© a s
© e w c rb e in O ftp re u & e n . j ,
/ 1 a
3 n a u g u t a ï * S ) t î f ê r t o t i o n
31«
( E r l a n g u n g b e r 3 > o ï t o r t o ü r b e
. . . . . . . . . bCV . _ k
fjofjeti pf)iioîoÇ>E|iict(en ^ a tu ttä t îter Königlichen 2 ll6 c rtu é 4 tn ib e riitâ t
3 U Königsberg i ¥>v.
iH H 'g c lc g t b o n
^ e f e r e n b a r m t b S H p l o m f a u f m a n n
© e o r g
a u ê H ö f lin g e n , k a p e r n .
K ö n ig s b e rg i. $ 1*.
ÜftpveufeMdöe © vueferei u n b ‘ile r la g ë a n fta it 91.“ © . 1918.
i /-x i I
1100002875
bei- «p^iiofop^ifd&en g a fu ltä t ber mibertugoUniberfitcit 3U Königsberg i. “P r.
^Referent: p ro fe ffo r D r . St. g e f f e .
o i t ;—
P ' W / a
S ie A rb e it e rfd je in t als S e il 6 ber „ß fru n b ia g e n be§ 2B irtfd ja ftg te b e n § bon O ft«
preufeen", S e n f f d jr if t gum SBieberaufbau ber p ro b in g , $ e n a , 1918. S a g Ä a p iie l über
„$ a u g in b u ftrie " , «Sogen 7, © . 97— 112, fla m m t btm einem anberen Sßerfaffer u n b if t be§*
h a lb fite r fortg e ia ffe n .
3 n ö a l t § ü e t 3 e i c f ) n i §
®r|ter a & f d i n i t i . gei,e
Sftatürlicfje unb totrtfc^aftttc^e ( S r u n b l a g e t t be§ ©ent er bet . 1
S t o c t t c r f lb f c b n lt t .
© e t t e r b e b e t r i e b e u n b g e m e r b t ä t i g e « ß e t f o n e n .
© e fte S K a p it e l.
© e t o e r b e a ä h t u n g e n ...« ... 43
3 tt» e ite 3 K a p it e l. © e f a m t a a f j l b e r © e iü e r b e b e t r ie b e , # a u p t * u n b D t e b e n b e t r i e b e ... 22
A . O f t p r e u f e e n ...■ 22
I . © e fa m tja b l ber ©etnerbebetriebe 22 I I . $ a u p t= u n b Silebenbetriebe ... ... 29
B . S ö n ig S b e r g ... 32
I . © e fa m tg a b l ber ©etoerbebetriebe ... ... 32
I I . 4?aupts u n b S ie b e n b e trie b e ...36
d r i t t e s K a p it e l. © e t u e r b t ä t ig e 5 ß e r f o n e n ... 30
A . O f t p r e u f f e n ...36
I . © e in e rb tä tig e Ißerfonen ü b e r h a u p t ... 39
I I . SBeiblidje V e r f e m e n ... 48
I I I Strbeiter ü b e r h a u p t ... 44
I V . V erhe ira tete ^A rbeiterinnen . ... 46
V . S trbeiter u n te r 16 R u b r e n ... ... .. B . $ n S ö n ig S b e rg ... ... I . © eto erb tätig e ißerfonen ü b e r h a u p t ... . . . 4T< I I . SBeibliche iß e r f o n e n ... 49
I I I . S trbeiter ü b e r h a u p t ... 52
I V . SSerljeiratete ^ A rb e ite rin n e n ... 54
V . Strbeiter u n te r 16 f a h r e n ... 54
V ie r t e s K a p it e l. V e r b r e i t u n g b e§ © e to e r b e s i n b e n H e in e r e n V e r t D a lt u n g S b e a ir ie t t ( S t e if e n ) 65 A . ©etnerbe ü b e r h a u p t ...55
B . ® ie einaetnen © etoerbegruppen ...63
Ö e t r i e b ö u m f a n ß u n b U n t e r n e ^ n u t n g i S f o r m e n .
© r f t e s f t a n t t e l. geite
© rö fe e b e r © e t u e r b e * ( $ a u p t i ) b e t r i e b e ... 67
A . © rö fje ber © eiuerbed^aupbO betriebe im a llg e m e in e n ... 67
B . S tlie in b e trie b e ...70
0 . © eb ilfe nb e trieb e m it 2 b ig 5 Iß e r fo n e n ... 75
D. S p itte l* u n b © ro ß b e trie b e ...79
I . S K itte lb e trie b e ... ... ... I I . © ro p e tr ie b e ... ... E . M itte l» unb © ro p e tr ie b e nad) ben A n g a be n ber @eh>erbeaufficbf§beamten im S a b re 1 9 1 3 ...86
¿ jtu c ite ö S ta b ile !. $ a u g i n b u f t r i e ... 97
I . © rg e b n iffe ber S ö e r u f g f t a t i f t i i ... 97
I I . © rg e b n iffe ber S 3 e trie b § fta tiftil...99
I I I . 83eri<bte ber S tö n ig l. © e tu e rb e in ip e liio n e n ...1°4 d r i t t e s ß a b it e l. O r g a n i f a t i o n b e g $ a n b m e r f g . ... - 1 1 3 A . ^ a n b rn e x ig fa m m e rn ... 118
B . S n n u n g e n , getnerblicbe V erein e unb fo n fiig e © i n r t d j t u n g e n ... 116
C. S e b rlin g g i u nb 5 J 5 rü fu n g § ln e ie n ... 120
D . © eiuerbiicbeS lln te rr ic b tg tn e fe n ... 127
I . SCedjnifdje £ o d ) i< b u ie n ...127
I I . © e tc e rb lid je g o rtb ilb u n g g fc b u ie n . - ... . 1 2 7 I I I . S ö n ig l. Sßreufj. Söaugem erffdjute u nb S u n ft= u n b © e io e rlfd m le . . . . 136
I V . S n n u n g § fa d )f(b u le n ... 138
V . S dieifteriurfe u n b S P ie ifte rfc^u Ie ... 140
E . © etn erb lidje g © e n o ffe n fd ja ftg iu e fe n ... 142
'•ö ic rte tf S ta b ite i. U n t e r n e b m u n g g f o r m e n ... 145
A . S iitie n g e fe U fd ja fte n ...145
B . ©efeUfcbaften m it befebränfter H a f t u n g ... 145
C. ö ffe n tiid je b e t r i e b e ...148
Dierter Hbf^ititt. © e m e r M t d j e S l r b e i t e r f r a ß e . © r f t e d S ta b ile !. S i r b e i t g m a r f t u n b S i r b e i t § n a d j t u e i f e ...151
A . S C rbeitgm arlt im a llg e m e in e n ... 151
B . S lrb e itS n a d p e ife . , ... 154
¿Jtueitee* S ta b ite i. A r b e i t g e b e r * u n b A r b e i t n e b m e r p e r b ä n b e ... 160
d r i t t e s S ta b ile !. © t r e ü i g i e i t e n a to if d je n A r b e it g e b e r n u n b A r b e i t n e h m e r n ... . 1 6 3 A . A u g ftä n b e n nb S tu g fp e rru n g e n ...163
B . © e rid jtlid je © t r e it ig ie it e n ...I 67 I . © e lu e r b e g e r id jte ...167 I I . Ä a u f m a n n g g e r id p ... I 70
i t a r t f ö e r t r c i g c
SBierteS Kapitel. Seite
170 f ü n f t e * K a p ite l.
