich strefach turystycznych (su ­ perm arkety, hurtow nie, zakłady usługowe). Zw iększa się popyt na tereny pro­ dukcyjne, przy rów noczesnym stałym w zroście zapotrzebow ania na tereny re­ kreacyjne. U św iadam ia to społeczeństw u konieczność zachow ania obszarów dogodnych dla turystyki i utrzym ania form rekreacji w sprzyjającym dla niej środow isku przyrodniczym .

W zasadzie głów ne funkcje gospodarcze nie sp rzyjają turystyce, a ich są­ siedztw o obniża w artość terenów rekreacyjnych. N ależy jed n ak zaznaczyć, że w dobie ogólnej, św iadom ej walki z zanieczyszczeniem środow iska, dzięki po­ dejm ow aniu coraz skuteczniejszych środków, ulegają osłabieniu pew ne szkod­ liwe działania różnego rodzaju podm iotów gospodarczych. N ie dotyczy to je d ­ nak niektórych gałęzi przem ysłu, które w dalszym ciągu pow odują nadm ierną

4 Dla przykładu: pojęcie „turystyka wojskowa” używane jest w przypadku zwiedzania sta­ rych obiektów wojskowych; „turystyka wiejska” dla określenia turystyki mieszkańców wsi, a nie turystyki odbywającej się w środowisku wiejskim.

em isję pyłów i gazów S 0 2 (kw aśne deszcze). N ie było i nie ina natom iast takich przeciw w skazań w przypadku np. rozproszonego przemysłu chałupniczego (przy­ kładowo przem ysł zegarm istrzow ski w góracli Jura w Szw ajcarii).

N iekorzystne dla turystyki je s t sąsiedztw o w ielkoobszarow ych gospodarstw rolnych ze względu na ich nadm ierną chem izację (spływ pow ierzchniow y). D o­ tyczy to rów nież dużych pow ierzchni sadow niczych (pestycydy). N ie odnosi się to natom iast do silnie ostatnio popieranych i coraz częściej zakładanych gospo­ darstw ekologicznych, które - oprócz funkcji produkcyjnych - przedstaw iają często urozm aiconą ofertę turystyczną (gospodarstw a agroturystyczne). W yraź­ ny konflikt w zakresie sposobu użytkow ania w ystępuje m iędzy potrzebam i re­ kreacji a zasadam i gospodarki leśnej. M niej odczuw alny, chociaż rów nież w y­ raźny dysonans zaznacza się na styku funkcji turystycznej i uzdrow iskow ej. N adm ierny, m asow y ruch turystyczny w m iejscow ościach uzdrow iskow ych w znacznym stopniu obniża kom fort pobytu kuracjuszy, co nie je s t bez wpływu na skutki leczenia. Pomimo tego, że turystyka je s t dopuszczalną form ą użytko­ wania w obrębie obszarów chronionych, dużym zagrożeniem dla nich je s t zm a­ sowany ruch turystyczny. Dotyczy to zw łaszcza parków narodow ych, w których na skutek presji społecznej reżim ochronny nie je s t przestrzegany (klasycznym Przykładem je s t tutaj Tatrzański Park N arodow y). Specyficznym , trudnym do określenia problem em , zw łaszcza w sytuacji m asow ego ruchu turystycznego, Jest relacja m iędzy turystyką a kom unikacją. Dotyczy to głów nie ruchu sam o­

chodow ego. Z jednej strony - nie biorąc pod uwagę przypadków ekstrem alnych na drogach (zatory, korki) - um ożliw ia 011 dotarcie do m iejsca pobytu, z drugiej - przy ciągle narastającym nasileniu ruchu - stw arza szereg uprzykrzających Pobyt uciążliw ości zw iązanych z hałasem , zanieczyszczeniem pow ietrza, parko­ waniem.

