Geneza i powstanie ustawy Regimentsnottel z 1542 r. : (obrona pracy doktorskiej Janusza Małłka z Torunia)

Geneza i powstanie ustawy

Regimentsnottel z 1542 r. : (obrona

pracy doktorskiej Janusza Małłka z

Torunia)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 132-136

KRONIKA NAU K O W A W O JE W Ó D Z T W A OLSZTYŃSKIEGO

G ENEZA I PO W ST A N IE U ST A W Y R EG IM E N TSN O TT E L Z 1542 R.

(O brona pracy d ok torskiej Ja n u sza M ałłka z Torunia)

W d n iu 10 m aja 1965 r. n a W yd ziale H u m a n isty czn y m U n iw e r sy te tu M ikołaja K op ernik a w T oru n iu odb yła się p u b liczn a obrona d y se rta cji d o k to rsk iej J a n u ­ sza M a ł ł k a . P rom otorem b y ł k ie r o w n ik k a ted ry H isto rii P o w sz ec h n ej, S ta ro ­ żytnej i Ś red n io w ieczn ej prof, dr K a ro l G ó r s k i ; recen zen ta m i: prof, dr S ta ­ n isła w H e r b s t , prof, dr W łod zim ierz D w o r z a c z e k oraz prof, dr M arian B i s k u p . P o obszernej ch a r a k te r y sty ce s y lw e tk i J. M ałłka, p rzed sta w io n ej przez prom otora, dok toran t w y g ło s ił a u to refera t sw o jej pracy pt. G eneza

i p o w s ta n ie u s ta w y R e g im e n tsn o tte l z 1542 r.

P o d sta w ą p racy b y ły rec e sy , zn a jd u ją ce się w W o jew ó d zk im A rch iw u m P a ń stw o w y m w O lsztyn ie. O bok d rob ia zg o w y ch p r o to k ó łó w obrad sejm ó w , na któ ry ch d y sk u to w a n o i u c h w a lo n o R e g im e n tsn o tte l, za ch o w a ła się tam n iem a lże ca ła ko resp o n d en cja do p o w y ższej sp raw y. B a zę źró d ło w ą p oszerzy ły n ieco p o szu k iw a n ia w e w sz y s tk ic h arch iw a ch p o lsk ich i d ziałach r ęk o p isó w b ib lio tek , g d zie ty lk o istn ia ła m o żliw o ść zn a lezien ia m a ter ia łó w do te g o tem a tu . C zyn ion o w r esz cie sta ra n ia w G etynd ze, skąd u d a ło się u zy sk a ć jed en d o k u ­ m ent. R ó w n o cześn ie okazało się,, że w G ety n d ze n ie m a o ry g in a łu dok um en tu

R e g im e n tsn o tte l, n ie m a też te sta m e n tu k się cia A lb rech ta z 1541 r., a a rty k u ł

H. F r e i w a l d a d o ty czą cy I c zęści R e g im e n tsn o tte l o p arty je s t ty lk o na recesa ch , które, ja k w y n ik a z treści arty k u łu , są n ie w ą tp liw ie id e n ty cz n y m i k o p ia m i r e c e só w o lszty ń sk ich . M im o, że w b ad an iach nad dzieja m i P ru s K sią ­ żęcy ch trzeba się opierać o a rch iw a lia k r ó le w ie ck ie, o b ecn ie p r z ec h o w y w a n e w G etynd ze, to je d n a k w w y p a d k u stu d ió w nad R e g im e n tsn o tte l, a rch iw a lia zn a jd u ją ce się w p o lsk im po sia d a n iu o kazały się w y sta rcza ją ce.