S lr b e it s lö h n e u n b Ü i r b e i t g a e i t e n ... 177
A . 2 t r b e it § I ö ijn e ... 177
B. S lrb c itS g e ite n ...186
5crf)itec K a p ite l. S l r b e i i e r f ü r f o r g e ...• 189
A . ffte bifio ne n geloerbitciier S tn ta g e n ... 189
B. greimiHige Sürbeiterfürforge ber U n te r n e h m e r ...190
C. Strbeitertnoljnungen... 181
D . 9 te c f)t§ b e ra tu n g ... 198
Siebente«* K a p ite l. S t r b e i t e r b e r f i c h e r u n g ... 198
«¡fünfter H b fd iitü t. iß e r tö e n b u n g m o t o r i f d j e r g r e i f t ; p a t e n t e , ($ e 6 r a u c f)3 m u fte r u n b S B a re n je tc fje n . A . aiertuenbung motorifcher K r a f t ... 209
B. patente. ©ebraudjSmufter unb Söarenaeicfjen... ... . ... 220
Sccfffter H b f ^ n it t . 2 l6 f n § b e r g eidevb11 en © r j e u g n t f f e u n b h ji r t f c ^ a f t t t t f j e r (S v fo lg be§ © e w e r b e § . © rfte S K a p ite l. S lb fa p A . allgemeinen ... 221
B. Offene «BerlaufSfteHen... • ...223
3 tn e tte « K a p ite l. . @ t f o Ig beg © e t o e r b e S A . IBerufliäje ©lieberung ber s ö e ü ö lfe r u n g ... 827
B. © te u e re rirä g e ... 228-
© c h l u f e ...235
i 5e r 3e i d ) n t § b e r S ä b e l t e n , h a r t e n u n b 3 ^ < ^ n u n 9 e u - A. dabellen. 1. @in= u n b A u s fu h r O ftpreußenS im $ a h re 1 9 1 3 ... 9
2. g iä d je u n b 5 B e b ö I f e r u t t g ... 18
3 © e fa rn tja h l ber © einerbebetriebe, .§aupt= u n b Slebenbetriebe in O f t p r e u f j e n in ben f a h r e n 1882, 1895 u n b 1907 ... 24
4. © e fa m tg a h l ber ©etoerbebetriebe, $ a u p t= u n b Webenbetriebe in K ö n i g s b e r g in ben f a h r e n 1882, 1895 u n b 1907 ... 34
5. 3 a b l ber in n e rh a lb ber S e trie b s ftä tte n tä tig e n Sßerfonen in O ftp r e u f e e n in ben f a h r e n 1882, 1895 u n b 1907 ... 38
6. S a h l ber in n e rh a lb ber SJetriebgftätten tä tig e n Sßerfonen in K ö n i g s b e r g in ben fa h r e n 1882, 1895 u nb 1907 ... 50
7. @eit>eEÖe«(|>aupt«)betriebe u itb geioerbtätige Sßerfonen in ben e inseinen G re ife n
© ftpreuüenS im $ a h re 1907 ...
8. © rö ß e bet @ em erbei(£aupt«)betriebe in © ftp re u ü e n u nb in K ö n ig s b e rg in ben fa h r e n 1882, 1895 u n b 1907 ...
9. S illeinbetriebe in © ftpreufeen in ben Q a ijre n 1882, 1895 unb 1907 ...
10. © e h ilfe nb e trieb e m it 2 b is 5 geioerbtätigen Sßerfonen iu © ftpreufeen in ben f a h r e n 1895 unb 1907 ...
11. M itte lb e trie b e in © ftp re u ffe n in ben f a h r e n 1895 unb 1907 ...
12. © ro jjb e trie b e in © ftpreufoen in ben f a h r e n 1895 unb 1907 ...
13. M itte l« u n b © rofsbeiriebe in © ftp re u fte n nach ben A n g a b e n ber ©etoerbeauffichiS«
beam ten im S ^ b re 1 9 1 3 ; SJerhäitniS ber re o ifio n S p flic h tig e n gu ben re b ib ie rte n b e t r ie b e n ...
14. S e J jtlin g e im SBegiri ber ijpanbtoerfS iam m er K ö n i g s b e r g in ben f a h r e n 1911, 1912 u n b 1913 ...
15. S e h rlin g e im iö e g iri ber ^ a n b to e rls ta m m e r © u m b i n n e n in ben fa h r e n 1911 u n b 1 9 1 2 ... • ...
16. S e h rlin g e in ben $ a n b io e rls fa m m e r« i8 e0irie n K ö n ig s b e rg u n b © u m b in n e n nach
^ a n b t o e r f S g io e ig e n ...
17. M e iite rp rü fu n g e n in ben eingelnen ip a n b io e r lg g to e ig e n ...
18. SBefucfj ber S iedjnifdjen ^ochfchulen in ißreufsen Don in © fip re u ffe n beheim ateten
© tu b ie re n b e n im SB inier 1913/14 u n b © o m m e r 1 9 1 4 ...
19. © eto e rb lid je g o rtb ilb u n g g fd ju le n unb ^n nu n g g fa c fjfc fju le n in O ftp re u fte n f ü r bie m ä n n lich e $ u g e n b ...
20. © etoerbliche g o rtb ilb u n g S fd jü le r in © fip re u jie n im ^ a h re 1913 nad) ben eingelnen
© e to e rb e g to e ig e n ...
21. g o rtb ilb u n g S fc iju ie n im D tegierungS begiri K ö n ig s b e rg im Stehre 1 9 1 3 ...
22. © etoerbliche g o rtb ü b u n g S fc h u le n in ben D tegierungS begirien © u m b in n e n unb Slttenftein im $ a h re 1 9 1 3 ...
23. S ta a tlic h e u n b Pom © ta a te u n te rftü p te graäj* u n b g o rtb ilb u n g s fc h u le n (ohne bie fa u fm ä n n ifc ije n ) f ü r bie toeiblicpe $ u g e n b in © ftp re u& e n 1 9 1 3 / 1 4 ...
24. S ehrer a n ben getoerblichen g o rtb ilb u n g S fc h n le n unb an ben $ n n u n g S fa ä jfc h u le n . 25. t ä t ig e 8t!tiengefellfchaften in D ftpreujgen in ben iö ila n g fa h re n 1903, 1907 u nb 1910 b is 1 9 1 3 ... ...
26. SUtiengefeUfchaften tn © ftp re u jje n im iM a u g ia ljre 1913 nach © etoerbegruppen . • 27. ©efeHfchaften m it b e fd jtä n ite r H a ftu n g in © ftp re u jje n in ben f a h r e n 1904. 1907
u n b 1910 b is 1 9 1 3 ...
28. © efeE fdjaften m it befcprä n ite r H a ftu n g in © ftpreufsen u n b in K ö n ig s b e rg im S a h re 1913 nach © e to e rb e g ru p p e n ...
29. ¡öffentliche b e trie b e in © ftp re u fte n u n b in K ö n ig s b e rg im 3 ah re 1913 u n te r Z a h lu n g ber © e fa m tb e trie b e a ls 3 3 e trie b S e in h e ite n ...
30. StrbeitSnadjtoeife in © ftp re u fje n in ben fa h r e n 1909 b is 1 9 1 2 ...
81. K o m m u n a le ober m it fo m m u n a le r ttn te rftü fcu n g betriebene SCrbeitSnacfjtoeife in
© f t p r e u f f e n ... ...
32. iß e rm ittiu n g S tä tig fe it fä m tlic h e r berichtenben StrbeitSnadjtoeife in bet S e it Dom J a n u a r 1913 b is $ u n i 1 9 1 4 ...
33. SIrbeitgeber«{©riS«)S3erbänbe in © ftp re u fje n am 31. (Segember 1 9 1 3 ...
34. M iig lie b e rfta n ö ber S IrbeiterPerbänbe in D ftp re u fte n u nb in K ö n ig s b e rg im ^ a ()re 1913 . 35. SluSftänbe in © f t p r e u f j e n ...
36. SluSftänbe in © ftp re u & e n nach © e to e rb e g ru p p e n ...
37. SCuSfperrungen in © ftp re u fje n im S a ljre 1 9 1 3 ...
38. SCätigleit ber lo m m u n a le n © einerbegerichte iu © f t p r e u f j e n ...
39. 5 £ätigieit ber K a u fm a n n sg e rich te in © f t p r e u f je n ...