R ów nież w samej turystyce, której realizacja zależy od różnych czynników natury obiektyw nej (do których należą w szelkiego rodzaju uw arunkow ania prze­ strzenne), a także subiektyw nych (dotyczących indyw idualnego wyboru przez turystów czasu, długości, sposobu i m iejsca pobytu), istnieje szereg zagrożeń 1 sytuacji konfliktow ych. Z najduje to swój szczególny w yraz w przypadku w za­ jem nego nakładania się na siebie zasięgów różnych stre f i rodzajów turystyki, d otyczy to m. in. wspólnych obszarów m asow ego wypoczynku w eekendow ego 1 długookresow ej turystyki pobytow ej. Taki układ czasow o-przestrzenny pow o­ duje dyskom fort przyjezdnych i odczucie obniżenia się w alorów środow isko­ wych. Szczególnie trudną do w yw ażenia je s t relacja m iędzy turystyką a och roną Walorów środow iskow ych. N ależy dodać, że najbardziej atrakcyjne dla turystyki są z reguły regiony czułe na przekształcenia ze względu na swój ekosystem (obszary nadm orskie, wyspy, wody śródlądow e, tereny górskie, krainy polarne). 2 ruchem turystycznym wiąże się natom iast nieodzow na konieczność zaspo­ kajania je g o potrzeb bytow ych, czem u służy odpow iednio ukierunkow ana dzia­ łalność inw estycyjna i przedsięw zięcia organizacyjne. Boom turystyczny w dru­

giej połow ie XX w. spow odow ał dynam iczny rozwój św iatow ego przem ysłu turystycznego, a turystyka, będąca antidotum na industrializację i p ow szechną urbanizację, stała się w wielu krajach je d n ą z głów nych gałęzi gospodarki naro­ dow ej. R ozw ijające się żyw iołow o zagospodarow anie turystyczne w obrębie obszarów intensyw nego ruchu doprow adziło w wielu przypadkach do całkow i­ tego przekształcenia środow iska. Przykładem m ogą tu być m asow o odw iedzane strefy nadm orskie z dom inującą w krajobrazie w ielokondygnacjow ą zabudow ą hotelow ą (m. in. Hawaje - USA, Bodrum w Turcji, O stenda w Belgii, C osta Brava w H iszpanii), czy tereny górskie z g ęstą siecią infrastruktury narciarskiej (np. Kitzbühel a Alpach A ustriackich).

S pow odow ane turystyką zm iany środow iskow e zachodzą rów nież w sto­ sunkow o rozproszonym ruchu w środow isku wiejskim . Przyczynia się do tego najczęściej w adliw a urbanizacja, postępująca z rozwojem funkcji turystycznej. Jej sym ptom y to przerost w ysokościow y budynków m ieszkalnych oferujących pokoje gościnne, niew łaściw a, kolidująca z krajobrazem architektura obiektów usługow ych, zanikanie wkom ponow anej w otoczenie zabudow y w iejskiej.

Już w sam ym założeniu użytkow ania przestrzeni przez turystykę tkwi pier­ wiastek konfliktu m iędzy dążeniem do zachow ania dla je j realizacji nienaruszo­ nych w artości środow iska a koniecznością przeprow adzenia zw iązanych z za­ gospodarow aniem zabiegów technicznych, w prow adzających nieuchronne zm ia­ ny krajobrazow e. Kon 11 ikt zaostrza się w miarę nasilania się ruchu turystycz­ nego i tow arzyszącego mu rozwoju infrastruktury. Sprawy zw iązane z nega­ tywnym oddziaływ aniem turystyki na środow isko poruszane były na światowej konferencji w Rio de Janeiro w 1992 r. poświęconej ochronie przyrody oraz na ogólnoeuropejskiej konferencji o podobnej tem atyce, która odbyła się w 1995 r. w Sofii. Ze św iadom ości w zrastającego zagrożenia w alorów środow iskow ych ze strony stale narastającego, zm asow anego ruchu turystycznego zrodziła się idea tzw. „turystyki zrów now ażonej”, godzącej potrzeby społeczne z postulatam i ochrony przyrody i tow arzyszących je j w artości kulturowych.

Jej głów ne założenia to:

- przestrzeganie zgodności z naturą,

- ochrona krajobrazu, szaty roślinnej, fauny,

- zachow anie korzystnych dla turysty w łaściw ości ekologicznych, - poszanow anie lokalnych cech kulturowych,

- aktyw izacja ekonom iczna środow iska miejscowego.

W czasie m iędzynarodow ej konferencji na tem at w alorów środow iska i tu­ rystyki, która odbyła się w 1997 r. w Berlinie, przyjęto deklarację i określono głów ne zasady dalszego rozw oju turystyki oraz strategię działania na różnych poziom ach zarządzania: m iędzynarodow ym (zasięg św iatow y, europejski, Unii Europejskiej), krajow ym , regionalnym , instytucjonalnym (agencje turystyczne,

Przedsiębiorstw a, hotele, przew oźnicy itp.) oraz indywidualnym (zalecenia doty­ czące zachow ań turystów )5.