Teza d o ty ch cza so w y ch o p racow ań sp ro w a d za ła s ię do stw ierd zen ia , iż

R e g im e n ts n o tte l b y ł ow o cem z w y cię sk ie j w a lk i p o lity czn ej sta n ó w , a zw ła szcza

szla c h ty z k się ciem A lb rech tem . A u to r p o sta w ił so b ie ja k o c el u sta le n ie p r z y ­ czyn z w y c ię stw a szla ch ty , k tó ry ch n a leża ło szu k ać w s y tu a c ji po lity czn ej, a tej z k o lei to d zied zin ie sp o łeczn o -g o sp o d a rczej. W zw ią zk u z ty m przea n a lizo w a n o sy tu a c ję kra ju pod w z g lęd em geo g ra ficzn y m , sp c łec z n o -g o sp o d a rc z y m i p o li­ ty czn y m . M etodę ta k ieg o d ociek an ia g en ezy R e g im e n ts n o tte l n a zw a ł autor w ie lo w a r s tw o w ą m eto d ą b ad an ia z ja w isk a alb o fa k tu h isto ry czn eg o .

W ro zd zia le I, p o św ię co n y m śro d o w isk u g eo g ra ficzn em u P rus K sią żęcy ch w X V I w ie k u , au tor stw ie r d z ił w k o n k lu zji, iż kraj ten o gleb a ch średn ich , m iał w ó w cz a s pod u p ra w ą z a le d w ie o koło 2 0°/o obszaru k s ię stw a i osią g a ł sto su n k o w o n isk ie zbiory. P o z o sta ły ob szar — ponad 80% za jm o w a ły la sy , za le w y , rzeki, jezio ra i m oczary. D o stęp d c m crza n ie b y ł n a jw y g o d n ie jszy , co u tru d n ia ło rozw ój żeg lu g i i h an d lu . K lim a t b y ł tu n ie sp rzy ja ją cy ro ln ictw u , a k o r z y stn ie jszy dla h od ow li. Z b o g a ctw n a tu ra ln y ch is tn ia ły ty lk o : bu rsztyn, ruda d arn iow a i w a p ień łą k o w y . Jed n a k n a jw ięk sz e doch od y czerpał k sią żę w ła śn ie ze sprzedaży bu rsztyn u . W su m ie kraj te n n ie n a le ż a ł do b ogatych . Z k o le i au tor zb adał, w ja k im sto p n iu sp o łe cz e ń stw o P r u s K sią żęcy ch w y k o r z y sta ło p o w y ższe w aru n k i g e o g ra ficzn e dla r c z w c ju gospodarczego i jak i

do k o n a ł s ię o g ó ln y p od ział b o g a ctw te g o kraju m ięd zy trzech p o lity c zn y ch p artn erów : k sięcia , m ia sta i szla ch tę. S p ra w ie tej p o ś w ię c ił ro zd zia ł II. O dczu­ w a n o tu brak a tla su h isto ry czn eg o teg o typu, jak i dla P ru s K r ó le w sk ich w X V I w ie k u , sp o rzą d ził M arian B i s k u p , a ta k że choćby ja k ie jk o lw ie k s y n ­ te z y h isto r ii g o spodarczej P r u s K sią żęcy ch . W zw ią zk u z ty m trzeb a b y ło p rzea n a lizo w a ć w ie le p ro b lem ó w . W y n ik iem ty ch bad ań są n a stę p u ją ce g e n e ­ r a ln e u sta len ia :

1) K raj w czasach k się cia A lb rech ta dzięki d łu g o letn iem u p o k o jo w i zo sta ł od b u d ow an y, a w II p o ło w ie X V I w ie k u począł s ię n a w e t bogacić.

2) K sią żę, p o sia d a ją c n a jw ięc e j ziem i w kraju , m ia ł o k o ło V3 w za sta w a ch .

