"Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920-1939", Wojciech Wrzesiński, Olsztyn 1973 : [recenzja]

Swat, Tadeusz

"Ruch polski na Warmii, Mazurach i

Powiślu w latach 1920-1939",

Wojciech Wrzesiński, Olsztyn 1973 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 223-226

k s ią ż k ę p o ls k ą n ie ty lk o fo rm a ln ie ; J e rz e g o O lech a, o sie m n a sto w ie c z n e g o b ib lio fila i w y d a w c y ; J a k u b a M az u c h a, s u b d e le g a ta T o w a rz y s tw a C zy teln i L u d o w y c h w p o ­ w ie cie re sze lsk im .

S ło w n ik o b e jm u je o soby z m a rłe p rz e d 1969 ro k ie m , a w y ją tk ie m od te j zasa d y

je s t ty lk o k ilk a b io g ra m ó w . W y d a je się, że d o w y ją tk ó w ty c h n a le ż a ło zaliczy ć z m a rłą w 1970 r o k u E m ilię S u k e rto w ą -B ie d ra w in ę .

M e ry to ry c z n e o p ra c o w a n ie p o szczeg ó ln y ch b io g ra m ó w z a s łu g u je n a u z n a n ie , co n ie zn aczy , że w sz y s tk o je s t w n ic h /b e z z a rz u tu . O to k ilk a p rz y k ła d ó w ró ż n e g o ty p u u s te r e k lu b b łę d ó w :

A n to n i S ik o r s k i u ro d z ił się 5 V I 1856, z m a rł 29 X1 1932 r o k u (a n ie, j a k p o d a n o : d a tę u ro d z e n ia 5 V I 1854, ś m ie rc i — p o d czas I I w o jn y św ia to w e j); w ż y c io ry sie J a n a K a ro la S e m b rz y c k ie g o z a m ia s t „o k o ło 8” m o ż n a b y ło n a p is a ć „ k ilk a ’'. R aczej K ę ­ trz y ń s k i n a w ią z a ł w s p ó łp ra c ę z S e m b rz y c k im , a n ie o d w ro tn ie . D y s k u s y jn e je s t p rz y ję c ie 1893 r o k u ja k o ścisłe j d a ty z e r w a n ia S e m b rz y c k ie g o z p o lsk o śc ią . S k o ro G u s ta w G iz ew iu sz „ w y d a ł w ła sn y m k o s z te m ” i „ in te r e s o w a ł się h is to rią d r u k a r ­ s tw a ”, n a le ż a ło n ie p o p rz e sta ć n a o k re ś le n iu go ty lk o i w y łą c z n ie s ło w a m i „ zb ierac z k s ią ż e k ”. W p r z y p a d k u W o jc iec h a K ę trz y ń sk ie g o od „ u d z ia łu w tra n s p o rc ie b ro n i w czasie p o w s ta n ia s ty c z n io w e g o ” w a ż n ie js z e — p r z y n a jm n ie j w ty m S ło w n ik u — b y ło p ro p a g o w a n ie p rz e z n ieg o n a M a z u ra c h p o ls k ie j k s ią ż k i, n ie u w z g lę d n io n e w b io g ra m ie .

N a jw ię c e j, g d y ż d w a d z ie śc ia k ilk a b io g ra m ó w z w ią z a n y c h ze s p ra w a m i M az u r i W a rm ii o p ra c o w a ł W ła d y sła w C h o jn a c k i, k ilk a n a ś c ie — T a d e u sz O ra c k i, po d w a: Z. N o w ak , A. K a w e c k a -G ry c z o w a , A. B u k o w sk i, K . P o d la s z e w s k a , po je d n y m J. J a c k o w sk i, G. P o č e p k o , L. G ocel, M. P e lc z a r, J . K o lb u sz e w sk i, J . T u r s k a , J . R u d ­ n ic k a , J. P rz y b y ło w a , W. S o b k o w ia k , J . P o d g ó re c z n y , W . B ie ń k o w s k i, S. M a k s y m o ­ w icz, E. M a rc z e w sk a -S ta ń d o w a , M. W a lte r i Z. S ła w iń s k i.

E d w a r d M a r tu s z e w s k i

W o jciech W rz esiń sk i, R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta ch

1920— 1939. W yd. II u z u p e łn io n e i z m ie n io n e, O lsz ty n 1973, S ta c ja N a u k o w a P o l­

s k ieg o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o ( I n s ty tu t M a z u rsk i), ss. 351 + 2 m a p y n a w k le jk a c h .