4- TURYSTYKA W STRUKTURZE FUNKCJONALNEJ PRZESTRZENI SPOŁECZNO- GOSPODARCZEJ

P odstaw ą rozw oju turystyki - poza ogólnym i uw arunkow aniam i społeczno- ekonom icznym i - j e s t ranga i rodzaj w alorów turystycznych (przyrodniczych, kulturow ych) oraz stopień ich w ykorzystania. W ynikająca w zw iązku z tym konkurencyjność turystyki w stosunku do innych form działalności określa jej miejsce w strukturze funkcjonalnej przestrzeni społeczno-ekonom icznej (re­ gionu, m iejscow ości). N a podstaw ie tych kryteriów , turystyka m oże w ięc pełnić funkcję głów ną, ró w n o rzęd n ą uzupełniającą bądź dodatkową.

N ajw iększy zasięg przestrzenny m a coraz bardziej rozw ijająca się obecnie funkcja turystyczna oparta na m otywacji poznaw czej. Szerokiem u zakresow i za­ interesowań turystów odpow iada niezw ykła w skali całego św iata różnorodność 1 bogactw o form zarów no środow iska przyrodniczego, ja k i cech kulturow ych. M iejsca docelow e turystyki poznawczej to najczęściej liczne, rozsiane po całej kuli ziem skiej unikatow e m iejsca i obiekty przyrodnicze i kulturowe. Znaczenie dla turystyki poznaw czej m ają rów nież obszary o krajobrazach charakterys­ tycznych dla poszczególnych s tre f klim atycznych oraz regiony specyficzne pod Względem etnicznym i zw iązanych z tradycją cech kulturow ych i cyw ilizacyj­ nych, a także m iejsca zapisanych w pam ięci społeczeństw w ydarzeń histo- rycznych.

O so b n ą grupę, z uwagi na funkcję o ch ro n n ą stanow ią silnie zróżnicow ane Pod w zględem obszaru, położenia, osobliw ości przyrody i reżim u ochronnego - rozrzucone na wszystkich kontynentach parki narodowe.

Popularnym celem turystyki poznaw czej, zw łaszcza o ukierunkow aniu histo­ rycznym, są liczne pozostałości budowli starożytnych (Egipt, G recja, W iochy), stare, zabytkow e m iasta kultury średniow iecznej, renesansu, baroku (Asyż, K ra­ ków, N orym berga, Florencja, Salzburg). W ysoką w artość poznaw czą m ają także dawne uzdrow iska rzym skie (Baden w Szw ajcarii, Bath w A nglii) oraz przeży­ wające okres rozkw itu w XIX -w iecznej Europie (K arłow e W ary - słynny Karlsbad w C zechach, najw iększe uzdrow isko w M onarchii A ustro-W ęgiers- kiej, W iesbaden w N iem czech - obecnie stolica Hesji; uzdrow iska górskie - ^leran we W łoszech, Davos w Szw ajcarii).

O drębną grupę, szczególnie atrakcyjną dla turystyki poznaw czej, zarów no

'■ Punktu w idzenia tradycji historycznej, ja k i pod względem przejaw ów życia

w spółczesnego, stanow ią w ielkie stolice państw , a w dziedzinie kontaktów nau­ kowych (kongresy, konferencje, sym pozja) - słynne m iasta uniw ersyteckie.

O gólnie m ożna stw ierdzić, że turystyka poznaw cza odznaczająca się naj­ w iększym zasięgiem zajm uje najczęściej w strukturze funkcjonalnej dotyczą­ cych je j jed n o stek przestrzennych pozycję uzupełniającą lub dodatkow ą. W par­ kach narodow ych - najczęściej rów norzędną z funkcją ochronną środowiska, a w w yjątkow ych przypadkach obiektów czy m iejscow ości popularnych - pełni funkcję główną.

M niejszy zasięg przestrzenny od turystyki poznawczej m a funkcja turys­ tyczna o m otyw acji religijnej. O granicza się do w yróżnionych przez tradycję ośrodków kultu. N ajliczniejsze m ają zasięg regionalny, a ich funkcja zw iązana z ruchem pielgrzym kow ym ma znaczenie uzupełniające lub dodatkow e. Szereg jed n ak ośrodków o w artości historycznej i artystycznej z utrwalonym najczęś­

ciej od w ieków kultem religijnym posiada rangę św iatow ą, a obsługa ruchu piel­ grzym kow ego stanow i ich funkcję głów ną lub rów norzędną. K oncentrują się głów nie w Europie, krajach Bliskiego W schodu, Azji Południow o-W schodniej, M eksyku i dotyczą najw iększych w św iecie wyznań religijnych.