Z asta w a m i ty m i u z u p ełn ia ł p u sty skarb. B ra k p ie n ięd zy zm u sza ł A lb rech ta do szu k a n ia p om ocy u sta n ó w . M im o że do k a m ery r en to w ej w p ły w a ło coraz w ię ce j p ie n ięd zy z dom en, to jed n a k w z ro st ten b y ł znaczn ie w o ln ie js z y niż proces bog a cen ia się szlach ty. D o te g o nieg o sp o d a rn o ść sa m eg o k się cia i d e­ fra u d a cje jeg o u r zęd n ik ó w d o p ełn ia ły obrazu tru d n eg o p o ło ż e n ia e k o n o m icz ­ n eg o w ła d c y . W su m ie p o ten cja ł e k o n o m iczn y k sięcia , je śli s ię n ie zm niejsza ł, to je d y n ie u trz y m y w a ł n a ty m sa m y m poziom ie.

3) O d w ro tn ie, m ia sta s to p n io w o się b o g a ciły . R osła ich liczb a oraz liczba m ieszk a ń có w . F a k ty c zn ie jed n a k tak w X V I ja k i w X V II w ie k u lic z y ły się w ży ciu p o lity c zn y m ty lk o trzy m ia sta K ró lew ca .

4) W w y n ik u w z ro stu h a n d lu zb o żo w eg o od p o ło w y X V I w ie k u n ajb ard ziej r o zw ija ł się p o ten cja ł gospod arczy szla ch ty . J u ż w II ćw ier c i te g o stu le c ia szla c h ta o sta teczn ie się k o n so lid o w a ła w liczb ie o k o ło 2 0 0 rodzin, p r a w ie w y ­

łą czn ie n ie m iec k ie g o poch od zenia, sta n o w ią c ty lk o 0,55°/o o gółu lu d n o ści k s ię ­ stw a , która lic z y ła w ó w cz a s 180 ty s.

P rzy jm u ją c, iż p o ten cja ł e k o n o m iczn y d e term in u je p o zy cję p o lity c zn ą k s ię ­ cia, szla c h ty i m ia st, autor p o sta w ił te zę, i i jeszcze do p o ło w y X V I w ie k u p a n o w a ła ró w n o w a g a ta k gospod arcza jak i p o lity c zn a m ięd zy k się ciem a s ta ­ nam i; w w y n ik u jej w y d a n o R e g im e n tsn o tte l. N a to m ia st ju ż w 1566 r. r ó w n o ­ w a g a gospod arcza zo sta ła z a ch w ia n a na s k u te k szy b k ie g o b o g a c e n ia się szla c h ty i K ró lew ca , co w k o n se k w e n c ji od b iło się na za ła m a n iu r ó w n o w a g i p o lity czn ej n a k o rzy ść sta n ó w . Istn ia ła w ię c r ó w n o le g ło ść ro zw o ju go sp o d a r­ czego, sp o łeczn eg o i p o lity czn eg o .

I r z e c z y w iśc ie sta n y w 1566 r. b y ły zn a czn ie siln ie jsz e n iż w 1542 r. d zięk i p o w ię k sz en iu s w e g o p o ten cja łu ek o n o m iczn eg o . M iały śro d k i n a w y s y ła n ie p o se lstw , na w ie lo m ie s ię c z n e obrady sejm o w e. P o czu cie s iły p o z w a la ło im na p ro w a d zen ie sa m o d zieln ej i en erg iczn ej p o lity k i. N a to m ia st do p o ło w y X V I w ie k u , a w ię c w ok resie, k ie d y w y d a n o R e g im e n tsn o tte l, istn ia ła ró w n o w a g a ek o n o m iczn a k się cia i sta n ó w . G d y b y sta n y p o zo sta w a ły w gorszej sy tu a c ji e k o n o m iczn ej n iż k sią ż ę, n ie m ożn a b y ło b y U czyć na u stę p stw a k się c ia , c zy li

R e g im e n ts n o tte l; o w oc p o lity czn ej w a lk i m ięd zy k się c ie m a stanam i, m ógł być

do p o m y śle n ia ty lk o w w y p a d k u r ó w n o w a g i lu b p rzew a g i e k o n o m iczn ej s ta ­ nów . A k tu a ln a p o zy cja ek o n o m iczn a k sięcia i s ta n ó w le g ła u p o d sta w w y d a n ia u sta w y . B yła ona c zy n n ik iem k o n ieczn y m , a le n ie w y sta r cz a ją c y m .