40. S a rifg e m e in fch a fte n in © ftp re u fje n a m 31. © egem ber 1 9 1 3 ...
41. S a rifp e rträ g e in K ö n ig s b e rg im g r ü h ia t jr 1913 ... . . . 42. ¡O rtsübliche S ag e löh ne f ü r ertoachfene S irbeiter in © ftp re u fje n a u f © ru n b ber
SleichSPerficherungSorbnung m it S B irin n g bom 1. J a n u a r 1 9 1 4 ...
56 68 72 76 80 84
90 121 121 122 126 127 128 131 132 135 136 139 146 146 149 148 150 155 156 158 161 162 164 167 166 169 171 173 174 179
43. S öljne im V augeteerbe am 31. äftärg 1913 u nb fü r baS V e rtra g S fa b r 1 9 1 3 /1 4 . . 181 44. O rts ü b lic h e © agetöbne urtb Sobnfäfse in ben © ta b ü re ife n K ö n ig s b e rg u n b © itf it
a m ©nbe beS SabreS 1913 im V e rg te iä j m it ben 2 o b n fä |e n in fö e rlin . . . . 182 45. 4?äufigfie © u rd jfc b n itiS p re ife f ü r to iib fig e Sehens* unb V e rp fte g u n g S m itte l in
K ö n ig s b e rg , SDlemet, © ilf it u n b StHenftein, bergticben m it bem 50urc£)fc^nitt bon 50 preufsifcben V ericbtS orten im $ a ijr e 1918 ... ... 183 46. fB etoifligte StuSnabmen f ü r Strbeit an © o n n * u n b F e ierta ge n in O ftpreufsen im
S a b re 1913 a u f © ru n b beS § 105 f. ber © . O ... 187 47. V e to iß ig te ü b e ra rb e it erteadjfener S trb eiterinn en in O ftpreufsen im S a b re 1913 . 187 48. ffteP ifionen getoerblicber A n la g e n unb U n fa llu n te rfu c b u n g e n in O ftpreufsen im
S a b re 1 9 1 3 ... 190 49. $ e rfte H u n g ftaatS eigener SBobnungen f ü r bie V ea m ten u n b A rb e ite r im V e re in e
bes © ife n b a b n b ire ftio n S b e g irie S K ö n ig s b e rg i. 5ßr. b is gum ©nbe ber SRetbnungS*
fa h re 1911 u n b 1 9 1 2 ... 192 50. © a rte b e n ber S anbeS berficberungS anftatt <5u m V a u bon S trbeiterteobnungen in
O ftpreufsen b is gum 31. © egem ber 1 9 1 2 ...193 51. V a u tä tig ie it ber gum V erba nb e o ft* n n b teejtpreufsifcber V augenoffenfcbaften gu*
fam m engefcbioffenen gem e inn üb ige n V au P e rein e f ü r bie S e it b is gum 31. ® e*
gentbet 1912 194
52. SttedjtSberatung ber m in b e rb e m iite lte n V c ifs tre ife (© ä tig fe ii ber 9tect)iSauSiunftS*
fteüen) in O ftpreufsen im S a b re 1 9 1 3 ... 197 53. K ra n ie n b e rfiä je ru n g in O ftpreufsen im S a b re 1 9 1 3 ...201 54. Söenubung b on M o to re n in O ftpreufsen in ben S a b re n 1895 u nb 1907 . . . . 210 55. g a b t u n b ß e iftu n g S fä b ig ie it ber © a m p fie ffe t, © a m p fm a fc b in e n , © a m p ffä ffe r unb
© a m p fiu rb in e n in O flpreufsen a m 1. S lp ril 1 9 1 4 ... 212 56/57. © rö ß e (§ e ig flä d je unb © a m p ffp a n n u n g ) ber © a m p ffe ffe l a m 31. DTtärg 1914 . 214 58. V e rb re itu n g ber © a m p ffe ffe l in ben eingelnen K re ife n OftpreufsenS a m 31. S liärg
1 9 1 4 ...215 59. © a m p ffä ffe r in O ftpreufsen' am 1. S p r it 1914 naä) ih re m VerteenbungSgtoed unb
nach © e to e rb e g ru p p e n ... 216 60. Feftftebenbe © a m p fm a fc b in e n , S o io m o b ite n u nb © a m p ftu rb in e n gum S n trie b e
bon © p n a m o s unb VerteenbungSgteecf bes eleftrifctjen © tro m s in O ftpreufsen am 1. S tp rit 1 9 1 4 ... 218 61. © eteerbebetriebe m it offenen V e rta u fs fte tte n in O ftpreufsen unb in K ö n ig s b e rg im
S a b re 1907, u nterfäjie be n nach © rö ffe n iia ffe n u n te r S ä b tu n g ber © efa m tb etrieb e a ls V e t r ie b S e in b e it e n ... 225 62. ©eteerbe* u n b V etriebS fteuerpfiicb.tige O fipreuß enS in © ta b t u n b S anb a u fs $ eb n *
tau fen b ber V e b ö lie ru n g im S ab re 1 9 1 3 ...230 63. © eteerbefteuer u nb V e trie b sfte u e r in © fip re u ß e n im S a b re 1 9 1 3 ...232
B. Karten.
1. V e b ö tie ru ng sbict)te ber eingelnen K re ife OftpreufsenS im S a b re 1 9 1 3 ...12 2. ©etoerbebicbte ber eingelnen K re ife OftpreufsenS im S a bre 1907 ... 63 3. © e w e rb e in fp e ftio n e n in O ftpreufsen im S a b re 1 9 1 3 ... 88 4. SltegiernngS* n n b ¿ p anbteerisfam m erbegirfe in O ftpreufsen im S a b re 1913 . . . 114
c. 5eid)itmtaett.
1. © ie © eioerbefcbiibtung in O ftpreufsen u n b im © ta a te im S ab re 1907 u n te r Qu«
grun b eteg un g ber a u f 10000 © tn te o b n e r entfaftenben © e te e rb e b e trie b e ... 27 2. © ie © etoerbefcfiiäjtung in O ftpreufsen n n b im © ta a te im S a b re 1907 u n te r Qu»
grun b eteg un g ber a u f 10000 © inteobncc entfattenben geteerbtätigen ifäerfonen . . 41 Seite
SHatürlicpe unb »irtfd&aftlidpe © runblagen be§ ©ewerbeS.
S e i ber Setradjtung bon DftpreuffenS ©etoetBe fo n n nicfjt o^ne »UtereS bet fEiafütaB anber»ärtS, ettoa in ben rpeinifájen, »eftphälifdjen, fdflefifchen ober fäcbfiic^en SnbuftriegeBieten, Beftepenber SBcr^ältniffe angelegt »erben, ba ftpon bie natürlichen unb »irtfchaftlichen ©runblagen ber Sßrobin« in bteler Segtehung bon benen beS SBeftenS' unb ©übenS erpeBIid) aBtoeicpen.1) ® ie KenntmS h efet
©runblagen ift bon 2Bid)tigteit, » e il fie bie Stellung beS oftpreufsif^n ©etoerBeä im fRaprnen beS gefamten beutfcpen äBirtfcpaftSleBenS fo»te h e ©tanborte, h e
© n to id lu n g unb fepige Sage ber SetrieBe in ben eingelnen Seilen ber ißrobtng be=
ftim m en unb fcf)Iie§Itc^ bie Unterlage Bilben fü r bie feit Sagten geforberte
^n b u ftrialifieru n g beS 0fienS.
Stuf bie rein geograppifcpen, geologifcpen unb ppbrograppifdjen aSerpältniffe OftpreuffenS !a n n hier nicht näher eingegangen »erben,1 2) eBenfo»enig auf bie gtage, iu»ietoeit aufjer ben natürlichen ©runblagen noch gufäüige perfönlid)»
piftorifcpe alóm ente bon © in flu ff auf © t a n b o r t S » a p ! unb © n t » i c h l u n g ber fepigen oftpreuftifcpen ©etoetBe getoefen finb, ober in »eldjem Umfange fich an Bereits anfäffige S n buftrien anbere (gleidjartige ober £ iIfS m b u ftn e n ) angegliebert paBert, ba fü r ipre ÜBeanttoortung gu »en ig StnpaltSpuntte öo_r_^e0en ’ gleicptoopl » ir b m an biefem g a ito r, toenigftenS »aS Königsberg e r UT > ^ ne ge»iffe Sebeutung nidft aBfprecpen iönnen. 93on ÜBicptigfeit finb bor a em ret
1) © . Ü J i a t u t t i S , „ © n ütergteicti ber tn irtfc ija ftltc iic n Sage DftpreufeenS m it ber beS g ttje inla nb eS ". K ö n ig s b e rg Sßr., 1916.
