Jasiński, Janusz
"Die preussische Regierung
Gumbinnen im Sturmjahr 1848", Rolf
Engels, "Jahrbuch der Albertus
Universität zu Königsberg/Pr." Bd. 24,
1974 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 531-532
R e c e n zje i o m ó w ie n ia 531
R o lf E n g e ls, D ie p r e u s sisc h e R e g ie r u n g G u m b in n e n i m S t u r m j a h r 1848, J a h r b u c h d e r A lb e rtu s U n iv e rs itä t zu K ö n ig s b e r g /P r., B d. 24, 1974, ss. 187— 195.
Do m a ło p rz e b a d a n e g o z a g a d n ie n ia W io sn y L u d ó w w P r u s a c h W sc h o d n ic h R o lf E n g e ls w n ió s ł c e n n y p rz y c z y n e k o p o s ta w ie re je n c ji g ą b iń s k ie j w o b e c w y d a rz e ń r o k u 1848. Do a r ty k u łu sw e g o w y k o rz y s t a ł m a te ria ły , p rz e c h o w y w a n e o b e c n ie w
A r c h iv la g e r G ö ttin g e n .
Z r e la c ji p re z e s a re je n c ji g ą b iń s k ie j G u s t a v a v. S a lz w e d e la (S a ltz w e d e la ) w y n ik a , że p o d w p ły w e m w y d a rz e ń m a rc o w y c h w B e r lin ie n a s tą p iło w P r u s a c h W sc h o d n ic h d u ż e p o d n ie c e n ie u m y słó w , m ie s z k a ń c y p rz e s ta li p ła c ić p o d a tk i, bo w te n sp o só b w ie lu z n ic h w y o b ra ż a ło s o b ie c a łk o w itą w o ln o ść.
P o d k o n ie c m a rc a 1848 r o k u z o b a w ą o b s e rw o w a n o w n a d g ra n ic z n y c h p o w ia ta c h r u c h y w o js k c a r s k ic h n a L itw ie i w K ró le s tw ie P o ls k im . E n g e ls p rz y to c z y ł o p in ię l a n d r a t a K le in a z G o łd a p i, że R o s ja n ie s p o d z ie w a li się w y b u c h u p o w s ta n ia w P o lsc e, s tą d z a rz ą d z ili o w e p rz e g ru p o w a n ia w o js k . J e d n a k ż e w a r ty k u le E n g e ls a z a b r a k ło s tw ie rd z e n ia , że lu d n o ś ć P r u s W sc h o d n ic h o b a w ia ła s ię p rz e d e w s z y s tk im in te r w e n c ji a rm ii c a r s k ie j u sieb ie, d la te g o p rz y to c z m y u w a g ę S a lz w e d e la z a r c h i w u m m e rs e b u r s k ie g o : „ n ie n a w iś ć p rz e c iw k o R o sji j e s t tu b a rd z o w id o c z n a w śró d c a łe j lu d n o ś c i” l . L a n d r a t R e u t e r w P is z u ju ż w m a r c u 1848 r o k u z o rg a n iz o w a ł S tr a ż O b y w a te ls k ą (B ü rg e r w e h r ), k t ó r a m ia ła n a c elu o b ro n ę p rz e d s p o d z ie w a n ą in w a z ją r o s y j s k ą 2. J e ś li c h o d zi o s to s u n k i w P o lsc e, to S a lz w e d e l u w a ż a ł, że s z la c h ta m ia ła b y o c h o tę w y w o ła ć p o w s ta n ie , a le o b a w ia ła się r e w o lu c ji c h ło p sk ie j, n a jc h ę tn ie j p rz e to s k o r z y s ta ła b y z p o m o c y o b c ej, z Z a c h o d u .