D ru g im czy n n ik iem , k tó ry w p ły n ą ł na u k a za n ie s ię te j u sta w y , b y ła tra ­ d y cja w a lk i p o lity czn ej m ięd zy w ła d c ą a stan am i. K on k retn a b o w iem sy tu a c ja s e jm ó w 1542 r. m iała s w o je ko rzen ie w b lisk o 150-letn iej w a lc e sta n ó w z w ła d c ą , w p ie r w z zak on em k rzy ża ck im , a p o 1525 r. z k sięciem . P rogram p o lity c zn y , k tó ry z o sta ł p óźn iej p r a w n ie u sta lo n y w R e g im e n ts n o tte l, m ogła p od jąć ty lk o w p e łn i sk ry sta lizo w a n ia i o d u ży m w y r o b ie n iu p o lity c zn y m rep rezen ta cja sta n o w a . U sta le n iu te g o d ru g ieg o czy n n ik a p o św ię co n y je s t III rozdział pracy.

W p ierw szy ch la ta c h sw e g o p a n o w a n ia A lb rech t, ja k o k sią żę św ieck i, p o sia d a ł p rzew a g ę nad stan am i, która za zn a czy ła s ię w y r a źn ie ju ż w c h w ili rozb icia p o w sta n ia c h ło p sk ieg o 1525 r., a n a stę p n ie w a n ty szla ch eck iej p o lity ce w o b ec in d y g en ó w przy no m in a cji na urzęd y i w p o lity c e a n ty m ie jsk ie j. S w ój p u n kt k u lm in a c y jn y o sią g n ęła przew aga k się cia w u c h w a le n iu d o ży w o tn iej ak cy zy w 1528 r., a ta k że w p róbie m ilita rn eg o w p r o w a d z en ia ab so lu ty zm u przez Jana v o n B esen ra d e w 1529 r. P o w o d ze n ie tej p o lity k i m o g ło m ie ć sw e źród ło m ięd zy in n y m i w o b a w ie szla c h ty przed rucham i ch ło p sk im i, od k tórych chroniła ją siln a w ła d za ksią żęca . W m iarę o d d alania się w sp o m n ie ń o p o w sta ­ n iu ch ło p sk im 1525 r. i z ch w ilą śm ie rc i B esen ra d eg o (1529), program a b so lu t­ nych rząd ów k sią żęcy ch sto p n io w o s ię z a ła m y w a ł. P o zy cja k s ię c ia A lb rech ta została zn aczn ie osłabiona na a ren ie m ięd zy n a ro d o w ej n a s k u te k o g ło szen ia go ba n itą R zeszy (1532), d latego te ż m u sia ł b y ć on bardziej u s tę p liw y w o b e c w ła s ­ nych sta n ó w . L ata 1529— 1541 m ożna przeto uznać ja k o o k res ró w n o w a g i i sp o ­ koju w sto su n k a ch w ła d c y ze sta n a m i. Coraz bard ziej r y so w a ło się zb liżen ie A lb rech ta do szla ch ty , w id o czn a sta w a ła się ta k że o p ozycja m iast, co u k a ­ zało s ię w y r a źn ie w 1542 r.; w k a żd y m razie z b liż e n ie k się cia do szla c h ty w tym ok resie za d ecy d o w a ło o w y d a n iu u sta w y R e g im e n tsn o tte l.

R o lę k a ta liza to ra w p rzejściu od p ro jek tó w k sią ż ęc y c h i sta n o w y c h do u rze­ czy w istn ien ia ich w u sta w ie R e g im e n tsn o tte l od egrał zam iar A lb rech ta w z ięc ia u d ziału w o rganizow an ej w ó w cz a s w y p r a w ie a n ty tu reck iej. L icząc się ze śm ie r ­ cią w tej w y p r a w ie , k sią ż ę m u sia ł od p o w ied n io p rzy g o to w a ć kraj, czy li za­ troszczyć się o p rzy szły rząd — b y ło to b ezp ośred n ią p rzy czy n ą u c h w a le n ia u sta w y .