2) ssergl. h ie rg u : 2t. 2 t m b r a j f a t , „ ® ie ^ r o b in g © ftp re u fje n ". K ö n ig s b e rg $ r 1912.
__ w E i n b a u , „O b e rta n b , (S ru tla n b , Siatangen u n b Starten . (S tu ttg a rt 1901.
cs S u I I i e S , „S anbeS iunbe ö o n O ft* u n b Sßefipreufcen". Stuft- SBreStau 1912.
w ‘ Q toe cf L ita u e n ", S tu ttg a r t 1898; „2 fta fu re n ", S tu ttg a r t 1900; „(S a m ta n b , $ re g e l= unb g rifc tjin g th a t", S tu ttg a rt 1902. - ® e P ö o n 2B i c h b o r f , „S R a fu re n ". SSerlin 1915.
gftefc, ©etucrfce in Dftyreujien.
Sternente, nadj benen ficfj1) ber inbuftrieffe ißrobuftiongprogefj ticktet: bie 3Jtate=
rial= Bgto. ® raftftofftager (unb gtoar in bcm SSirtfdjaftggebiete felBft ober in giin=
fiigar Steguggnätje), ber „Sfrbeitgort" (genügenbe 2fngaf)I unb getoerblicfje
©cfjutung ber ülrbeitgfräfte, ^ a fu ta lfrä fte unb ifjre Qufammenbaffung an ben ge»
eigneten $robuition§i>Iäigen unb ber „Sfonfumort" (Stnfnabmefätjigfeit unb
$ a u ffra ft ber eintjeimifdjen Stebölferung unb günftige Wbfabmögticfjfeiten nadj aujjen). © einen günftigften © ia n b o rt finbet ein ©etoerbe ba, ioo affe brei gaf=
ioren gufammemoirfen; biejer g a ff ir if ft aber nuir augnafjmgtoeife gu unb be§t)alB gibt (tfieoretifdj) bagjenige M o m en t ben 2lugfcf)Iag, toelcfjeg fü r bie Sßreigbeftim*
mung (2/cang.qortfoften) beg i|5robuiie§ mafjgebenb ift.
©efien io ir gu, tnelcfje © ieffung bie ^robing unter biefent ©eficfjtgfnmft gegenüber bem Sßeften unb) ©üben beg ©taateg einnim m t, jo geigt ficfj ot)ne ineitereg, baff [ie fcfjon infolge ifjrer fteriftfjerifdjen Sage gu ben beutfdjen $auf>t=
tagerftätten bon straft» unb £>itfgftoffen unb infolge ifjreg SJtangetg an Breirnifc^en ffftaterialien, gefaulten Strbeitgfräften, genügenbeu Safritalien unb an SIBfaf;»
mögtidjfeiten hinter jenen gvtbuftriegentren gurücEfteljen muff; biefer SIBftanb erineitert fidj in geotnetrifcfjer Sßrogreffion, ineit in Oftgreufjen bie eingelrten gaf»
toren fic^i nie in fo glücltidjer SBeife gu einem intenfiben ißrobuiiiongprogefj ber=
einigen unb bam it gu fo gefteigerter SBirfung Bringen taffen toie ettna im rf)eini=
fcfjen gnbuftriegebiet. g m eingelnen ergibt bie Sietracfjtung ber inbuftrieffen
©tanbortgetemente fotgenbeg Stilb.
A . i H o l j m u t c r m l t c u u t t b f t r u f i f t o f f e .
2>ie Eingaben über bie anorganifdjen nutzbaren Sttateriatien 0ftf>reufjeng finben fidj n u r berftreut in ber S ite ra tu r. $>ag Siudj bon £ o rn q u ift: „©eologie bon ©ftjtreufjen" ift fü r g a^teu te beftim m t, bag SBerf bon ®edjen=2irul)ng: „3>ic n u p a re n ÜMneratien unb ©ebirggarten im SDeutfcfjen Steidje" enthält fü r biete anorganifcfje Stobenprobufte, tnie giegelton, Staufanb, ©djotterfieg unb bergteicfjen überhaupt feine Singaben, obtnolji berartige ÜDtaterialien in genügenber Sttenge in ber iftrobing borfianben finb.1 2) g m übrigen fiat aber ©ftffceufjen n u r toenig Stobenfc^äige unb mufe ingbefonbere Sifett unb ®of)Ien bon aufjertjatb begiefjen.
S in S t r a u n f o t j l e n t a g e r finbet fidj3) „bei 5ßurmaffen, 7,5 km nörb=
lief) bon Stiemet, am Sßurmaffenbac^ bor feiner SJtünbung in bie Sange, toeIctieS benu^t toorben ift. S u rd ) Siefbofyrung ift feftgeftefft toorben, baff bag Storfommen eine toggeriffene ©djoffe älteren ©ebirgeg ift, toeldjeg fid) im © ilu b iu n t auf fefun»
1) S t l f r e b SB e h e r : „g n b u ftrie ile © ta n b o rts te iire ", © ru n b rif; ber © o g ia lö io n o m ie , V I . S lbte itu n g, T ü b in g e n 1914, 54 ff.
2) S a u t M itte ilu n g b o n tß ro f. S t n b r e e : „S B iriiic fj © riin b lid je g in biefer Siegielfung la n n n u r geleiftet toerben, nacfjbem b on einem g u d fm a n n bie n ö tig e n B u fa m m e n fie llu n g e n g e m a lt toorben fin b , toogu nic£)t n u r bie fe ljr berftreute S ite ra tu r gu beriicfficEjtigen märe, fo n b e rn auch geitraubenbe u n b fo fifp ie lig e U n te rfu ä ju n g e n u n b S öefidjtigungen n ö tig e rfdje ine n."
3) S a u t S ) e d ) e n i S 3r u l j n § , „ ® ie n u p a r e n M in e r a lie n u n b © e b irg ä a rte n im SeutfcEjen S te p " , SSeriin 1906, <S. 352.
barer Sagerftätte Befinbet. 2ln ber Storbfüfte beS ©amtanbeS (Streik gtfdjljaufen, tftegierungSBegirf Königsberg) treten Srau nio hten bon ber fRantauer ©piße an, BefonberS glüifcfien © affau unb ©eorgenStoalbe, Bei ©roß= unb SMeimKuhren, auf.
2ln ber 2Beft!üfte iom m t baS letztere Säger in feiner fübioeftlichen gortfeßung toieber ¿toififjeix KreiSIaden unb Krajüepetlen Bor. Sßeiter fiiblict) Bei SiobemS, Stotfienen unb ©en'fitten finben fid) getrennte Sagerteile, B at In n e r n beS ©ant=
tanbeS ift bie F o rm atio n am ©roß=ipaufenBerge Bei ©erntau, Bei ©¿¡floß ©hieren»
Berg unb Siriffau fotoie am Kaufter, norböftlid) bon gifcßhaufen, Befannt. ®aS Sraunfohlenlager, toelcheS baburd) tnicfftig ift, baß eS bie Sernfteinform ation Bebedt, erreicht Bis gu 1,57 in © tä rfe , ift aber an bieten © teilen burcf) ©rofiott geftört unb bon unregelmäßiger Sagerung. SBeiter gegen ©üben tommen S ra u n * fohlen bor: am ©üboftranbe beS grift^en; tpaffS Bei ißartfjeinen, norböftiid) bon
^eiligenBeit (im Kreis g le ite n StamenS), in ber ©egenb bon SramtSBerg Bei DiobelSijöfen BiS nach Bagern, art ber tinfen ©eite ber ißaffarge, too unter einer Sebedung bon 6,28 m ein BiS 5,96 m ftarfeS Säger burd) eine große Stngafil bon Sohrlöchern aufgefunben tourbe, Bei tpotjenborß fübtoeftlid) bon fßreußifd)=$olIanb unb füblid) bom ©raufenfee am Stanbe ber Stieberung, bao in 10,98 m ©iefe ein Säger bon 1,25 m erBoßrt tourbe unb an ber © itoitterbrüde, 5,6 km. nörblid» bon SIKenftein (im Streife gleichen 9tamenS). S ei tpeitSBerg finben fich in ber oberen SIBteilung beS bortigen © ertiärS mehrere Sraunfohlenflöge, bon benen eins in 7 m ©iefe in einer SJtädftigteit bon 7,9 m angetroffen toorben ift (S ta tt ipeilS»
Berg ber geot. ©faegiattarte bon ißreußen). 2ludf in ber ©egenb bon äBißenBerg (ShtßBurg, ©toß=Sef(f)ienen) ift Sraunfoi)te beiannt."