R ów nież układ punktow y, ale zasięg bardziej ograniczony niż ośrodki kultu religijnego, m a funkcja turystyczna zw iązana z działalnością uzdrow iskow ą. Jej lokalizację w arunkują ściśle zasoby wód m ineralnych i rozw inięte dzięki ich obecności m iejscow ości o funkcji leczniczej, która często odgryw a w nich głów ną rolę. W Europie tradycje uzdrow isk sięgają w praw dzie starożytności, ale najw iększy ich rozwój przypada na XIX w. W przypadku silnie rozwiniętych innych funkcji m iastotw órczych, działalność uzdrow iskow a ma znaczenie uzu­ pełniające.

Układ strefow y ma funkcja turystyczna zw iązana z przyjazdam i o motywacji w ypoczynkow ej (rekreacyjno-sportow ej). W skali m iędzynarodow ej są to naj­ częściej w yspy i pasy przybrzeżne ciepłych m órz oraz obszary gór wysokich.

W przypadku „w ypoczynku bliskiego” - zw łaszcza turystyki w eekendow ej - głów ną rolę odgryw ają podm iejskie strefy rekreacyjne.

T rudny do ściślejszego określenia je s t zasięg tzw. „turystyki biznesow ej”. O bejm uje najczęściej wielkie ośrodki gospodarcze - stolice państw, duże aglom e­ racje miejsko-przemysłowe, siedziby światowych giełd papierów wartościowych.

O bszar o rozw iniętej funkcji turystycznej na zasadzie pewnej jednorodności cech środow iska (przyrodniczego, kulturow ego) oraz w ew nętrznych powiązań usługow ych tw orzy region turystyczny. W jeg o strukturze m ożna wyróżnić:

- ośrodki rozrządow e m ieszczące się najczęściej w punktach węzłowych sieci kom unikacyjnej z pow iązaniam i w ew nątrz- i m iędzyregionalnym i,

- trasy turystyki tranzytow ej (zm otoryzow anej),

- bazy turystyki w ędrow nej, pełniącej rów nocześnie funkcje obszarów tu ­ rystyki pobytow ej (w ypoczynkow ej), np. m iejscow ości położone u podnóży gór,

- punkty docelow e turystyki w ędrow nej, np. partie szczytow e gór, polany, hale; obiekty kulturow e,

- obszary o przew adze turystyki pobytowej (w ypoczynkow ej), lub krótkich pobytów w eekendow ych, z rozw iniętą siecią usługową,

- obszary alim entacyjne dla ruchu turystycznego - głów nie w zakresie pro­ dukcji rolnej.

5- CZŁOWIEK JAKO PODMIOT RUCHU TURYSTYCZNEGO

Podm iotem ruchu turystycznego je s t człow iek o indyw idualnych cechach osobniczych - psychicznych, somatycznych (wiek, pleć, kondycja fizyczna), przy równoczesnym oddziaływ aniu na niego (na jeg o ego) czynników kulturow ych, sPołecznych, środow iskow ych. Znajduje to swój w yraz w zróżnicow anych pot­ rzebach i zainteresow aniach turystycznych, m otyw acjach, sposobie zachow ań. Problem atyka dotycząca cech osobow ości turysty, jeg o doznań, reakcji i spo­ sobów uczestnictw a w ruchu turystycznym sięga głęboko w dziedzinę psycho­ logii, socjologii, a ze w zględu na coraz w iększą pow szechność zjaw iska - leży również w kręgu zainteresow ań innych nauk społecznych. Także w ramach 8e°grafii, zw łaszcza w je j nurcie hum anistycznym , coraz więcej m iejsca zaj- ITll|j ą zagadnienia dotyczące sfery psychicznej człow ieka. Sposobu postrzegania Przez niego otaczającego go środow iska, a ściślej m ówiąc indyw idualnych od- czuć w zględem niego, osądów , a w ich następstw ie przyjm ow anych postaw 1 dokonyw anych w yborów , a także tow arzyszących im uwarunkow ań. Proble­ matyka ta w chodzi w zakres rozw ijającej się obecnie intensyw nie dziedziny adań z pogranicza geografii, socjologii i psychologii, zwanej „p ercep cją środo­ wiska” . W geografii turyzm u odnosi się ona do percepcji przestrzeni turys­ tycznej będącej rezultatem wyboru dokonanego w wyniku tejże percepcji. N a-

eży jed n ak zaznaczyć, że sposób postrzegania przestrzeni turystycznej i zw ią- Zany z nim w ybór zależy - poza ogólnymi uw arunkow aniam i kulturow ym i