E n g e ls u c z y n ił in te r e s u ją c e s p o strz e ż e n ie . P o w s z e c h n ie u w a ż a się, że a d m in i s t r a c j a p a ń s tw o w a b y ła je d n ą z n a jw a ż n ie js z y c h p o d p ó r t r o n u w b u rz liw y c h l a ta c h 1848— 1849. T y m c z a se m — o k a z u je s ię — b y ła o n a ró w n ie ż p o d w z g lę d e m p o li ty c z n y m b a rd z o z ró ż n ic o w a n a . U rz ę d n ic y w c h o d z ili w s k ła d k lu b ó w k o n s ty tu c y j n y c h , k o n s e r w a ty w n y c h , d e m o k ra ty c z n y c h . W sa m y m a p a r a c ie r e je n c ji w G ą b in ie p ra c o w a ło w ie le osób, k tó re , j a k p isze E n g e ls, „ c h c ia ło g r u n to w n ie z m ie n ić p a ń s tw o i z w ią z a n e z n im z a r z ą d z a n ie ” . T e n k ie r u n e k p o lity c z n y re p re z e n to w a ło w G ą b in ie o śm iu ra d c ó w , je d e n a s e s o r i l a n d r a t B u r c h a r d t. P r z e c iw k o l a n d r a to w i S c h li- c k o w i w H e in ric h s w a ld e w d ro ż o n o ś le d z tw o d y s c y p lin a r n e ze w z g lę d ó w p o lity c z n y c h . N a to m ia s t w s p o m n ia n y l a n d r a t z P is z a , R e u te r , b y ł z b y t ra d y k a ln y n a w e t d la c zło n k ó w ta m te js z e g o k l u b u k o n s ty tu c y jn e g o , b o — ja k tw ie r d z ili — z a g ra ż a ł s w o ją d z ia ła ln o ś c ią b e z p ie c z e ń s tw u i s p o k o jo w i p a ń s tw a .
P r e z y d e n t re je n c jii g ą b iń s k ie j G u s t a v v. S a lz w e d e l z o s ta ł w y b ra n y p o s łe m do P a r la m e n tu F r a n k f u rc k ie g o , a n a s tę p n ie do Z g ro m a d z e n ia N a ro d o w e g o w B e rlin ie . R o lf E n g e ls s ta w ia h ip o te z ę, że n a le ż a ł o n r ó w n ie ż d o o p o zy cji, a je g o o d w o ła n ie z u rz ę d u p re z y d e n ta r e je n c ji w 1851 r o k u ty lk o p o z o rn ie m o ty w o w a n o fa k te m , że n ie p o tra fi ł u trz y m a ć s p o k o ju w sw o im o b w o d zie. W rz e c z y w is to śc i, re a k c j i o k re s u p o re w o lu c y jn e g o c h o d ziło o p o z b y cie się u rz ę d n ik a p a ń s tw o w e g o o o d m ie n n y c h p o g lą d a c h p o lity c z n y c h . N ie p rz e s ą d z a ją c o s ta te c z n ie s p r a w y , w a r to t u p rz y to c z y ć o p in ie o n im n a c z e ln e g o p re z y d e n t a p ro w in c ji P r u s y , K a r o la W ilh e lm a v. B o e ttic h e - r a z c z e rw c a 1849 r o k u : „ P r e z y d e n to w i r e je n c ji w G ą b in ie , v o n S a lz w e d e lo w i c zy n io n o ró ż n e z a rz u ty , a le j e s t o n lo ja ln y m u rz ę d n ik ie m , w ie rn y m k ró lo w i. W ie le się po n im s p o d z ie w a m , m ię d z y in n y m i tego, że p o g o d zi z w a ś n io n e p a r t i e p o lity c z n e , ch o ciaż j e s t z b y t m ło d y [m ia ł w ó w c z a s 41 l a t — J . J.] i c zę sto n ie ta k to w n y . B ył ju ż p o s łe m w B e rlin ie i w F r a n k f u r c ie , g d z ie o d e g ra ł n ie m a łą ro lę , te ra z u s ie b ie p r a g n ą łb y ta k ż e w ie le z d z ia ła ć , a le jeg o z a p a lc z y w o ść w ty m m u p rz e sz k a d z a . B y ł p rz e d te m la n d r a te m w O le c k u p o z o s ta w ia ją c p o s o b ie d o b re w s p o m n ie n ia ” 3. 1 D e u tsc h e s Z e n tr a la rc h iv , A b te ilu n g M e r s e b u rg (d a le j D ZM ), M in is te r s tw o S p r a w W e w n ę trz n y c h , T it. 504, N r 2, B d. 3, P is m o p re z e s a r e je n c ji w G ą b in ie S a l z w e d e la z 30 I I I 1848. 2 D ZM , M in is te r s tw o S p r a w W e w n ę trz n y c h , T it. 504, N r 2, B d. 3, P is m o in s p e k t o r a c eln eg o S a c k a z 2 6 X 1 8 4 8 . 3 D ZM , M in is te r s tw o S p r a w W e w n ę trz n y c h , T it. 504, N r 1, S p r a w o z d a n ie n a c z e l n ego p re z y d e n ta p ro w in c ji P r u s y K a ro la W ilh e lm a v. B o e ttic h e ra z 25 V I 1849.