SiBfiautoürbige Sraunfohtentager tbürben fü r bie B nbuftrie SftpreitßenS eine gang toefentlidie görberung Bebeuten, aber alte an baS Sorfom m en biefer Säger gefnüpften, gum ©eit hocßgefpannten ©rtoartungen finb Bahr fü r B^ho geringer getoorben, ba eS fid) geigte, baß bie SOtächtigfeit ber glöge unb bie Q u a litä t ber Kopte ben SIBBau nid)t lohnen. ©Benfo ßaBen bie Bisherigen SSerfucfie gur 3tuS=
Beutung ber Sraunfoßlenlager in fßofen, bie auch fü r bie Serforgung; QftpreußenS m it Kraftftoffen bon Sebeutung toären unb in Bntereffentenf reifen feit langem erörtert toorben finb, BiS heute eine glüdlidte Söfung nicht gefunben. © ie S er*
fud)e ergaben, baß baS ©edgeBirge nicht im m er günftig gelagert ift, baß bie glöge an manchen © teilen gtoifcßen ©djtoimmfanbfchichten eingebettet liegen, bie erft burdjtäuft toerben müffen unb unter ftariem Söafferbrud ftet)en unb fd)on gum SSertuft erheblicher K apitalien führten.1)
Sifmlid) liegt bie $rag e üer SCuSBeutung ber: auf ettoa 30 000 ha gefchüßten oftpreußifd)en © o r f m o o r e , bie fü r Sanbioirtfd)aft unb ©etoerBe gleicher»
maßen bon hohem Bntereffe ift. S au t ©eihem SruhnS2) finb bon Befonberer SSichtigfeit „bie iDtoore in bem SOtemelbetta auf ber Oftfeite beS Kurifdfen §affeS.
©iefetBen finben fich an bem füblidjen unb nörbtidfen Staube ber Stieberung in eittgelnen aBgeßhloffenen Seden unb in ben Heineren glußtätern, Bjauptfädhticir
!) £ > f t b e u t f c S ) e S n b u f t r i e Dir. I . t>. 1- 1. 1914.
2) © e c h e u i S t r u B n g a. a. O . <3. 363.
4
in bem Sale bet ©einte unb ber SEtinge, nací) beit eri)öf)ten gluffränbern gu bon bent © dflidauftrag Bebedt. © ie SRoorbtiiáje ober Epodjmoore geicffnen fid) burd) eine Befonbere Eßegetation unb baburd) auS, baff fie fitf) über bie int Sßaffernibeau ber BenadjBarten giüffe gelegenen Dtänber Beträdftlid) ergeben unb auf iijrer
<ScfteiteIfIäcf)e berf)äiiniSmäf;ig tiefe ©eicEje, fogenannte EBIänfen, tragen, toelcEje nid)t m iteinanber in 23erBinbung ftetjen. ©o erfiebt fid) baS S E ugftu m al^oor an ber S a n i unb ber ©enne Bis gu 4,87 m über ben giuffffnegel, Bei einer StuS=
beifnung bon 42 q k m ; baS 6 BiS 8 m tiefe, gegen 113 qkm gtofje 3Koor am 9?emonienftrome unb ©im berfluffe ergebt fid) BiS 5,85 m über ben SBafferfftiegel unb trägt auf feiner tpöfje eine SlngaEjI bon ©eidfen, bie SSurBolinen. 33on größeren EKooren an ber Stifte fei E)ier nod) baS ffbenijorfter EDtoor erlüäEjnt, toeldfeS Bei einer SEuSbefjnung bon 1551 h a 5 BiS 10 m leis ten © orf enthält» 2lm fRorbtanbe ber ERieberung liegt auffer bem SEugftumaI=EIRoor baS 5ßIeiner=9Jcoor, baS 23erftuS=EDioor (378 h a ) , baS EERebSgo!eI=EIRoot (568 h a ) unb baS EftuftiaEEtoener EIRoor (1822 h a , 7 m tie f). äßeiter nörblid) folgt baS tneijr aBgetrodnete unb batjer fladjere 3SIiSg=EiRoot unb auf bem niebrigen, burd) ben SBinbenburger Epöffengug getrennten EBorianbe baS ©dftoengelner EERoot (1131 h a ) unb baS
©E)ruS=EIRoot ( % ö u a b ratm eilen , 5 m tief), toeldfeS ben meiften fdftoatgen, bicffteren SOtoortorf liefert. Stuf bem ^eiberanb beS EßiateauS finben fid) nur Heinere SDtoore, unter benen baS ©aufterner (190 h a ) unb E8itBinbfd)e SJtoor öftlicf) bon ÜDiemel, baS Eßofinget EIRoor gtoifd)en ESRinge unb äßetoirge an ber SanbeSgrenge angufüijren ift. ©üblich bon tpeigbeirug liegen an ber Süfte baS EBrebSguBer EIRoor unb baS bereits oben ertoäf)nie ^bentiorfter SJtoor. 33on ben toeiter EanbeintoärtS gelegenen SKooren feien genannt bie Sadfd)e EöatEiS im S teife EßiEEEalEen (2000 h a , 6 m tief) unb öftlid) babón bie Beiben ©roffen EßiiniS, bon benen baS eine 1200 h a , baS anbere 1000 h a groff ift. ©üblid) bon ifSiETfallen liegen eine gange SlngaEiI bon EIRooren, BefottberS gtoifd)en ©taHuftönen unb
©uutBinnen, unb toeiter giiefjen fie fid) gegen SBeften füblid) beS TßxegelS BiS an baS 3ei)EauBrud), toetd)eS nörbliä) fßreufiifd)=grieblanb liegt, 2330 h a groj) unb BiS 6,6 m mäcEjtig ift. 3 m fßregeltal felbft finben ficfi ©orfiager, in unb Bei SönigS?
Berg reichen biefelBen Bis 10 m unter ben EEBafferffnegeE. Söeitere auSgebe^nte äJtoorfiädjen finben fid)1 nod) in ber Umgebung ber EIRafurifd)en ©een unb über?
Ejauftt in ben gtufftälern, too ©rüitlanbSm oote eine getoöi)nlid)e ©tfdfeinung finb."
3 n ÜRafuten t r it t 1) ber fdjtoarge gladjm oortorf in aufjerorbentlid) bieten ERieberungen auf, too einft Beftelfenbe ©een berlanbet finb; ber © o rf ift faft ftetS mefjrere EIReter fta r i abgelagert unb erreicht teiltoeife fogar eine 3JtäcE)tig!eit bon 6 Bis 10 m . @r toirb Egeute nod), toie fd)on gu alten Qeiten, aCCjaEjrlicft im $ r üE)=
ja tjr geftocEien, an ber ß u ft getrocfnet unb als Slrennm aterial bertoenbet. © ie
^robingen 0ft= unb äBeftpreuffen EjaBen* 2) gufammen über 50 ö u a b ratm eilen SRoor; 32 Q uabratm eilen babón entfallen auf bie unten genannten 12 Sreife, toäEjtenb ber EReft fid) auf 47 S te ife berteilt, barunter 19 m it toeniger aES 1 ° / 0
0 S a u t (q e B b o n SB i cfj b o r f , a. a. O . © • 82.
2) S a u t ( j e n t f ä), g itie rt n a c( S e á i e n ? S 8 r u B n g a. a. £>. 364.
