Żyromski, Stanisław
"Bilans reprodukcji ludności na
Ziemiach Zachodnich i Północnych",
Edward Rosset, Poznań 1970 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 159-160
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 159 E d w a rd R o s s e t , B ila n s r e p r o d u k c ji lu d n o ś c i n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h i P ó ł n o c n y ch , S tu d ia n a d Z a g a d n ie n ia m i G o sp o d a rc z y m i i S p o łe c z n y m i Z iem Z a c h o d n ic h , z. 6, I n s t y t u t Z a c h o d n i, P o z n a ń 1970, ss. 205.
S p o d p ió ra s e n io ra p o ls k ie j d e m o g ra fii, E d w a r d a R o s s e t a , w y sz ła n o w a k s ią ż k a , k tó r a p o św ię c o n a je s t n ie p o w ta rz a ln y m z ja w isk o m , ja k ie m o ż n a b y ło z a o b s e r w o w ać n a z ie m iac h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h w p ro c e sie r e p r o d u k c ji lu d n o ści.
A u to r o m a w ia r u c h n a tu r a l n y lu d n o ś c i n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . W p ie rw s z y m ro z d z ia le m ó w i o w p ły w ie p r a w d e m o g ra fic z n y c h w o jn y , s t r u k t u r w e d łu g p ici, w ie k u i s ta n u c y w iln e g o n a r e p r o d u k c ję lu d n o śc i, p r z e d s ta w ia z ależ n o ść p ro c e su re p ro d u k c ji o d c z y n n ik ó w i w a ru n k ó w sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h , w re sz c ie w sk a z u je n a z w ią z e k p o m ię d z y ru c h e m m ig r a c y jn y m i ru c h e m n a tu r a ln y m lu d n o ści.
S ie d e m k o le jn y c h ro z d z ia łó w p o św ięc o n o e le m e n to m r u c h u n a tu ra ln e g o lu d n ości, a m ia n o w ic ie : m a łż e ń s tw o m i n o w o ż eń c o m , ro z w o d o m , u ro d z e n io m , p ło d n o ści k o b ie t, w re sz c ie z g o n o m o g ó ln y m i n ie m o w lą t. N ie m a l k a ż d y ro d z a j z ja w is k r u c h u n a tu ra ln e g o lu d n o ś c i p rz e d s ta w io n o w n a s tę p u ją c y c h p rz e k ro ja c h : k r a j- z ie m ie z a c h o d n ie i p ó łn o c n e , m ia s ta - w s ie , a p o n a d to w p r z e k r o ju c za so w y m i w o je w ó d z k im . W p o szc z eg ó ln y ch te m a ta c h p rz e d s ta w io n o fe n o m e n o lo g ię o m a w ia n y c h z ja w isk , szczeg ó ln ą d la ziem z ac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . W y p a d a w ty m m ie js c u u w y p u k lić p o d n ie sio n e p rz e z a u to r a B ila n s u szczeg ó ln e z n a m io n a r e p r o d u k c ji lu d n o śc i, a m ia n o w ic ie : 1) S to p a m a łż e ń s tw n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h b y ła b a rd z o w y so k a , n ie s p o ty k a n a w w a r u n k a c h p o k o jo w y c h . W y n o siła o n a 15,8%o w 1948 r. i do 1967 r. s ta l e b y ła w y ż sz a a n iż e li n a z ie m ia c h d a w n y c h . 2) Z iem ie z a c h o d n ie i p ó łn o c n e g ó r u ją n a d z ie m ia m i d a w n y m i p o d w z g lę d e m czę sto śc i ro zw o d ó w . 3) W y so k a p r o p o r c ja u ro d z e ń o w y ż sz y c h n u m e r a c h p o c z ą tk o w y c h w sk a z u je , że o p is y w a n e z ie m ie b y ły i są, w p rz e c iw ie ń s tw ie do te re n ó w ziem d a w n y c h , s tr e f ą W iielodzietności.
4) U p ro g u o k re s u p o w o je n n e g o — w la ta c h 1950/51 — p o zio m p ło d n o ś c i k o b ie t b y ł n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h z n a c z n ie w y ż sz y n iż n a z ie m ia c h d a w n y c h . R ó ż n ic a t a z a c ie ra się d o p ie ro w la ta c h s z e ść d z ie sią ty c h .
5) A n a liz a z g o n ó w w s k a z u je n a w y so k i s to p ie ń ż y w o tn o śc i d e m o g ra fic z n e j ziem z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h , p ó łto r a k r o tn ie w y ż sz y a n iż e li n a p o z o sta ły m te re n ie k r a ju .