D z ieje r u c h u p o lsk ie g o n a z ie m iac h e tn ic z n ie p o ls k ic h w b y ły c h P r u s a c h W sc h o d n ic h n ie d o c ze k a ły się d o tą d c ało śc io w y c h o p ra c o w a ń w h is to rio g r a f ii p o l­ sk ie j, j a k ró w n ie ż n ie m ie c k ie j. S ta n b a d a ń n a d ty m te m a te m p o s ia d a je sz c z e z b y t w ie le p o w a żn y c h lu k . W te j s y tu a c ji k a ż d e s y n te ty c z n e u ję c ie p o szc z eg ó ln y ch o k re ­ só w w d z ie ja c h p o lsk ie g o ży cia n a ro d o w e g o n a ty c h z ie m ia c h p o s ia d a n ie o c e n io n ą w a rto ś ć . S tą d też o g ó ln e z a in te r e s o w a n ie , z ja k im s p o tk a ła się p rz e d d z ie się c iu la ty o b s z e rn a ro z p ra w a o lsz ty ń sk ie g o w ó w cz a s n a u k o w c a , b ę d ą c a c ało śc io w y m i k o m ­ p le tn y m o p ra c o w a n ie m n a u k o w y m d o ty c z ąc y m r u c h u p o lsk ie g o w b y ły c h P ru s a c h W sc h o d n ic h w o k re s ie n a jb a rd z ie j d la d z ie jó w te g o r u c h u w a ż n y m i tru d n y m .

R u c h p o ls k i na W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta c h 1920— 1939 W o jc iec h a W rz e ­

siń sk ie g o , w y d a n y w 1963 r o k u n a k ła d e m I n s ty tu tu Z a c h o d n ie g o w P o z n a n iu , d o ­ c z e k a ł się n a d e r ż y czliw eg o p rz y ję c ia k ry ty k i, z a in te r e s o w a n ia sp o łe c z e ń stw a i n a u k i p o ls k ie j, czego d o w o d e m są liczn e, p rz y c h y ln e re c e n z je i p rz y z n a n a te j k s ią ż c e n a ­ g ro d a ty g o d n ik a „ P o lity k a ”.

A u to r w o b s z e rn e j ro z p ra w ie p r z e d s ta w ił n a jis to tn ie js z e z a g a d n ie n ia r u c h u p o l­ sk ieg o n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu , n ie o g ra n ic z a ją c się je d y n ie d o u k a z a n ia d z ia ła ln o ś c i p o lsk ic h o rg a n iz a c ji, to w a rz y s tw , z w ią z k ó w i in s ty tu c ji. U w y p u k lił ta k ż e z w ią z k i zac h o d z ą ce m ię d z y ro z w o je m ty c h o rg a n iz a c ji a p rz e m ia n a m i w s tr u k tu r z e n a ro d o w e j lu d n o śc i p o ls k ie j o ra z m ię d z y o g ó ln y m i z m ia n a m i z a c h o d z ą c y m i w p a ń ­ s tw ie n ie m ie c k im a p ro c e sa m i d o k o n u ją c y m i się w re g io n a c h . S y n te z a d z ia ła ln o ś c i ru c h u p o lsk ie g o w la ta c h 1920— 1939 p rz e d s ta w io n a p rz e z W. W rz e siń sk ie g o o p a rta je s t o w n ik liw e b a d a n ia a rc h iw a ln e , m a te ria ły ź ró d ło w e , p a m ię tn ik i d z ia ła c z y ru c h u p o lsk ie g o ta m ty c h la t, p ra s ę p o ls k ą , p o ls k ą i n ie m ie c k ą l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu . P o d ­