2Koorboben. S m gangen laffeit fid) 5 ^ au p tm o o rb iftrifte unterfdjeiben, näm lid):
1. ®reiS §et)befrug m it 4 460 □3fteil.== 30,6 %
„ Sabiau „ 4 588 „ = 23,8 %
„ fßieberung „ 3 596 „ = 22,1 o/0
„ S ilfit 1 9 4 0 „ 13,0 %
„ dkernel 1 0 7 0 „ 7,0 %
2. StreiS Sßiilfallen „ 1 3 4 6 „ 7,1 % e 3. Strei§ Sötsen „ 1 9 0 5 „ - 11,7 % 1
„ Singerburg „ 1 507 „ II II o o o o / 4. StreiS SobanniSburg m. 3 4 6 2 „ = 1 1 ,4 % ]
„ O rtelSburg „ 3 0 3 3 „ - 9 ,8 % 1
„ Dteibenburg „ 1 8 6 4 „ = 6 ,3 % 1 5. ®reiS 3 te u fta b tm it3 352D i)ieiI.== 1 2 ,9 % an bc
in Sitauen gelegen, bilben im inefentlid^en baS 9Jtün=
bungSbelta beS SJtemei®
ftrotnS unb enthalten guf.
15 654 □ Steilen SOtoor.
Bilben bie füblic^e StB®
badjung SJtafurenS nach bet ruffifcf)en ©renge.
® ie fBefcpaffenbeit be§ Dorfes' g ilt gtnar nadf SCnficfjt ©adjuerftanbiger alS Borgüglid) geeignet gut ©etoinnung Bon StraftgaS (b etrieb Bon Straft» unb
©pnamomafcbineu nad) bem granf=SnBefdi)en Verfah ren ), fotoie Bon fd)tnefel*
faurem Slm m oniat unb S te t als Siebenprobuften, aber bie Saget finb meift DcieberungSmoore, bie 2rodnungi beS SPtfeS ift fom it fet)r langtoietig unb fd)toietig, gubem ionnten fid) Sefiper unb Sntereffenten nid)t übet bie g re ife einigen. S n bet ißrobing felbft fehlte eS an bem nötigen Stapitat fü r eine inbufttieffe Ausbeutung unb baS auswärtige i)ielt fid) tnegen bet großen tedj=
nifdfen ©djtoierigteiten unb beS bam it Berbunbenen fftifitoS gutüd.
AIS Straf tqueden iom m en aber noch bie S I ü f j e u n b © e e n Oft®
Brennens in 93etrad)t. 97ad) ben 23ered)nungen Bon g t a n f ’SnBe1) Bor allem üBet baS 5000 q k m gtoffe mafurifdje Hochplateau unb bie an 600 q k m groffe (126 bis 130 m über bem Oftfeefpiegel liegenbe) ©eeflädfe finb im Often nod) 40— 45 000 fßferbefräfte gu erhalten, bie fü r bie Holginbuftrie (HoIgfd)Ieifereien), fü r bie
©etoinnung Bon eleitrifc^er Straft unb ben ¡¡Betrieb Bon Sßüfjlen nupbar gemacht Werben iönnten.
S t a f e n e i f e n f t e i n finbet fid)* 2) im Streife O ttelsburg bei ©dfwentainen,
©r.=Serutten, 955t)ftcmB>, Qielonen, SBidamolnen, SBIumenau, griebridiStbal,
©palienen, SiaboftoWfa, SStpafen unb StoWallif unb im Streife SofjanniSburg bei ©rbmannen, S o rten unb S ia ü a , an ber ©renge beS StönigteicpS ißolen. S n Ükafuren eirftreden fid)3) entlang bem ©übabi)ang beS baltifdjen HöpenriicfenS auSgebepnte, tief gelegene ©anbebenen m it flachen SKooren; am 9tanbe biefer
©umpfnieberungen finben fid) größere fftafeneifenlager, beten ©rg fcpon feit bem fDiittelalter Bon ber einpeimifdjen SeBölferung in prim itiB en ©ifenfdjmelgöfen, fleinen ©ifenpütten unb ©ifenpäm mern gang ober gum S e il Berijüttet unb Ber®
» f g r a n l s S n p e , „ S ie S B a ffe rb e rljä ltn iiie O fipreupenS im b beren A u B b a rm a d ju n g gu g e to e rb liiie n gtoeden. ü b e r bie © ru tib la g e n f ü r bie in b u ftrie K e S n to icE Iu n g ö ftp rc u g e n g "
B e r lin 1894. 5.
2) ß a u t © e d j e n * S 3 r u l j n § , a .a . £). 0 .4 7 0 . 3) S a u t b o n S B i d j b o r f , a. a. £>. © . 84.
6
menbet toorben ift. © ie Gsifenßütten finb im Saufe ber Qeit eingegangen, gulept im ^ap re 1878 nacp napegu SOjäprigem SBefteijert ber fiocpbfen in SöonboHel.
<©eit © rfinbung beg ©pomag-3Serfapreng, bei meinem alg iftebenprobuft bag
©pomagmepl, ein fepr gefugtes ppogppotfaureg Halfbüngem ittel gemonnen m irb, finb nun bie 3ftafeneifenerge mieber gu (Spren gefommen, bocf)i läßt fiep opne bor- perige genaue llnterfudpung ber mafurifcpen 34afeneifenerglager nicpt beurteilen, ob unb melcpe! nocp abbautoürbig finb.
i ß p o g p p o r i t io m m t1) in ©ftpreußen an mehreren © teilen im ©enoman im tieferen lln terg ru n b bor, fotoie in ben 33ernfteinformationen. Slußer ben genannten befipt ©ftprcußen an nutzbaren 2JtineraIien n u r nod) Seprn, ©on, SWergel, SSiefenfalf, © ranb, 33Iocf= unb ißflafterfteine.
SSon befonberer Sßicptigfeit ift aber ber 35 e r u f t e i n , ber nirgenbS auf ber
©rbe fiep in fo großen Mengen finbet mie an ber preußifcpen Oftfeelüfte.* 2) 33er- eingelt iom m t er in bielen Sänbern bor: im übrigen 9?orbbeutfd)lanb, in 9tuß=
lanb, 3fuffifd)4ßoIen, © ig ilien, Sfabagagfar, 37orbamerifa, bjauptfäcC^Iic^ aber, afterbingg ungleidf berteilt, in ©ftpreußen unb pier mieber am reid^IicEjften im
© am lanb, mo er an ber Hüfte bom Sfteere auggemorfen m irb ober in ber fo=
genannten b l a u e n t§ r b e , einer raudjgrauen, ing Sfläulicpe ober ©elblidfc fpielenbeit glaufonitifcßen ©anbfcpicpt, eingelagert ift. © ie blaue @rbe gepört3) bem ltnteroligocän an, liegt in einer m ittleren SDtäcptigfeit bon etma 3 m, bon iertiären ©anben m it 23raitnfopIen unb bilubialen fomie altubialen ©cpottern bebecft, meift einige Steter (bei ißalmnicfen etma 15 m ) unter, bei ©irfcpfeim unb 3Karfcpeiten über bem SßeereSfpiegel unb ftreicpt in einiger (Sntfernung bom ©tranbe am 3Jieere§boben in mehreren M e te rn Söaffertiefe aug; fie erftreift fiep4) an ber 3©eftfüfte beg ©amlanbeg bon 35rüfteirort über HraptepeHen, Sßalrn- nitfen big 9?obemg, mo fie in 28 unb 55 m ©iefe erboprt mürbe, alfo © attel unb 3WuIbe bilbet, an ber Sforbfüfte bon a3rüfterort big fftertfupren unb ift im In n e r n beg Sanbeg u. a. bei Sftarfeßnen, ißoßmitten, 37ugfern unb ffteupaufert angetroffen morben. 33on ißalm niden aug n im m t5) ber ©epalt an 93ernftein nad) Diorben gegen 23rüfterort gu ab, im m ittleren ©eile beg ©am lanbeg ift bagegen ein fepr reidjeg 33orfommen befannt. Qeitmeife ergiebige gunbfteHen liegen nocp bei ißröfulg (bei SKemel), gtiebricpgpof im füblicpen ÜWafuren, bei ©cpobmaif unb
©r.=©djiemanen unmeit ©rtelgburg, bei Sefcpienen, gürftentoalbe, SBillamomen, Slbamgberbruß, Stoepben, in ber llmgegenb bon Sfifolaifen unb in ben Honig- liefen gbrften puppen unb H o rp ellen.' ® ag unregelmäßige, aber in feiner Slug- bepuung über 46 G uabratm eilen fiep erftreefenbe mafurifepe Süernfteinlager mirb
P S a u t © e t b e n - V r u i j n S a. a. O . © .6 5 7 .