N a sejm ie letn im 1542 r., k tórem u p o św ię co n o IV rozd ział p racy sk r y sta ­ liz o w a ły się program y trzech p o lity c zn y ch p artn erów : k sięcia , szla ch ty i m iast. K sią żę z a b ie g a ł p rzed e w sz y stk im o o d p o w ied n ie za o p a tr z en ie k się żn y i k się żn ic zk i. S zla ch ta n a to m ia st d om agała się: 1) za g w a ra n to w a n ia w sz y stk ic h u rzęd ó w d w o rsk ich i sta ro ściń sk ich dla in d y g en ó w c zy li tu ziem có w ; 2) u trz y ­ m an ia n ie zm ien io n ej r e lig ii e w a n g e lic k ie j pod p ieczą b isk u pów ; 3) p r z y łą c ze ­ nia się braci k sią ż ęc y c h d o tr a k ta tu k r a k o w sk ie g o 1525 r.; 4) co fn ię c ia m argra­ b iem u Jerzem u p ro cu ra to riu m , c z y li p e łn o m o cn ictw a do o b jęcia rzą d ó w w P r u ­ sach K sią żęcy ch n a w y p a d e k śm ierci k się cia A lb rech ta , je śli te n o sta tn i n ie otrzym a w za m ia n G e g e n p ro c u ra to riu m w le n n ie fran k oń sk im ; 5) n ie obciążania dóbr szla ch eck ich po d a tk a m i zb ożow ym i i szarw arkam i; 6) u reg u lo w a n ia

s ą d o w n ictw a (w y ra źn ie k la so w y ch a ra k ter m ia ło żąd anie szla ch ty , ab y w w y ­ pad ku skargi chłopa na szla ch cica , sąd n ie d o w ierza ł chłop u , le c z w p ie r w w y słu c h a ł szlach cica).

N ato m ia st program m ia st n ie m ia ł charakteru p o lity czn eg o , a ty lk o go sp o ­ darczy. B y ło to zgodne z zasad ą, że n a jp ie rw n a le ż a ło zdobyć od p o w ied n ią p o zy cję ekonom iczn ą, aby później m óc w a lc z y ć o p r z y w ile je p o lity czn e. T oteż m ia sta żą d a ły zakazu im portu b yd ła i zak azu w a r ze n ia p iw a przez tzw . w o l­ n y ch i chłop ów .

P rogram y 3 p a rtn eró w p o lity c zn y ch w y c isn ę ły sw o je p iętn o w d y sk u sji nad p ro jek tem u sta w y R e g im e n tsn o tte l.

O d n ośn ie I części tej u sta w y , d o ty czą cej u n o rm o w a n ia u rzęd u b isk u p ieg o , w y ło n iły się 2 sta n o w isk a : k sią żę za p ro p o n o w a ł zn ie sien ie u rzęd u b isk u p ie g o i z a stą p ie n ie go z w y k ły m i u rzęd n ik a m i — su p erin ten d en ta m i, ta k ja k to ju ż m ia ło m ie js c e w S a k so n ii, g d zie g ło w ą k o ścio ła b y ł k sią ż ę. T łu m a c z y ł te n krok k o n ieczn o ścią p ro w a d zen ia oszczęd n ej go sp o d a rk i fin a n so w e j. O dw rotn ie, sta n y d o m a g a ły s ię n ie ty lk o za ch o w a n ia u rzęd u b isk u p ieg o , a le też g od n ego za o p a ­ trzen ia b isk u p ó w . U w a ża ły one, że za ch o w a n ie urzęd u b isk u p ie g o b ęd zie dla nich k o rzy stn e, gd yż siln a p ozycja 2 b isk u p ó w sto ją c y c h n a czele s ta n ó w m ogła