224

s ta w ą ro z p ra w y są g łó w n ie w ła s n e p o s z u k iw a n ia a rc h iw a ln e ; a u to r ja k o p ie rw s z y z b a d ac z y ta k sze ro k o w y k o rz y s ta ł p rz e b o g a te , ja k się ok azało , a rc h iw a lia b y łeg o M in is te rs tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h w W a rsz a w ie , P r e z y d iu m R a d y M in istró w , Ś w ia to w e g o Z w ią z k u P o la k ó w Z a g ra n ic ą , ró ż n e m a te r ia ły ź ró d ło w e z a rc h iw ó w p o l­ s k ic h i n ie m ie ck ich . S zczeg ó ln ie c e n n e o k a za ły się a rc h iw a lia p o ls k ie j s łu żb y k o n s u ­ la r n e j i d y p lo m a ty c z n e j, k tó ry c h zesp o ły o c alały w e fr a g m e n ta c h , d a ją c y c h je d n a k n ie m a l cało śc io w y o b ra z w y d a rz e ń . N a p is a n a n a p o d s ta w ie p ełn eg o , d o stęp n e g o o b e cn ie m a te r ia łu źró d ło w eg o ro z p ra w a W. W rz esiń sk ie g o s ta ła się w ięc w n ik liw y m , s y n te ty c z n y m i p o d s ta w o w y m o b ecn ie o p ra c o w a n ie m , s łu ż ą c y m b a d a c z o m m ię d z y ­ w o je n n y c h d z ie jó w W arm ii, M az u r i P o w iśla .

N ic w ięc d ziw n eg o , że s k ro m n e , bo le d w ie 1 ,5 -ty sięczn e w y d a n ie p o z n a ń s k ie

R u c h u p o lskieg o zo sta ło n ie m a l n a ty c h m ia s t w y c z e rp a n e . D o b rz e się z a te m stało , że

S ta c ja N a u k o w a P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a H isto ry c z n e g o w O lszty n ie, k ie r u ją c się z a p o trz e b o w a n ie m sp o łec z n y m , z d e c y d o w a ła się n a w y d a n ie d ru g ie te j p u b lik a c ji. T y m b a rd z ie j zaś, że e d y c ja o b e cn a je s t m e ry to ry c z n ie u z u p e łn io n a i n ieco z m ie ­ n io n a p rz e z A u to ra ; n a d to — w y d a n a s ta r a n n i e j i w n ie c o w ię k sz y m n iż p o p rz e d n io n a k ła d z ie . W y d aw c y , tłu m a c z ą c się w z g lę d a m i m a so w e g o o d b io rc y , do k tó re g o k s ią ż k ę a d r e s u ją , z re z y g n o w a li z o p a trz e n ia e d y c ji a p a r a t e m n a u k o w y m , co z re sz tą n ie u m n ie js z a w a rto ś c i p ra c y , ja k o że w ię k sz o ść n a jb a rd z ie j in te r e s u ją c y c h p rz y p i­ só w I w y d a n ia w łą cz o n o o b e c n ie w te k st. A u to r p o sz e rz y ł sw e s tu d iu m o d r u k o ­ w a n e po ro k u 1963 m a te r ia ły ź ró d ło w e : w y d a n e w ty m czasie p a m ię tn ik i d ziałaczy re g io n a ln y c h W ła d y sła w a G ę b ik a, W ła d y sła w y K n o sa ły , P a w ła S o w y , re la c je o szk o ­ ła c h p o lsk ic h o p ra c o w a n e p rz e z R o m a n a M a rc h w iń s k ie g o , a ta k ż e n a jn o w sz e b a d a ­ n ia K a ro la Jo ń c y , H e n ry k a K ap isz e w sk ie g o , K a z im ie rz a P ie trz a k -P a w ło w s k ie g o , A n to n ie g o S o ło m y , C h ris tia n a T h. S to lla , J a n a W ró b le w sk ie g o , M a r ii Z i e n ta ry - M a - le w sk ie j o ra z d a lsz e b a d a n ia w ła sn e . W y d a w c y z a o p a trz y li ro z p ra w ę w n ie z b ę d n e w te g o ty p u p ra c a c h in d e k s y : rz eczo w y , n a z w is k i n a z w g e o g ra fic z n y c h o ra z ob co ­ ję z y cz n y (n iem ieck i) s k ró t. U je d n o lic o n o ró w n ie ż n a z w y m ie jsc o w o śc i w e d łu g s ta n u ob ecn eg o , p o p ra w io n o częściow o lic z n e b łę d y w ta b e la c h .