2) V e rg l. tjie rg u : H . ® a m l a b , „ ® ie V e rn fte in fra g e ", V e r lin 1898. — SB. SSte§ ^ b o r p f , „© e h n n n u n g , V e ra rb e itu n g u n b R a u b e t be§ V e rn fte in S tu Sßreupen b on bex
© rb e n S je it b i§ j u r © e g e n in a ri", fsena 1887.
8) S a u t © e cp e n - 33 r u p n § a. a. £>■ <3- 680.
4) S a u t ^ e n t f i p ; „V e rb re itu n g ber b ern ftein fü pren be n b la u e n © rb e " (g e itfd jr ift ber
© eutfcfjen © eotogifcfien © efe llfctjaft, V e r lin 1903. 55. Sßrot. 122— 130).
5) S a u t © o r n q u i f t a. a- © . <3. 106.
begrengt bon Sille unb O m u lef im Sßeften, ber ruffifcben ©tenge im ©üben, bem Biffefftuffe im O ften unb im Borben bon bem Baltifct)en §öf)entücfen gtinfd)cn Slltenftein, ißaffenijeim unb B iio la ife n . $ i e Slbbaufäbigieit be§ neftertoeife ber- ftreuten mafurifcben Bernfteinlagerä in bet heutigen S e it toitb1) aÜetbingS begtneifelt.
© teijt fom it bie ißrobing ijin fic^tli^ ber Saget bon m i n e t a 1 1 f dj e n Bobftoffen, bom Bernftein altein abgefetjen, hinter anberen glücfh^eten ©ebteten be§ © taate§ bielfact) toeit gurücf, fo liefern einem oftbreuffiftben ©etDerbe o r g a n i f c f f e SBaterialien ber berfc^iebenften Slrt in t e i l e t gütte bie tiexmifiiie JBanbtoirtfd&aft, Biebgucbt unb ^ if^ e te i, inSbefonbete Bobftoffe fü r » u n g . mittel(neben)getoerbe* 2) [(betreibe fü r bie B lü h e n , Brennereien, Brauereien, 2Mct) fü r Btotiereien, Stäfereien uftb.], ferner fü r ba§ Betleibungggetnerbe ($ ä u te , geile fü r ©etbereien uftb.). Schon ijie rin geigt fid) bie B eriettu ng bon ©etoerbe unb Sanbtbirtfdjaft in Dftgreuften unb bie Bottoenbigfeit, biefer in nacbfter Babe einen 3B arit fü r ifire Sßrobuite gu fRaffen.
Bon SBiditigfeit fü r ba§ ©etnerbe ber Brobing traten ferner bie giinftigen BegugSmöglic^ieiten toon $ o I g. Oftyreufcen felbft ift3) ein tjolgarm ej Sanb, runb 660 000 ha traten im Sabre 1913 SBalb, b. i. noch nitfit 1 8 % ber ©efamt=
flädje gegen mehr als 24 % im S taate. $eute finb, baubtfäthlich in ben Streifen OrtelSburg, SobanniSburg im ©üben, fotrie Sabiau unb SBe&Iau im Borben, n u r nod) ilberrefte be§ früheren riefigen gorfteS in Oftpreufjen rorbanben, fo ber B o m in ter g o rft (im Streife ©otbafO, bie SobanniSbutget $eibe (in ben Streifen SobanniSbutg unb O ttelsburg), ber Bafntnobifdje (© rünfliefeer) g o rft tm fub=
treftlicben SBafuren, SBälber bon mächtiger SluSbebnung unb gerabegit botguglicber Befdfaffenbeit be§ £>otge§. ® ie meiften finb ©taatSforften unter einer giel=
betrugen B ertraltung. B unb brei B iertel ber SBalbungen befteben au§ Babet=, gid)ten= unb Stiefernlralb (nach granf=Snbe bat Oftbreufeen allein ca. 220 000 ha gidbtentralb), ein B iertel au§ Saubtralb. ® ie £ o l g g r e i f e in ©ftpreujjen gäblen aber m it gu ben niebrigften im gangen Breufeifdben © taate, bor allem tregen ber ftarfen E in fu h r bon ruffifdiem $otg auf ber SBemel; ber beutfd^
ruffifcbe £anbel3bertrag bat eine ^erabfeigung be§ heutigen golleg auf Bunb=
böig unb betragenes §o!g gebracht. S m Sabre 1913 betrug ber Einfuhr»
überfcbuf; bon fpotg mehr als 800 000 t (fiebe Tabelle B r . 1 S . 9) um e günftigte bie oftf>reuf;ifche $otg=, 3eHuIofe= unb 5ßabierinbuftrie, bie 1o)on ieu e grofje Bebeutung fü r bie B a b in g erlangt haben.
h ie rm it iommen tr ir gu bem B e g u g b o n a u § tr ä r t i g e n B o b - f t o f f e n überbauet, © in e iu rg e gufam m enfaffung ber im ^abre 1913 bon bgtn. nach Oftfireu^en au§=, bgtn. eingefübrten © iite r geigt bie folgenbe ~abelle B r . 1 © . 9.
0 i ’ efe b o n 2B t d) b o r f , a. a. £). © • 89.
2) S a u t © ru n b la g e n S a n b 2 : R a u f e n , ,,® ie S a n b h u rtfih a ft in O ftp re u B e n ", © .3 7 5 ff..
3) S a u t © ru n b la g e n 33b. 2 : § a n f e n , „ $ i e S a n b lu irtfä ia ft in O ftp reu fcen ", © .2 2 0 ff.
B e rg t a u c fr 18 r. B f e i f e r , „© o lg b a n b e l u n b ^ o lg in b u ftrie O ftpreufeenS ", fsena 1918.