ogran iczać e w e n tu a ln e a b so lu ty sty c z n e za k u sy w ła d c y . O sta teczn ie p r z ew a ż y ło zdanie sta n ó w . Część II R e g im e n ts n o tte l d o ty cz y ła zao p a trzen ia i o p ie k i k się żn y i k się żn ic zk i (zgodn ie z tr e śc ią te sta m e n tu k sią żęceg o z 1541 r.); sta n o w iła ona k o n cesję na rzecz k sięcia , k tórą sta n y p r z y ję ły . W d y sk u sji sejm o w ej p r z y ję to tak że III część R e g im e n ts n o tte l, tw o rzą cą rdzeń p r z y w ile ju sta n ó w , której ogólna treść dw óch n a jw a ż n iejsz y c h a r ty k u łó w o rzą d zie i o r eg e n c ji s p ro w a d za ła się do za tw ie rd ze n ia n a sta łe rząd u w sk ła d z ie 4 n a d ra d có w і б— 8 rad ców spośród szla ch ty m ie jsc o w ej ( 2 ra d có w m u sia ło b y ć p ra w n ik a m i i w te d y p rzy braku sw o ich m ożna b y ło u ciec się do obcych) oraz 4 sta r o stó w in d y g en ó w z P ok arm in a, S za k ó w , R yb ak ów i T a p ia w y . P o n a d to p o w o ła n o

1 1-o so b o w ą rejen cję sta n o w ą , n a w y p a d e k n ieo b ecn o ści k się cia w kra ju lub

je g o śm ierci, w sk ła d zie: 4 n ad rad ców , 4 g łó w n y c h s ta r o stó w i 3 p r z ed sta w icie li trzech m ia st K rólew ca.

T ak p rzeto część I i III u sta w y b y ła p r z y w ile je m sta n o w y m , a część II k o n cesją n a rzecz k sięcia . D la te g o te ż R e g im e n ts n o tte l b y ł k om p rom isem p o zo sta ją cy ch w r ó w n o w a d ze gospodarczej i p o lity c zn ej k się cia i sta n ó w . S ejm listo p a d o w y 1542 r. — k tó re m u p o św ię co n o rozd ział V p racy — po k rótk iej d y sk u sji p rzy ją ł b e z zm ian u sta lo n y p op rzed n io p ro jek t u sta w y i o p ie c z ęto ­ w a ł go. U sta w a R e g im e n ts n o tte l s ta ła s ię fa k te m .

A n a liz ie d o k u m en tu te j u sta w y p o św ię co n o ro zd zia ł V I, sto su ją c sy ste m g lo sso w a n ia ja k o n a jb ardziej p rzy d a tn y , w e d łu g autora, do bad ania za b y tk ó w p ra w n y ch . P o leg a on na tym , iż w p ie r w p o d a je się tr e ść a rty k u łu , rozu m ianą ja k o p r a w n e u sta le n ie lu b te ż fa k t h isto ry czn y , a n a stę p n ie g lo ssę rozu m ianą ja k o stan d o ty ch cza so w y w za k r esie sp r a w y r eg u lo w a n ej a r ty k u łem oraz c h a ra k ter zm ia n y w p ro w a d zo n ej p rzez a rty k u ł, a ta k że jej zn aczen ie. A n a liza n a jw a ż n iejsz y c h a r ty k u łó w u sta w y , a m ia n o w icie a r ty k u łó w o rząd zie i re­ g e n c ji w y k a za ła , iż:

1. R e g im e n tsn o tte l b y ł p r z y w ile je m w sz e c h stro n n y m o d n o śn ie in d y g en a tu . W szy stk ie u rzęd y w r zą d zie i r e g e n c ji z e w e n tu a ln y m w y ją tk ie m d w ó ch rad costw , p rzeznaczonych d la p ra w n ik ó w , za g w a ra n to w a n o d la tu ziem có w . W te j s y tu a c ji w sz e lk ie a b so lu ty sty c z n e p la n y w ła d c y , opiera n e za zw y cza j na lu d zia ch obcych, b y ły z g óry sk azan e na porażkę.