53Ź R e c e n z je i o m ó w ie n ia
W re sz c ie a u to r p o św ięc ił n ieco u w a g i ra d c y S c h irm e is te ro w i, k tó r y z a s tę p o w a ł S a lz w e d e la w u rz ę d z ie p re z e s a re je n c ji, g d y S a iz w e d e l w y je c h a ł do F r a n k f u r t u . R o lf E n g e ls s k ło n n y j e s t o k re ślić p o s ta w ę S c h irm e is te ra p r z y n a jm n ie j ja k o n ie je d n o z n a c z n ą p o d w z g lę d e m lo ja ln o ś c i p a ń s tw o w e j. O to b o w ie m w o b e c n u r tó w d e m o k ra ty c z n y c h i lib e ra ln y c h z a jm o w a ł s ta n o w is k o to le r a n c y jn e . N a jb a r d z ie j j e d n a k z a s ta n a w ia fa k t, że p rz e d s ta w ia ją c n ie z a d o w o le n ie w k r a j u po r o z w ią z a n iu Z g ro m a d z e n ia N a ro d o w e g o w lis to p a d z ie 1848, z w ró c ił się w p r o s t do k ró la , a n ie d ro g ą s łu ż b o w ą do m in is te rs tw a , p rz y czy m n ie z a w a h a ł s ię w y ra z ić w te j s p ra w ie w ła s n e j o p in ii. N ie p o k o je w k r a j u n a s tą p iły — p is a ł — w w y n ik u „ fa ta ln e g o ro z d ź w ię k u w y ż sz y c h w ła d z p a ń s tw o w y c h ” (d u r c h d e n v e r h ä n g n is v o lle n Z w ie s p a lt d e r o b e re n
S ta a ts g e w a lte n ). S c h irm a c h e r w y s ła ł sw o je u w a g i w p r o s t n a rę c e k r ó la — g o tó w
m n ie m a ć E n g e ls — bo o b a w ia ł się, że n a jb liż s i d o ra d c y n ie p r z e d s ta w ią k ró lo w i rz e c z y w is te g o s ta n u k r a ju . M oże je d n a k p ro s ts z e b ę d z ie in n e w y tłu m a c z e n ie , c zę ś ciow o z re sz tą z ilu s tro w a n e p rz e z E n g e lsa . O to o w y s to so w a n ie p is m a b e z p o śre d n io do k r ó la (w k tó ry m b y p rz e d sta w io n o , że lu d n o ść , o p o w ia d a ją c się za o p o z y c y jn ą czę ścią Z g ro m a d z e n ia N a ro d o w eg o , n ie ch ce p ła c ić p o d a tk ó w ), n a le g a ła d e le g a c ja z W y s tru c i (s. 192). A le E n g e ls n ie p o d a ł c a łe j tr e ś c i ż ą d a ń d e le g a tó w z W y stru c i. S c h irm e is te r s k ła d a ją c re la c ję z w iz y ty d e le g a c ji w y s t r u c k ie j n a p is a ł je sz c z e: „ T łu m a c z y łe m im [d e le g a to m z W y s tru c i — J . J.], że k ró l b a rd z o d o b rz e w ie o s y tu a c ji w k r a ju , a le m i n ie w ie rz y li. U w a ż a li, że k ró l z n a j d u je się w rę k a c h k a m a r y li, k t ó r a in fo r m u je k r ó la o ty m , co m in is te rs tw o u z n a za sto so w n e . O b ie c y w a n o m i, że g d y ta k ie s p ra w o z d a n ie n a p isz ę b e z p o ś re d n io d o k ró la , o n i b ę d ą p ra c o w a ć n a d u s p o k o je n ie m k r a j u i n ie b ę d ą w z y w a ć do n ie p ła c e n ia p o d a tk ó w ” 4. U le g a ją c ty m n a c isk o m S c h irm e is te r is to tn ie o d w a ż y ł się n a p is a ć d o sam e g o W ilh e lm a IV , a w z a m ia n za to m ie s z c z a n ie z W y s tru c i s p e łn ili s w o ją o b ie tn ic ę . J a n u s z J a s iń s k i A n d rz e j S a m u lo w s k i, Z p ó łn o c n e g o P o ls k i Krafica... W y d a ł i w s tę p e m p o p rz e d z ił J a n u s z J a s iń s k i, O lsz ty n 1975, S ta c ja N a u k o w a P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o ( I n s ty tu t M a z u rs k i) w O lsz ty n ie , O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń s k ie g o w O lsz ty n ie , ss. C II, 215, n lb 3 + 42 ilu s tr a c je .