1 społecznym i oraz cecham i osobow ości turysty - od jeg o każdorazow ej, aktu- alnej sytuacji życiow ej (stanu zdrow ia, sam opoczucia, w zględów rodzinnych, Zawodowych i in.) oraz od zw iązanych z nią czynników em ocjonalnych, które ITJ°gą w pływ ać zniekształcająco na proces percepcji. Z naczącą rolę odgryw a 'ow nież czynnik czasu przeznaczonego na wyjazd turystyczny.

Ze w zględu na coraz w iększą pow szechność zjaw iska, poza aspektem iloś­ ciowym, przestrzennym i ekonom icznym , w specyfice dzisiejszej rzeczyw istości Jla czoło w ysuw a się problem rozwoju turystyki ujm owanej w kategoriach spo- ecznych. N ierów nom ierny rytm czasow y i różnorodność oferty turystycznej, a Przede w szystkim w ielka polaryzacja indyw idualnych zainteresow ań i zacho­ wań turystów pow odują d użą złożoność zjaw iska i coraz bardziej odczuw alną

je g o speklakularność. Z m iana priorytetów , nakładające się na siebie różne m oty­ wacje i sposoby realizacji upodobań, coraz bardziej w yszukane form y turystyki zgodne z tendencjam i w spółczesnej cyw ilizacji, wzrostem św iadom ości i roz­ woju intelektualnego społeczeństw - stw arzają szeroki zakres problem atyki ba­ daw czej, w którym znaczący udział przypada rów nież i geografii turyzm u.

PIŚMIENNICTWO

Geografia turystyczna świata, 1997, cz. I, II., J. W a r s z y ń s k a (red.), PWN, Warszawa. G r o c h 1991, Badania diagnostyczne uzdrowisk polskich z zastosowaniem m etod wielo­

wymiarowej analizy porów naw czej, „Rozprawy I labilitacyjne UJ”, nr 220.

K o w a l c z y k A., 1992, Badania postrzegania krajobrazu multisensorycznego podstawą kształtowania obszarów rekreacyjnych, Wyd. WSP, Bydgoszcz.

K r z y m o w s k a - K o s t r o w i c k a A., 1997, Geoekologia turystyki i wypoczynku, PWN, Warszawa.

K u r e k W., 1990, Wpływ turystyki na przem iany społeczno-ekonom iczne obszarów wiejskich polskich Karpat, „Rozprawy Habilitacyjne UJ”, nr 194.

P r z e c ł a w s k i K., 1986, Humanistyczne podstawy turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa. R i c h 1 i n g A., S a I o n 1993, Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa.

S i m m o n s I. G., 1979, Ekologia zasobów naturalnych, PWN, Warszawa.

W a r s z y ń s k a J., 1974, Ocena zasobów środowiska naturalnego dla potrzeb turystyki, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., z. 36.

W a r s z y ń s k a J. 1986, Problemy badawcze geografii turyzmu, Folia Geogr., Ser., Geogr. Oeconom., nr 19.

W a r s z y ń s k a J., 1998, Geografia turyzmu - zarys problem atyki, [w:] N auki o turystyce, R. Winiarski (red.), AWF, Kraków.

W a r s z y ń s k a J., J a c k o w s k i A., 1978, Podstawy geografii turyzmu, PWN, War­ szawa.

Prof. dr hab. Jadwiga Warszyńska Wpłynęło:

Katedra Turystyki 26 listopada 1998 r.

Instytut Geografii Uniwersytet Jagielloński ul. Grodzka 64

31 -044 Kraków

RESUME

Les principaux problèmes de la géographie du tourisme sont: l’espace touristique, le mou­ vement touristique en tant que phénomène social, les ralations mutuelles entre le tourisme et les autres fonctions socio-économiques, le tourisme dans la structure fonctionnelle de l’espace socio- -économique, l’homme en tant que sujet du mouvement touristique.