2. P ra w n e w p ro w a d zen ie sta łe g o k o le g ia ln eg o rządu, jak o te ż sta łe j r eg e n c ji w o k resie w y ja z d u k się cia lub in te r r e g n u m w e d łu g zasad p r z y ję ty c h z k s ię st w A n sb a c h -B a y r eu th i S a k so n ii p rzy ró w n o c ze sn y m za g w a ra n to w a n iu szla c h c ie u rzęd ó w w rząd zie i r e g e n c ji i dość o g ran iczon ym u d zia le m ia st (ty lk o w re­ g en cji) u m a cn ia ło sta n y ta k bardzo, iż m ożna m ó w ić o d u a lizm ie w ła d z y (k siążę i stany).

3. Z a ry so w a ła s ię p rzew a g a p o lity c zn a sta n u szla c h e c k ie g o n ad sta n em m iejsk im .

W reszcie ro zd zia ł V II, d o ty czą cy sta ra ń o z a tw ierd zen ie R e g im e n ts n o tte l w P o lsc e i r ea liza c ji tej u sta w y , za m k n ą ł ca ło ść pracy. S ta n o m P r u s K sią ż ę ­ cych, k tó re w y w a lc z y ły te n w ie lk i p r z y w ile j o sk ła d z ie rząd u i reg e n c ji w k s ię ­ stw ie , za le ża ło na z a tw ie rd ze n iu u s ta w y p rzez p a ń stw o z w ier z c h n ic z e — P o lsk ę . Z ło ży ły s ię na to d w ie p rzy czy n y :

1) w w y p a d k u , g d y b y P ru sy K sią ż ęc e p rzy p a d ły P o lsc e , k ró l m ia łb y z w ią ­ za n e r ę c e w sp r a w ie rzą d ó w w e w n ę tr z n y c h w k się stw ie;

2) w w y p a d k u n ie d o trz y m y w a n ia zasad tej u s ta w y przez A lb rech ta , m oż­ n a by a p e lo w a ć do P olsk i.

S ta ra n ia te za ż y cia Z y g m u n ta S ta reg o z a k o ń czy ły s ię fia sk ie m , p o n iew a ż kró l c h c ia ł m ieć sw o b o d ę d ecy zji w w y p a d k u , g d y b y P r u sy K sią ż ęc e p rzy p a d ły P o lsc e . N a to m ia st król n ie p o d w a ża ł m ocy o b o w ią zu ją cej te j u s ta w y za ż y d a

A lb rech ta i jeg o d zied ziczn ych n a stęp có w . Re g im e n ts n o tte l d o czek a ł się p o­ tw ierd zen ia p rzez P o lsk ę d op iero w 1566 r.

R ea liza cja p o sta n o w ień R e g im e n tsn o tte l p rzeb ieg a ła różnie. U rzęd y b isk u p ie w la ta ch 1550— 1567 n ie b y ły obsadzane, a ta k że zaop atrzen ie b isk u p ó w w la ta c h 1542— 1550 p o z o sta w ia ło w ie le do życzenia. N iem n iej u sta w a ta d ała p o d sta w ę d o p o n o w n eg o p rzy w ró cen ia urzędu b isk u p ie g o w 1566 r. P rzep isy 0 zaopatrzen iu i o p iece k się żn y i k siężn iczk i szyb ko s ię z d eza k tu a lizo w a ły , na sk u te k czego za stą p io n o je now ym i. N a jlep iej p rzeb ieg a ła r ea liza cja III części

R e g im e n tsn o tte l, do ty czą cej u sta len ia rządu i reg en cji. Z asad y in d y g en a tu

1 k o lejn o ści a w a n só w b y ły tu ś c iś le p rzestrzegan e.