Cóż d ziś u m ie m y p o w ie d zieć o ży ciu i tw ó rc z o śc i A n d r z e ja S a m u lo w s k ie g o ? W g ru n c ie rz e cz y n ie w ie le — k ilk a o g ó ln ik ó w , u ta r ty c h b a n a łó w , czy s tw ie rd z e ń o p a trio ty c z n e j d z ia ła ln o ś c i, o ro li s ło w a p o lsk ieg o , k tó r e p ro p a g o w a ł w g ie tr z w a ł d z k ie j k s ię g a rn i. O s ta liśm y s ię b o w ie m p rz y s y n te z ie je g o d z ia ła ln o ś c i w y p ro w a d z o n e j l a t te m u k ilk a d z ie s ią t i p rz e z la t a p o w ie la n e j n a u ż y te k ro c z n ic o w y c h u r o czy sto ści w ró ż n y c h ty lk o w a r ia n ta c h i o d m ia n a c h ty c h s a m y c h w a r to ś c i i fu n k c ji. O tw ó rc z o śc i p o e ty c k ie j g ie trz w a łd z k ie g o „ t a t k i ” w ie m y m n ie j jeszcze, g d y ż z n a k o m ita w ię k sz o ść je g o w ie rs z y i p ie ś n i p o z o sta ła d o tą d w r ę k o p is a c h b ą d ź te ż p u b lik o w a n a b y ła w p ra k ty c z n ie tr u d n o d z iś d o s tę p n y c h e g z e m p la rz a c h p r a s y z a b o ru p ru s k ie g o . P o d o b n e s tw ie r d z e n ia o d n ie ść by m o ż n a do w ie lu w a rm iń s k ic h i m a z u r s k ic h tw ó rc ó w i d z ia łac z y , w ty m do w ię k sz o ś c i p is a r z y lu d o w y c h , z n a n y c h d o tą d z o g ó ln y c h s tw ie r d z e ń , e ty k ie te k i „ sz u fla d e k ” , do k tó r y c h ic h z a k w a lifik o w a n o . O w e są d y , e ty k ie ty <i „ s z u fla d k i” b ę d ą d o tą d a k tu a ln e , pókii n ie się g n ie m y g łę b ie j i w n i k liw ie j, p rz e d e w s z y s tk im do ź ró d e ł ic h tw ó rc z o śc i i do s a m e j tw ó rc z o śc i. O k a że się w ó w cz a s, a o k a z u je się n a p rz y k ła d z ie A n d rz e ja S a m u lo w s k ie g o i w y d a n e g o o s ta tn io to m u je g o w ie rs z y , że o w e s ą d y p o d le g a ć b ę d ą w e r y fik a c ji, że p a p ie ro w a d o tą d s y lw e tk a tw ó rc y n a b ie ra ż y w y c h b a rw , a u tw o ry ż y w o tn e j a k tu a ln o ś c i.
T y m w ię k s z a z a te m s ta j e s ię p o trz e b a p u b lik o w a n ia te k s tó w ź ró d ło w y c h . O l s z ty ń s c y w y d a w c y d o p ie ro w o s ta tn ic h la ta c h c o ra z śm ie le j r e a liz u ją te n p o s tu la t. W y d a w n ic tw o „ P o je z ie rz e ” w 1973 r o k u ro zp o częło w y d a w a n ie i n te r e s u ją c e j i z n a j d u ją c e j u z n a n ie k r y t y k i i c z y te ln ik ó w s e r ii „ L it e r a t u r a W a r m ii i M a z u r w d a w
4 DZM , M in is te rs tw o S p r a w W e w n ę trz n y c h , T it. 504, N r 2, B d. 3, P is m o r a d c y