L’espace touristique c ’est l’espace physico-géographique, sociale, culturel et économique à l ’intérieur duquel s ’opèrent les phénomènes touristiques. Il est formé par les „éléments primitifs”

(valeurs touristiques et de milieu, culturelles) et les „éléments secondaires” (aménagement touris- llt)ue). Les „éléments primitifs” et les „éléments secondaires” décident des „attraits touristiques”. Les traits de l’espace touristique sont: le manque de stabilité (inconstance dans le temps) eu égard a j’étendue ainsi qu’à la façon de l’exploitation touristique (les changements de longue durée, saisonniers, accidcnlels) et la diversité eu égard à la nature et les traits culturels.

Le développement dynamique du tourisme dans la deuxième moitié du XXe siècle est lié au développpement rapide de la civilisation. Ce développement allait bon train surtout dans le tourisme international. Le plus d ’arrivées notent: l’Europe, l’Amérique, l’Asie Orientale, la région du Pacific, l’Afrique. Le moins d’arrivées notent les pays de l’Orient Central et l’Asie du Sud. Da0S le contexte des conditionnements et des besoins sociaux des participants du mouvement se la>t voir la forte différenciation quant h la motivation du départ, la catégorie sociale, le lieu où l’on Va. la façon de réalisation, la durée du temps destiné au séjour, la façon d ’organisation.

Le tourisme en tant qu’élément d ’exploitation universelle de l’espace tombe sur la con­ currence d ’autres formes d’utilisation qu’exige l’existence de l’homme, et ce conflit s ’aggrave quand s ’augmente la population et se développe le processus de l’urbanisation. La conscience que les valeurs du milieu sont menacées a fait naitre l’idée du tourisme „équilibrée”, qui accorde les besoins sociaux avec la protection de la nature et les valeurs culturelle qui l’accompagnent.

Dans la structure fonctionnelle (de la région, de la localité) le tourisme peut remplir la fonction primordiale, homologue, complémentaire et supplémentaire. Prenant en considération le critérium de motivation, il faut constater que c ’est le tourisme de connaissance qui dans la struc­ ture fonctionelle le plus souvent joue la rôle complémentaire.

L’homme aux individuels traits personnels psychiques et somatiques est sujet du mouvement touristique. En même temps il est influencé par les facteurs extérieurs: culturels, sociaux, de milieu. En dépend sa façon de percevoir le milieu qui l’entoure et par conséquent l’accomplissement des choix touristiques. Le domaine des recherches proche de la géographie, de la sociologie et de la Psychologie, dit „perception du milieu” s’occupe de cette problématique.

Traduit p a r Lucjan Kowalski

summary

The main research problems o f the geography o f tourism are the tourist space, the tourist traffic as a social phenomenon, mutual relations between tourism and other social and economic unctions, tourism within the functional structure o f the socioeconomic space, man as the subject ° f the tourist traffic.

The tourist space, is the physical and geographical, social, cultural and economic spaces w‘thin which tourist phenomena occur. They consist o f “primary elements” (tourist and environ­ mental, cultural advantages) and “secondary elements” (tourist management). “Primary elements” ar|d “secondary elements” determine the “tourist attractiveness”. The features o f the tourist space are: lack o f stability (changing in time) as far as both the range and the tourist exploitation are concerned (long-term, seasonal, incidental changes),and a large variety, both natural and cultural.

The dynamic development o f tourism in the second half o f the 20th century is connected with . e fast development o f civilization, A particularly rapid growth is observed especially in the '^tcrnational tourism. The greatest number o f arrivals is recorded in Europe, next in America, East ^sia, the Pacific region, Africa, while the smallest number in the Middle East countries and South S|a. As far as social factors and needs o f the participants o f the tourist traffic are concerned, one Can observe a strong diversity in the motivation to travel, social category, place o f destination, way o f realization, time spent, method o f organization.

Tourism as an clement o f a varied exploitation o f space encounters competition o f other, necessary for human existence forms o f exploitation, and this conflict increases together with the growth o f population and urbanization. Based on the awareness o f the growing danger to the natural environment, the idea o f a “balanced tourism” has appeared, which reconciles the social needs with the requirements o f the natural environment protection and the cultural aspects accom­ panying it.

In the functional structure (o f a region or individual place) tourism can perform the main, equivalent, complementary or additional function. Considering the criterion o f motivation, the widest spatial range is that o f the cognitive tourism, which in the functional structure is usually complementary.

The subject o f the tourist traffic is a man o f particular personal features: psychological and somatic, while at the same time he is being influenced by external cultural, social and environ­ mental factors. This affects the way he perceives the environment surrounding him, and also the tourist choices he makes. These problems are dealt with by the science bordering on geography, sociology and psychology, called “ the perception of environment”.