O m ó w ie n ie I I w y d a n ia R u c h u p o ls k ie g o ro z p a trz m y p o d k ą te m m e ry to ry c z n y c h z m ia n i u z u p e łn ie ń d o k o n a n y c h p rz e z A u to ra . U k ła d p ra c y z a c h o w a n o z w y d a n ia p ie rw o tn e g o : za p o d s ta w ę p r z y ję to ch ro n o lo g ię w y d a rz e ń ; o k re s m ię d z y w o je n n y p o d z ie lo n o n a 4 p o d o k re s y (ro zd ziały ) o g ra n ic z o n e d w o m a w y ra ź n y m i c e z u ra m i: p le b is c y te m z 11 lip c a 1920 r o k u i w y b u c h e m I I w o jn y ś w ia to w e j 1 w rz e ś n ia 1939 ro k u . P o z a p o p ra w ą , n ie lic z n y c h z re sz tą , b łę d ó w I w y d a n ia (n a p rz y k ła d d a ta o tw a rc ia szk o ły p o lsk ie j w O lszty n ie u s ta lo n a o sta te c z n ie n a 10 k w ie tn ia 1934 ro k u ), A u to r w p ro w a d z ił s z e re g c e n n y c h u z u p e łn ie ń , k tó r y m i s ą t a k in fo rm a c je o n ie z n a ­ n y c h d o tą d p rz e ja w a c h r u c h u p o lsk ieg o , ja k też fr a g m e n ty d o k u m e n tó w i l u s t r u j ą ­ cych o s ta te c z n e s tw ie rd z e n ia i w n io sk i. P o d s ta w ę z n a k o m ite j w ię k sz o ści w p ro w a ­ d z o n y ch u z u p e łn ie ń s ta n o w ią b a d a n ia w ła s n e A u to ra . Ilo śc io w o rz e cz u jm u ją c , n a j ­ w ię ce j z m ia n d o k o n a n o w ro z d z ia le o s ta tn im , o m a w ia ją c y m d z ie je r u c h u p o lsk ieg o w P r u s a c h W sc h o d n ic h w o k re s ie rz ą d ó w n a ro d o w y c h so cja listó w . S ą to u z u p e łn ie ­ n ia o d a n e z m a te ria łó w ź ró d ło w y c h n ie m ie c k ic h : z a k t r e je n c ji o ls z ty ń sk ie j, r a p o r t

B u n d D e u tsc h e r O sten , N S D A P i l a n d r a ta o lszty ń sk ie g o .

W ro z d z ia le I (O d ro d ze n ie r u c h u p o ls k ie g o n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu po

p le b isc y c ie ) szczeg ó ln ie c e n n a je s t ta b e la 2, p rz e d s ta w ia ją c a p o ró w n a w c z o lic z b ę

g ło só w p o ls k ic h w p le b iscy c ie 1920 ro k u i w y b o ra c h p a r la m e n ta r n y c h 1921 ro k u w p o szczeg ó ln y ch w sia c h p o w ia tu o lszty ń sk ie g o . J a k w ia d o m o , w ła ś n ie w p o w ie cie o ls z ty ń sk im z a n o to w a n o w y ra ź n y p rz y ro s t g ło só w p o ls k ic h w n ie c a ły r o k p o p rz e ­ g ra n y m p le b iscy c ie . N a p rz y k ła d w G ie trz w a łd z ie n a lis tę p o ls k ą g ło so w ało 91 osób w ię ce j n iż w 1920 ro k u , w W o ry ta c h — 87, w P r z y k o p ie — 51. P o w a ż n eg o u z u p e ł­ n ie n ia d o c ze k a ła się ta k ż e część teg o ro z d z ia łu t r a k t u j ą c a o o d ro d z e n iu r u c h u p o l­ sk ieg o n a M a z u ra c h . A u to r p o sz e rz a t u s w o je d o ty c h c za so w e s tw ie r d z e n ia m ó w ią c e o sp ec y fic z n e j s y tu a c ji n a ro d o w o śc io w e j n a M a z u ra c h o w n io s k i, z k tó ry c h w y n ik a , że e tn ic z n y c h a r a k t e r w si p o ls k ic h w ty m re g io n ie n ie b y ł ró w n o z n a c z n y z ich a k ty w n o śc ią w życiu o rg a n iz a c y jn y m r u c h u p o lsk ieg o . O c en a s to p n ia z n ajo m o śc i ję z y k a p o lsk ie g o i p o s łu g iw a n ia się n im p rz e z lu d n o ść m a z u rs k ą s k ła n ia ła w ie lu p rz y w ó d c ó w Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h w p ie rw s z y c h la ta c h is tn ie n ia Z w ią z k u do n a d m ie rn e g o o p ty m iz m u .

225 d o p o d o b n ie ” (?) w y d a w a n o o b o k „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” jesz c z e je d n o czaso p ism o w ję z y k u p o lsk im . „ R o b o tn ik P o ls k i” ja k o o rg a n N a ro d o w e g o S tr o n n ic tw a R o b o tn i­ k ó w u k a z y w a ć m ia ł się d o w rz e ś n ia teg o ż ro k u .