6) S to p a z g o n ó w n ie m o w lą t od 1947 r. o b n iż y ła się do 1/3 p o z io m u w 1948 r. i w y n o siła 37%o.
W n a stę p n y c h trz e c h ro z d z ia ła c h z o sta ła o m ó w io n a n a s tę p u ją c a p ro b le m a ty k a : p rz e c ię tn e tr w a n ie ży cia lu d z k ie g o , p r z y r o s t n a tu r a ln y , r e p r o d u k c ja lu d n o ś c i w ś w ie tle ró ż n y c h c h a r a k t e r y s ty k .
S u m a ry c z n e p a r a m e tr y , to z n a c z y o b liczo n e d la o b u p łc i łą c z n ie , w s k a z u ją że po zio m p rz e c ię tn e g o tr w a n ia ży cia lu d z k ie g o w l a ta c h 1963— 1965, w y n o sił od 70,0 la t w w o j. o p o ls k im do 72,9 l a t w e W ro c ła w iu , p o d c za s g d y o g ó ln o p o lsk i w y n o sił 70,5 la t. Z w y ją tk ie m je d n e g o w o je w ó d z tw a , p rz e c ię tn e tr w a n ie ż y c ia w p o z o sta ły c h b y ło k o rz y s tn ie js z e n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h o d o g ó ln o p o lsk ie g o . P o 1950 r. z n a c z e n ie m ig r a c ji d la ro z w o ju lu d n o ś c i z m a la ło . G łó w n y m c z y n n ik ie m je j w z ro s tu s ta ł się p r z y ro s t n a tu r a ln y . W la ta c h 1948— 1967 p r z y ro s t n a t u r a l n y lu d n o ś c i w y n o sił 3,3 m in osób. O g ó ln y o b ra z r e p r o d u k c ji lu d n o ś c i p o z o s ta je k o rz y s tn y w w y n ik u w c ią ż p ło d n e j lu d n o ś c i w ie js k ie j. R e la c ja „ d z ie c i-k o b ie ty ” w l a ta c h s z e ś ć d z ie sią ty c h b y ła b a rd z o w y so k a , p rz y czy m p a r a m e t r y w ie js k ie b y ły z n a c z n ie w y ż sz e w p o r ó w n a n iu z m ie js k im i. N a jm n ie js z y p a r a m e t r w ie js k i — 376 — b y ł w y ż sz y od n a j
1 6 0 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
w yższego m ie js k ie g o . M a k s im u m p rz y p a d ło w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im — 541 d zieci w w ie k u 0— 4 l a t n a 1000 k o b ie t w w ie k u 15— 49 la t.
O sta tn i, d w u n a s ty ro z d z ia ł p r z e d s ta w ia p e r s p e k ty w y d e m o g ra fic z n e . W ed łu g d w u ró ż n y c h w a r ia n tó w p ro g n o z y d e m o g ra fic z n e j, sto p a ro d n o ś c i o b n iży się do 2000 r o k u b a rd z o w y ra ź n ie . N ie zn a c z n ie w z ro sn ą w s p ó łc z y n n ik i u m ie ra ln o ś c i na s k u te k p o s tę p u ją c e g o p ro c e su s ta r z e n ia się lu d n o ś c i zdem z ac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h , n a to m ia s t w sp ó łc z y n n ik i p r z y ro s tu n a tu r a ln e g o z m n ie jsz ą się w z n ac z n y m sto p n iu . P rz e w id u je się d a lsz y s p a d e k u m ie ra ln o ś c i n ie m o w lą t: w m ia s ta c h do 14— 17%o, n a w siac h do 21—22%o.
K s ią ż k a z a w ie ra b o g a tą b ib lio g ra fię , k tó r a o b e jm u je 209 p o z y cji w y d a w n icz y c h o p ra c o w a n y c h p rz e z 173 a u to ró w p o ls k ic h i z a g ra n ic z n y c h . 104 ta b lic e s ta ty s ty c z n e są ilu s tr a c ją lic z b o w ą p rz e p ro w a d z o n e j a n a liz y . S tr e s z c z e n ie m a te r ia łu p o d a n o w ję z y k u ro s y js k im i a n g ie lsk im .
S ta n is ła w Ż y r o m s k i
P r z e m ia n y w s i n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h i P ó łn o c n y c h w o k re s ie X X V - l e c i a P o lsk i L u d o w e j n a p r z y k ła d z ie W a r m ii i M a zu r. M a te r ia ły S e m in a r iu m 6— 8 c ze r w c a 1969 r., O lszty n 1970, ss. 166, Rozprawmy i M a te r ia ły O śro d k a B a d a ń
N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń sk ie g o , n r 33.