W zak oń czen iu au tor stw ie rd ził, iż u sta w a R e g im e n tsn o tte l, w p ro w a d za ją c ustrój rządu w K s ię stw ie P ru sk im , b yła zarazem jed n ą z fu n d a m en ta ln y ch u sta w k się stw a . Jej p rzep isy r e g u lo w a ły sp ra w y n a jw a ż n iejsz e d la p ań stw a, bo ch a ra k ter rządów . O b o w ią zy w a ła ona w P ru sa ch K sią żęcy ch przeszło 100 łat. S ta n o w ią c p r z y w ile j przed e w sz y stk im dla szla ch ty , b y ła rów n ież częścią sta tu tu , który otrzy m a ły P ru sy K sią żęce w szeregu a k tó w p raw n ych, a k tó ry w d z isie jsz y m ję z y k u m ożna by n a zw a ć k o n sty tu cją p ań stw a.

Prof. S. H e r b s t w sw o jej recen zji p o d k reślił m a k sy m a ln e w y k o rzy sta n ie przez autora źródeł, a ta k że o ry g in a ln o ść pracy, p rzeja w ia ją cą śię w tym·, że sp ra w y u str o jo w e z o sta ły pod b u dow an e stu d ia m i g o sp o d a rczo -sp o łeczn y m i. N ato m ia st ud erza p ew n a dysproporcja o b jęto ścio w a p o m ięd zy za g a d n ien ia m i u b ocznym i a w ła ś c iw y m tem a tem pracy.

D rugi recen zen t, prof. M. B i s k u p ró w n ież p od n iósł dok ładną d o k u m e n ­ ta c ję pracy, a ta k że w a g ę jej I części, d otyczącej s to su n k ó w sp o łe cz n o -g o sp o ­ d arczych K się stw a P ru sk ieg o , -w yliczając jed n o cześn ie szereg k w e stii szc z eg ó ­ ło w y c h do u zu p ełn ien ia . R e cen zen t w y tk n ą ł ta k że p ew n ą r o zw lek ło ść pracy oraz zaproponow ał k ilk a zm ian w za k resie k o n stru k cji w y k ła d u . W k o n k lu zji stw ie rd ził, że „autor w y k a z a ł ogóln ą znajom ość p roblem u i epok i oraz u m ie ­ jętn o ść sa m o d zieln eg o pro w a d zen ia bad ań h isto r y c zn y ch ”.

R ó w n ież prof. W. D w o r z a c z e k u w y p u k lił w a g ę p o d ję te g o tem a tu , stw ierd za ją c jedn ak, że o sta teczn e w n io s k i w tej sp r a w ie b ęd zie m ożna w y s u ­ n ą ć d op iero p o przep ro w a d zen iu k w e r en d y w G etyn d ze. R e cen zen t z u zn a n iem p o d k r eślił w y k o r z y sta n ie przez au tora im p o n u ją cej liczb y źród eł k ra jo w y ch i litera tu ry przed m iotu , z a k w e stio n o w a ł n a to m ia st p o trzeb ę ta k szero k ieg o tra k to w a n ia zagad n ień , b ezp o śred n io n ie zw ią za n y ch z w ła ś c iw y m tem a tem p racy. R ó w n ież form a p od an ia te k stu u sta w y i jej in terp reta cji, w e d łu g r e c e n ­ zen ta, w zb u d za za strzeżen ia . W su m ie prof. D w o r z a c z e k o cen ił pracę jak o „ p o zy cję w liter a tu rz e n a u k o w ej zd e cy d o w a n ie d o d a tn ią ”.

P o w y c ze r p u ją ce j o d p ow ied zi J. M a 11 к a, R ada W yd ziału je d n o m y śln ie p r z y ję ła pracę, a n a stę p n ie nad ała m u sto p ie ń dok tora n a u k h u m a n isty czn y ch .

O p racow ał J a n u sz J a siń sk i