W ro z d z ia le I I (S ta b iliz a c ja i n o w e k ie r u n k i d z ia ła n ia o r g a n iza c ji p o ls k ic h w la ­

ta c h 1923— 1928), o m a w ia ją c p o w s ta n ie Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c ze c h , u z u p e łn ia

W. W rz e s iń s k i tę część sw e j p ra c y o n a jw a ż n ie js z e z a ło ż e n ia p ro g r a m o w e o rg a n iz a c ji r e p re z e n tu ją c e j lu d n o ś ć p o ls k ą w N iem czech . A u to r s tw ie r d z a m ię d z y in n y m i, iż z ało że n ia t e „ ...o p ierały s ię n a d ą ż e n iu do p o d k re ś le n ia z je d n e j s tro n y p o trz e b y o b ro n y o d rę b n o ś c i n a ro d o w e j lu d n o ś c i p o c h o d z e n ia p o lsk ie g o o b y w a te ls tw a n ie ­ m ieck ieg o , a z d ru g ie j s tro n y p ro w a d z e n iu w s z y s tk ic h p r a c w w a ru n k a c h w y z n ac z o ­

n y c h o b o w ią z u ją c y m i n o rm a m i p ra w n y m i w N ie m c ze c h ” (s. 86).

In te re s u ją c y m p rz y c z y n k ie m te g o ro z d z ia łu je s t p o w o ła n ie s ię n a o p in ię T a ­ d e u sz a K a te lb a c h a , w r o k u 1927 p ra c o w n ik a P o s e ls tw a P o lsk ie g o w B e rlin ie , z k tó re j w y n ik a , że „ G az e ta O ls z ty ń s k a ” b y ła p o d ó w czas „ n a jle p ie j re d a g o w a n a ” .

R o zd z ia ł I I I (R u c h p o ls k i w o k re s ie p r z e jś c io w y m 1928— 1932) z a w ie ra ró w n ie ż sze re g u z u p e łn ie ń . O m a w ia ją c la ta p o w s ta n ia p ie rw s z y c h szk ó ł p o ls k ic h n a W a rm ii i P o w iś lu , A u to r z a u w a ż a , że d e c y z ja o p o s y ła n iu d z ie ck a d o p o ls k ie j szk o ły b y ła n ie ty lk o d la je g o ro d zicó w , a le i d la d z ie ck a , p rz y szłe g o a b s o lw e n ta te j szk o ły , w y ­ b o re m d ro g i ż y cio w ej p e łn e j tru d n o ś c i i m n ie js z y c h m o ż liw o ści a w a n s u sp o łeczn eg o n iż a b s o lw e n ta szk o ły n ie m ie c k ie j. M iało to is to tn y w p ły w n a w y c o fy w a n ie d zieci ze szk ó ł p o lsk ic h . S p o ry c h u z u p e łn ie ń d o c z e k a ło się o m ó w ie n ie k s z ta łto w a n ia się n o w y c h z asa d p ra c y p o lsk ie j n a M a z u ra c h w ty m o k re sie . R o z w ija ją c te n fr a g m e n t, W. W rz e s iń s k i z a u w a ż a , że w z a ło ż e n ia c h te j p ra c y p o ls k a s łu ż b a k o n s u la r n a s t a ­ r a ła się d e m o n stro w a ć o p ty m iz m w y n ik a ją c y z f a k tu , że M a z u rz y „m im o 700 la t n ie w o li p ru s k ie j p o tr a f i li z ac h o w a ć ję z y k p o lsk i i p o c zu c ie o d rę b n o ś c i o d N ie m ­ có w ” . O p ty m iz m t e n w y n ik a ł ró w n ie ż z n a d z ie i, ja k ie k o n s u la ty p o ls k ie w ią z a ły z c ały m n a ro d e m p o lsk im i R zec z ąp o sp o litą . S tą d te ż c e le m p r o p a g a n d y p o ls k ie j n a M a z u ra c h m ia ło b y ć o b u d z e n ie św ia d o m o śc i lu d u m a z u rsk ie g o , w p o je n ie m u , iż je s t on częścią w ie lk ie g o n a ro d u p o ls k ie g o i że P o ls k a ro z ta c z a n a d n im tr o s k liw ą o p ie ­ kę. Z a ło ż e n ia te n ie z n a la z ły j e d n a k p o k ry c ia w fa k ta c h . R ze c z p o sp o lita n ie w y k a ­ z ała d o s ta te c z n e g o z ro z u m ie n ia ro li ty c h z ie m d la p rz y szło śc i k r a ju , w P o ls c e n a d a l n ie w ie le w ie d z ia n o o s y tu a c ji n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu , a d o p ie ro z b e le tr y ­ z o w a n y r e p o rta ż M e lc h io ra W ań k o w ic z a z m ie n ił p o w a ż n ie t ę s y tu a c ję . P is z e o ty m W. W rz e s iń s k i w ro z d z ia le IV (W o k re s ie rzą d ó w n a r o d o w y c h s o c ja listó w ), z a w ie ­ ra ją c y m n a jw ię c e j z m ia n i u z u p e łn ie ń .