K s ią ż k a ta j e s t p lo n e m z o rg a n iz o w a n e g o p rz e z O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń s k ie g o w O lszty n ie s e m in a r iu m , w k tó r y m u c z e stn ic z y ły 52 o soby z n a jw a ż n ie js z y c h o śro d k ó w n a u k o w y c h k r a ju . O p u b lik o w a n e w n ie j m a te r i a ł y p o d zielo n o n a c z te ry g r u p y te m a ty c z n e : e k o n o m ic zn ą , d e m o g ra fic z n ą , so cjo lo g icz n ą i e tn o g ra fic z n ą . W k a ż d e j z ty c h g r u p s y n te ty c z n e r e f e r a ty u z u p e łn io n o b a rd z ie j szczeg ó ło w y m i 'k o m u n ik a ta m i. R ó żn o ro d n o ść te m a ty c z n a i b o g a c tw o tre ś c i z a r ó w n o re fe r a tó w , ja k i k o m u n ik a tó w zm u sz a , p rz y o m a w ia n iu te j p u b lik a c ji, do sk o n c e n tro w a n ia się n a dwróch z a sa d n ic z y c h p r o b le m a c h — e k o n o m ic z n y m i d e m o g ra fic z n y m — w a r u n k u ją c y c h ro z w ó j re g io n u w a rm iń s k o -m a z u rs k ie g o .
O z m ia n a c h , ja k ie d o k o n a ły się n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h po I I w o j n ie św ia to w e j, p isze J ó z e f B u r s z t a (P o zn ań ) w a r ty k u le p t. O n ie k tó r y c h cech a ch
i te n d e n c ja c h p r z e m ia n k u l t u r y w s i n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h . Z m ia n ty c h d o k o n a ła
lu d n o ś ć , k tó r a n a p ły n ę ła g łó w n ie z W ile ń sz c zy z n y , z te re n ó w ' z a b u ż a ń sk ic h i z w?o - jew ró d z tw P o ls k i c e n tr a ln e j. S to s u n k o w o n ie lic z n a g r u p a m ie js c o w e j lu d n o ś c i u to n ę ła w m o rz u n a p ły w o w e j i ty lk o ta m , g d z ie s ta n o w iła w ię k sz e z g ru p o w a n ia , m o g ła w y w ie ra ć siln ie jsz y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie się n o w e j sp o łec z n o śc i w ie js k ie j. L u d n o ść n a p ły w o w a p rz y w io z ła n a n o w e te re n y sw o je daw m e z w y cz a je , sp o só b w a rto ś c io w a n ia i p o s tę p o w a n ia . N a stą p iło w ięc z d e rz e n ie o d m ie n n y c h k u l t u r re g io n a ln y c h . P ró c z cech w sp ó ln y c h , bo i ta k ie is tn ia ły , w fa z ie p o c z ą tk o w e j u w id o c z n ia ły się p rz e d e w sz y s tk im ró żn ice. W o d n ie sie n iu do k u l t u r y m a te r ia ln e j b y ły to o d m ie n n e sp o so b y u p ra w y ziem i, z b io ru i p ie lę g n a c ji ziem io p ło d ó w . R ó żn e sy ste m y g o s p o d a r o w a n ia p rz e n ie sio n e z in n y c h w a ru n k ó w g le b o w y c h i k lim a ty c z n y c h n ie m o g ły d a ć p o ż ą d a n y c h r e z u lta tó w w n o w y c h m ie js c a c h o sie d le n ia . N a s k u te k te g o s p e c y fic z n e c ec h y k u ltu r y m a te r ia ln e j i d u c h o w e j p o szc z eg ó ln y ch g r u p e tn ic z n y c h u le g a ły d a le k o id ą c y m m o d y fik a c jo m . T w o rz y ły się z u p e łn ie n o w e n o rm y p o s tę p o w a n ia z n a c z n ie p e łn ie js z e i b o g a tsz e n iż te , k tó r e w y stę p o w a ły n a z ie m ia c h d a w n y c h .
W p ro c e sie ś c ie ra n ia się ró ż n y c h n o rm w sp ó łż y c ia n a s tę p u je ró w n ie ż z a n ik a n ie tra d y c y jn e g o m o d e lu sp o łe c z n o -k u ltu ro w e g o . W ieś d o s ta je się c o ra z b a rd z ie j po d w p ły w n o w e g o s ty lu ży cia, k s z ta łtu ją c e g o się w m ia s ta c h i z u rb a n iz o w a n y c h o ś ro d k a c h p rz e m y sło w y c h . F r o n t te g o z d e rz e n ia p rz e b ie g a p o m ię d z y c a ły m i d z ie ln ic a m i