8
$ e n £aufüf>often in ber g u fu h r (60 % ) m a lte n barnadj bie m i tt e = r a l i f d j e i t f f t o h ^ r o b u f t e au§, bann folgte m it ein V ie rte l Big ein fü n f t e l be§ gefamten ©infuhrüBerfdjuffeg ^folg.1) 9?acf) ber £öf)e ber © iüd» Bgto. Sonnen»
gaiil ergibt fidj beim © i f ettfiaf)ngüterber f ehr 0 ftf>reu§en§ folgenbe 3tangorbnung fü r 1913:
S J t e h r b e r f a n b :
@ chioeine... 555 15 2 ©titcE g if c h e ... 76 877 t S tinber u n b © d ja fe . . 296 293 „ g la ch§ unb ® a n f3) . . 58 626 t
© e f lü g e l... 43 254 „ £ olg ge ug u. © tro ijm a ffe 40 680 t W e r b e ... 33 978 „ D t u n b i j o l g ... 35 829 t W e n n s unb © ru b e n ljo lg 127 623 t S t o g g e n ... 25 806 t W tfe h o lS ... 118 767 t £ ä u te , gebe, Seber . . 12 583 t
S f t e h r e m p f a n g :
© t e in t o h le n ... 1 2 4 4 669 t K a rto ffe ln . . . 2 7 9 4 3 t g ü l f e n f r ü d j t e ... 215 961 t © te in io h le n io fö ... 27 903 t D ü n g e m it te l... 193 027 t S on s u n b g e m e n trö h re n . 24 989 t
® l e i e ... 6 6 1 8 6 t © ta b s u n b g to m e ife n . . 23 604 t Ö ls u n b K oiuS fuchen . . 78 517 t g e m e n t... 19 572 t
@ e r f t e ... 57 842 t S ß e tr o T e u m ... 18 622 t S Jra u n fo ljte n b rile ttS . . . 5 3 0 6 7 t © a t g ... 1 8 5 15 t (Sifenbabnfdfjienen . . . . 3 46 67 t © fe r n u n b © ia h lto a re n . 1 31 09 t
betrugen im Raffte 1913 ber gef amtet ©infuijrüberftfiuff3) bon:
(Steinfohle, SBrifettS unb ® o f § ... 1 746 433,5 t S3raunfof)Ie unb S k i f e t t g ... 51 410,5 t
©ifen= unb ©ifertfaBrifate Bgto. fpalüfabrifate . 118 427 t
unb bie © in fu h r bon Sohle allein macht bie gange SBerfchrgBilang Dftf>reufjen§, toenigfteng fotoeit bie 3Jienge in SBetradjt iom m t, gu einer paffiben. S ie hoffen
©ifenBahnfradjten berteuern ben SBegugSprei® ber fftohftoffe gang erheblich, gu SBaffer iönnen beutfdje H o lle n au§ (Sdjlefien fotbof)! toie aug bem SSeften nicht ober bodf n u r auf großen llmtoegen begogen toerben, unb fo e rflä rt fid) auch ber ijoEje fßrogentfah bon englifcfjer Q u fu h t bor bem Kriege.
© a § f B e r f e f j r g t o e f e n toirb in einem (SonberBanbe ber „©runblagen beg SBirtfdjaftgleBeng bon Oftpreu^en" bargefteKt toerben, fo mag ein furger ÜBerBIid über bie SSege, auf beiten bie in ber fßrobing felbft febjlenben fü r bag oftgreu^ifdje ©etoerbe unentbehrlichen fftohftoffe h^rangefd^afft tnerben iönnen, in biefem gufammenhange genügen. 0ftfireu§en hat gtoar eine günftige natiir= * 2 3
0 S3eim © ee be rfeljr gehen n odj babon ab bie n id jt in S o n n e n gemeffenen Httengen a n g e fü h rte n föolgeg, n ä m lic h liefe rn e (Balten, (üsnben, iD lau erla tten , 6315 lo a d (S a bu ng , engl.
O a u h o lg m a ff, bei behauenem [© d |iff§ iru m m s ]£ > o lg , fotoie bei (Bohlen, D ie le n u n b W a n te n = 50 K u b itfu fj), © leeper, ©chtoeHen 866959©tücE, eichene © tä b e 1 7 9 0 0 0 © tücf, eichene (B in be rljö lge r 1050300 @ tüd, S a n n e n , SßapierholgroHen 14833 D taum m eter, K ie fe rn , S a n n e n , gem entftäbe, 13 000 S tum p f ((Bebeutung nicht feftguftellen), fe rn e r 300221 g eftm ete r berfdjiebene $ ö tg e r.
2) D e r S H e h r b e r f a n b b on § la d )3 u n b £>anf b e ru h t la u t 33b. 4 ber © ru n b la g e n ,
© . 2 „n ic h t a u f (ta rie r © g e n p ro b u ltio n ber W o b in g , fo n b e rn a u f bem D u rc h h a lte n frü h e r au® Stujglanb e in g efüh rte r (B o rräte ".
3) S a u t © ru n b la g e n (Banb I V , gf. S ß e r n e r , „ D e r fha nb el unb bie K re b itb a n le n in D ftp re u fje n " © . 9.
Xabeííe1.©infutjr «nb2J»èfu^ï Dftpreufjenêim$ßffre1913.1)
g Tt<
's " 43
CM rH o co rH o
<M O o o co CM rH o
CS 3 I s CM CO -r—1 o
no CS rH
WO '■ §©
>—» w -+J 8,1 tH
rH
t-H^
<m' t>^
WOo "' o
ss OI co o
tH
g o O o wO WO O lO lO
«33 co' lO co' cm' 05' co' 1-'
H* ¿ <M I - tH 05 lO 05 co
CO co o co c c I>- rH o
lSO O) co m co tH co 00 co
© co o T—1 I - tH CM rH co rH
T—ł rH rH co
1 >6f o ▼H CM co
"TT Ä rH
Ö ©
» <3 o o o o
=3 «» CO
ÍR co r - co'
fS « O co 05
CS .2- ^ I> o 05 rH
0-1 r - WO (M 00
g? CM co co
rH CM
O o 5 o o WO o o O o o o wO
i _ s S » o co' ■—i OÎ !>' rH CC cm' LO Is- ' CO
s®- J-; •** Sí co co L- co co rH co co 05 c c
NO ^.O C 05 05 r - th
co , CO çg
05 co co CO lO 05 rH CM l>
g » g'H co tH 00 rH r - 05 WO o 05 on co
© «o (M łO rH rH 1— rH
wo CM tH co CM WO tH (M
■S»s®
i-- -tH (M WO
o o o O WO WO wO o WO O o O
" j ö a .o co rH co' oc co' y—t 05 co" co' rH WO
co (M o 05 -eH 05 CO CM
E Ä Ä g co o co WO CO LO 00 CM CM CM
o ¡rfgg Sí tH 05 n- WO I - co CM co rH WO T_, wO
«■» g « - S? co co r—1 co CM co O O
lO co rH tH t—H co 05
rH
co co wo rH CO 05 rH rH CO 00 05 CO
jj? tH co 05 T—( o CM CO CO o co co
rH tH CO tH lO CO O lO co CM 00
¿b ä 43 rH I— CM co rH 00 WO r— LO
ss CM 05 co L- o* CM wo o
© r - tH rH co
Ä CM co co 05 co 05
CMO
co r - r— CO o 00
co o 05 co WO Q CO o 05 rH
© Ö ^ o 05 CO tH rH o 00 co c c rH
co 00 o tH
T—1
c c 05 co l> rH i— CO
S? rH rH rH CM
CM rH r -
CM rH tH o CO 05 O CM rH X co 05
co wo CM 1- wo lO O co co rH
es LO rH O CM 05 CM r - wO rH WO CM 05
\\ ¿i- rH rH O tH CO 05 r - l> 00 rH
g CM CO r—! co i> CO 05 CM
M V» i wo WO tH co 00
Jo Ä tH CM
« y
05 o o CM 05 (M co lO co 05 CM
I> 00 rH CO CM WO l>* o o co
© Ob o CM o CO T—ł 05 o 00 05 rH CM
co o CM wo WO CM co JO O
& co rH tH co CM rH 05 co (M
T—1 CO T—1 tH tH rH
rH
ences
"S'c
:Q s=>s
' Q J-ł
. » .
s»o g SS y
C i ■ r-T.
fi £
-H 'S c
g S S
Q
»3
QJ-ł
S»»Q
SS
"3 fî-~esno fî
W Q>
<3?§» £
« c"
« Í?
ÇlT f—
« i t cs
et C W-ł O
s f
vcrv-ł
Î2>=Q
.£<®3 ü
PÍ G
° £
• g l 3 Ci
» S e ^ SS
^cs*5T CQ
: c £f
Q P ê â •” sS-K 5 g 5« 8
<» @s i a w a § î2>=q a; & b s?
])Sufflitimengefielit auf @runb: ©taiift. b. ©üterBeiuegungauf beutfdfen©ifenBaïjnen, 80. 33b. ^aïfrg. 1913, ©tatift. b. S). 3î.„33innem Snafferfiraßen" 33b. 274fototeber S3eriefjte ber §anbel§fammernSôntgë&erg, SCilfit unbSEemei 1913. 2) unb3) fteije^ufjnoten2u. 1 ©. 8. 4)EM =gefimeter.