. B io rą c z a p o d s ta w ę g łó w n ie d o k u m e n ty n ie m ie c k ie , A u to r a n a l iz u je p o lity k ę g e rm a n iz a c y jn ą w b. P r u s a c h W sc h o d n ic h s tw ie r d z a ją c , że szczeg ó ln y n a c is k k ła d li N ie m c y n a g e rm a n iz a c ję m ło d e g o p o k o le n ia , k tó r e m im o p o lsk ie g o p o c h o d ze n ia , n ie p o s ia d a ło w y ro b io n e j św iad o m o śc i n a ro d o w e j. A u to r w y s u w a w n io se k , iż „od w y n i­ k ó w w a lk i o g e ra m n iz a c ję m ło d z ie ży [...] w ra c h u b a c h h itle ro w c ó w u z a le ż n ia n o c ały p la n p o lity k i w y n a r a d a w ia ją c e j” (s. 209). S tw ie rd z e n ie to w y d a je się j e d n a k d y s k u ­ s y jn e ; p la n p o lity k i w y n a ra d a w ia n ia b y ł z g ó ry s p re c y z o w a n y , w ró w n y m s to p n iu o b e jm o w a ł m ło d e , j a k i ś re d n ie p o k o le n ie , a s to so w a n e m e to d y je d n a k o d o ty c z y ły dzieci, ic h ro d z ic ó w i sta rsz e g o ro d z e ń stw a . N o w e w r o z p ra w ie W . W rz e s iń s k ie g o je s t s tw ie rd z e n ie , iż g e rm a n iz a c ja s to so w a n a p rz e z n a ro d o w y c h so c ja lis tó w o p ie ra ć się m ia ła n a z a s a d a c h p re w e n c ji o ra z n a o d d z ia ły w a n iu p o z y ty w n y m z a c h ę c a ją c y m lu d n o ś ć p o ls k ą do p o g łę b ia n ia z w ią z k ó w z k u l t u r ą i p a ń stw o w o ś c ią n ie m ie c k ą . „W p ra k ty c e j e d n a k — p isze A u to r — p rz e w a g a m e to d n e g a ty w n y c h z n a jd u ją c y c h sw ó j w y ra z p rz e d e w s z y s tk im w ró ż n y c h fo r m a c h t e r r o r u i p rz y m u s u w p o ró w ­ n a n iu z o k re s e m w e im a rs k im z w ię k s z y ła s ię w ie lo k r o tn ie ” (s. 212).

S zczeg ó ln ie c e n n y je s t fr a g m e n t p rz e d s ta w ia ją c y d z ia ła ln o ś ć n a rz e cz ru c h u p o lsk ie g o s tu d e n tó w p o ls k ic h z K ró le w c a . A u to r k o r y g u je t u in f o r m a c je I w y d a n ia , p o d a ją c sze re g n ie z n a n y c h d o tą d in fo r m a c ji, ś w ia d c z ą c y c h o ro z s z e rz e n iu fo rm w sp ó łp ra c y te j g ru p y m ło d z ie ży p o ls k ie j w w ie lu d z ia ła n ia c h p o ls k ic h n a te re n ie IV D zieln icy , m ię d z y in n y m i w a k c ji o d c zy to w e j, k o lp o r to w a n iu w y d a w n ic tw , re d a ­ g o w a n iu „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j”. Z n a jd u ją się t u p o n a d to in n e , n o w e in fo rm a c je , n a p rz y k ła d w ia d o m o ść o p ró b a c h u tw o rz e n ia w 1935 r o k u n a M a z u ra c h K o śc io ła n a ­ ro d o w eg o , co b y ło w y ra z e m p a n u ją c y c h t u z aw sz e n a s tr o jó w se p a ra ty s ty c z n y c h . P r ó b y te z o sta ły z d ła w io n e p rz e z g e sta p o .

C en n e je s t ta k ż e u d o k u m e n to w a n e m a te ria łe m ź ró d ło w y m s tw ie rd z e n ie , że z a ­

226

sad n ic z y m celem z ab ieg ó w n ie m ie c k ie g o n a d z o ru szk o ln eg o b y ło u s ta le n ie k ie ru n k u w y c h o w a w c ze g o szk ó ł n ie m ie c k ic h w ta k i sposób, b y ró w n ie ż i szk o ły p o ls k ie w y ­ c h o w y w a ły d zieci w d u c h u n a ro d o w e g o so cja liz m u . Z in n y c h , k ró tk ic h , a le is to t­ n y c h u z u p e łn ie ń te j części r o z p ra w y W. W rz esiń sk ie g o w sp o m n ijm y in fo r m a c je 0 tzw . d n ia c h p o g ra n ic z a o rg a n iz o w a n y c h p rz e z B u n d D e u ts c h e r O sten n a M az u ­ ra c h po r o k u 1935^ p ró b a c h o ż y w ien ia Z w ią z k u M a z u ró w p o d e jm o w a n y c h w 1937 ro k u p rz e z G u sta w a S a w itz k ie g o p rz y w sp ó łd z ia ła n iu W a le n te g o H a b a n d ta i R e in ­ h o ld a B arcz a , o d ą ż e n iu w ła d z n ie m ie c k ic h w p rz e d e d n iu w y b u c h u I I w o jn y ś w ia ­ to w e j do z a o s trz e n ia s to su n k ó w m ię d z y lu d n o ś c ią p o ls k ą a n ie m ie c k ą (w m a ju 1939 ro k u n a b u d y n k a c h D o m u P o lsk ie g o , „ R o ln ik a ” i „ B a n k u L u d o w e g o ” u m ie szc z an o a n ty p o ls k ie n a p isy ). D ro b n e te fa k ty u z u p e łn ia ją d o ty c h c za so w e b a d a n ia A u to ra , s ta n o w ią ilu s tr a c ję ó w czesn ej s y tu a c ji n a ty m te re n ie , a ta k ż e w s p ie r a ją o sta te c z n e w n io sk i. Z w n io s ­ k ó w z a w a rty c h w Z a k o ń c z e n iu n o w y je s t je d e n : „W p ie rw sz y c h la ta c h p o p le b is c y ­ cie ró ż n ic e n a ro d o w o śc io w e n a in te re s u ją c y c h n a s te re n a c h , w ś ró d osób, k tó r e n ie z w ią z a ły się z a k ty w n ą d z ia ła ln o ś c ią w o rg a n iz a c ja c h n a ro d o w y c h , n ie o d d z ia ły w a ły w sp o só b d e c y d u ją c y n a k s z ta łto w a n ie się w z a je m n y c h sto su n k ó w m ię d z y lu d n o śc ią p o ls k ą a n ie m ie c k ą , c h o ciaż is tn ia ła d ą żn o ść d o p o g łę b ia n ia sto su n k ó w w ra m a c h je d n o lite j n a ro d o w o g ru p y . W m ia rę j a k w z ra s ta ł n a c isk n ie m c zy z n y , ja k p o czu cie św iad o m o śc i n a ro d o w e j w c o ra z to w ię k sz y m sto p n iu łą c zy ło się z w a lk ą p o lity c z ­ ną , o b s e rw o w a n o z a c ie ra n ie się s ta r y c h w ię zi lo k a ln y c h , p rz y w y tw a rz a n iu n o w y ch , o p a rty c h n a p o d z ia le n a ro d o w o śc io w y m i z a o s trz a n iu w z a je m n y c h sto su n k ó w ” (s. 314). N a zak o ń c z e n ie k ilk a u w a g o d ro b n y c h n ie śc isło ścia c h , o b c ią ż a ją c y c h je d n a k g łó w n ie w y d a w c ó w ro z p ra w y . J a k ju ż w sp o m n ie liśm y , w s to s u n k u do I w y d a n ia p o p ra w io n o lic z n e b łę d y w ta b e la c h , a le p o p ra w k i t e n ie s ą p e łn e . K a żd o raz o w o b o w ie m w p o d su m o w a n ia c h d a n y c h s ta ty sty c z n y c h o b ra z u ją c y c h w y n ik i w y b o ró w u w z g lę d n ia się lic z b ę g ło só w z re je n c ji o ls z ty ń sk ie j, k w id z y ń sk ie j, k ró le w ie c k 'e j 1 g ą b iń sk ie j, d o d a tk o w o d o d a ją c ta k ż e głosy, k tó r e p a d ły w O le ck u , w c h o d zą c y m , ja k w iad o m o , w s k ła d re je n c ji g ą b iń sk ie j. W te n sp o só b n ie p o trz e b n ie m ie jsco w o ść tę u m ieszczo n o p o za re je n c ją g ą b iń sk ą , n a s k u te k czego c z y te ln ik n ie m a p ew n o ści, czy do s u m y g ło só w w r e je n c ji g ą b iń sk ie j d o liczo n o gło sy z O leck a, czy te ż liczb y te p o d a n o n ie z a le ż n ie od sieb ie. S p ro sto w a n ia w y m a g a s tw ie r d z e n ie z a w a rte n a s tr o n ie 60, in fo rm u ją c e , że M ich a ł L e n g o w s k i „p rz ez k ilk a la t p rz e b y w a ł w W e s t­ f a lii”. F a k ty c z n ie w a rm iń s k i p o e ta b y ł n a o b czy źn ie 16 i p ó ł ro k u . I d ro b ia z g o s ta t­ n i: „G ość N ie d z ie ln y ” i „ G o sp o d a rz ” n ie m o g ły b y ć w 1921 r o k u d o d a tk a m i n ie ­ d z ie ln y m i do „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” (s. 79), ja k o że p ism o to u k a z y w a ło się w ó w czas co d zien n ie z w y ją tk ie m n ie d z ie l i św iąt.

T a d e u s z S w a t

N a p o leo n R y d ze w sk i, S p a d o c h ro n y n a d r ze w a c h , p rz e ło ż y ł z ję z y k a ro s y js k ie g o G rz e g o rz L a tu s z y ń sk i, W a rsz a w a 1973, K sią ż k a i W ied za, ss. 267.

K sią ż k a N a p o leo n a R y d ze w sk ieg o to w sp o m n ie n ia w y w ia d o w c y g ru p y , o zn aczo ­ n e j k ry p to n im e m „ J a c k ” , z rz u c o n e j 27 lip c a 1944 r o k u n a d a le k im z ap leczu fr o n tu , w re jo n ie w si E lc h ta l w p o w ie cie la b ia w s k im w P r u s a c h W sc h o d n ic h . Z a d a n ie g ru p y p o le g a ło n a ro z p o z n a n iu s ił n ie p rz y ja c ie la n a k ie r u n k a c h p rz y szłe g o n a ta r c ia 3 F r o n tu B ia ło ru sk ieg o . W p ó ź n ie jsz y m o k re s ie w y w ia d o w c y g r u p y d z ia ła li ró w n ie ż w p a sie w a lk 1 F r o n tu N a d b a łty c k ie g o .

W s k ła d g ru p y w c h o d zili: k p t. P a w e ł K ry ła to w ja k o d o w ó d c a g ru p y , w c y w ilu s tu d e n t I n s ty tu tu G ó rn iczeg o , le j t n a n t N ik o ła j S z p a k ó w , z a s tę p c a d o w ó d cy , w c y ­ w ilu s tu d e n t M o sk ie w sk ieg o I n s ty tu tu T e c h n ic zn e g o L o tn ic tw a , J ó z e f Z w a rik a , w c y w ilu c ie śla ze w si D ia g iln o w re jo n ie d z ie rż y ń sk im . N a p o le o n R y d ze w sk i, s t u ­ d e n t h is to rii w L e n in g ra d z ie , Iw a n Iw a n o w ic z M ieln ik ó w , w c y w ilu t r a k to r z y s ta z H o m elszczy zn y , I w a n A n d re je w ic z C elik o w , w c y w ilu tr a k to r z y s ta z H o m e lsz c z y z- ny, Iw a n S ie m io n o w ic z O w cz a ro w , d w ie k o b ie ty r a d io te le g r a f is tk i — Z o fia B a r d y - sz e w sk a z M o sk w y i A n n a M o ro zo w a z oko lic S ieszczy p o d S m o le ń sk ie m . N a jm ło d ­ szy m w y w ia d o w c ą b y ł 1 5 -le tn i E u g e n iu s z J u sz k ie w ic z z M iń sk a L itew sk ie g o .