Grygier, Tadeusz
Sumariusz akt naczelnej władzy Prus
Książęcych "Etats-Ministerium" [cz.
4]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 688-700
T A bE U SZ GRYGIER
SUMARIUSZ AKT NACZELN EJ WŁADZY PRUS KSIĄŻĘCYCH
„ETATS-M INISTERIUM ” 4)
vero ab altera Generosus sinus Georgius Blonski, cuius contractus tenor et series sequitur talis, M iędzy Jego M ością Panem Janem y Anną z Dam ięc kich Blońskiemi małżonkami z jednej a J e j M ością Zofią z Jajk ow skich Lipień- sk ą z drugy strony, stal się pewny y nieodmienny contrakt. Ich Moście Państw o Błońscy, w ygadzając pilney potrzebie P rzyjacielskiey daią na zastaw złotych polskich siedem set ex nunc, to iest na siedm włók dziedzicznym prawem w Tymowie... Działo się w Prabutach trzydziestego pierwszego M arty Anno M illesimo Sexcentim o Sexm o q u arto 104.
— N om inacja na sędziego szlacheckiego w urzędzie (komornictwie) w Węgo rzewie (7, b).
— Sk argi na zaniedbania i niedocenianie roli komornictwa i sekretarzy sądów szlacheckich (4, b).
— Niedociągnięcia sekretarza sądu szlacheckiego Biittnera (103).
— Połączenie kom om ictw i sekretariatów sądów szlacheckich w Nidzicy i Działdowie (130, b).
— Połączenie komornictw i sekretariatów sądów szlacheckich w Szestnie (130, b).
— Registratury komornictw i sekretariatów sądów szlacheckich m ają być prowadzone oddzielnie (100, b).
— Sekretarze komornictw (Am ts Schreiber) czy dzierżawcy komornictw
(Arendatores) nie mogą pełnić równocześnie funkcji sekretarzy sądów szla
checkich (137, b). Zob.: Akta spraw y sekretarza sądu szlacheckiego Nietscha. R elacja z dnia 29 grudnia 1717 r.
— Urzędy sekretarzy sądu szlacheckiego i sędziego ziem skiego (Land Richter Dienst) nie m ogą być łączone (com bin able)10S. Zob. reskrypt z dnia 25 stycznia 1712 r. (104, 1, b).
104 N ajw ięcej spraw pisarz sądu szlacheckiego m iał przy księgach grodzkich
w zakresie spisyw ania kontraktów kupna (Kauf-C ontract) oraz oświadczenia w spraw ach finansowych, posagu i zaopatrzenia dzieci (tzw. Quittance). W znacznie m niejszym wymiarze w ystępowały tzw. m anifestacje (m anifesta
tiones) oświadczenia woli czy postanowień, dalej wizje lokalne (tzw. ocularis inspectio), obligacje (Obligation) zarejestrow ane w w yniku osobistych skarg (actiones in personam actio). O bligacje na pojedyncze (sim plex), zbiorowe (copulativa), względnie alternatywne (alternativa) zobowiązania. D alej dzielono
je na osobiste (obligatio civilis) oraz naturalne (obligatio naturalis). Rzadko spotykane były obdukcje (Obduction) czy oblacje (oblatio), protestacje, różne umowy = pacta (pactum de mutuo, pactum dotalitium, pactum confraternitatis), przywileje, renowacje (renovatio concessionis et transfusionis) w spraw ach wekslowych, reskrypty=odpow iedzi w form ie sanctiones pragm aticae, epistolae,
adnotationes czy responsa prudentum. K sięgi grodzkie ob ejm u ją również róż
nego rodzaju recesy (w form ie umowy porozumiewawczej, konkluzji= Abschied, notatki o pozostałościach dłużnych czy ustnego zeznania rzeczoznawcy sądo wego), subbigatio pro obtinendo rescrvpto, testam enty, tranzakcje, transkrypcje, tradycje (w form ie przekazania rzeczy komu innemu z zagwarantowaniem praw a rzeczowego).
105 U strój lenny spowodował znaczne skomplikowanie urzędu sędziow skiego Przem iany w nim dotykały szczególnie ustroju aparatu spraw iedliw ości, gdyż wym iar spraw iedliw ości był najbardziej czuły na w szelkie ograniczenia suwerenności. Tym sposobem zorganizowano sądownictwo patrym onlalne. Ale wkrótce przekonano się o niedogodności tego rodzaju organizacji sądownictwa 688
— Spory sekretarzy sądów szlacheckich z ław nikam i Wyższego S ąd u Ziem skiego (Ober-Land-Schöppen) o rozdział dochodów sądowych (Sp orteln )106 (122, b).
— Sekretarz sądu szlacheckiego nie może być równocześnie sekretarzem komornictwa (Amtsschreiber) oraz ław nikiem ziemskim (Land~Schöppe). Zob.: akta w spraw ie Paw ła Flatau era, sekretarza sądu szlacheckiego (103, b).
— Ustalenie wynagrodzenia dla sekretarza sądu szlacheckiego w Szakach w zakresie załatwianych spraw kościelnych (Diäten) 107 (126, с).
— Inw entaryzacja w komornictwach (Inventaria in den Ämtern) sporzą dzana m a być przez sekretarzy sądów szlacheckich. Inwentarze m ają być przesyłane do Kolegium Opiekuńczego (Pupillen Collegio) do zatw ierdzenia108. Zob.: Rescript am Am t B alg a vom 7 M ay 1735 in der Perkeschen Vormund
schafts Sache (61, b).
— W spraw ie u stalania diet i opłat d la szlacheckiego ju sty cjań u sza (Adeliche Ju stitiarii) należnych za załatw ianie sporów poddanych przed sądam i szlacheckim i (86, a).
— W spraw ie ustalenia świadczeń n a rzecz w ojsk a (Sen nis) i kw aterunku w ojskow ego 103 nałożonych na szlacheckich zarządców komornictw (Adeliche Amts Verwehser) oraz szlacheckich sekretarzy sądow ych w Ragnecie i K ła j pedzie (118, b).
— W spraw ie rozdziału dochodów dodatkowych (Sporteln) w komornic twach między kapitanów (Amtshauptleuthen), zarządców (Verwehsern) oraz sekretarzy sądów szlacheckich. U stalenia z roku 1747 110 (4, b).
i utworzono obok niego wyższe sądow nictw o (höhere Gerichte). Pow stały więc rządy (Regierungen), sądy najwyższe ziem skie (Oberlandesgerichte), sądy ziem skie (Landgerichte) i sądy m iejskie (Stadtgerichte). Tym czasem dla sądow nic tw a patrym onialnego w zakresie spraw należących bezpośrednio do państw a
(Landesherrlichen) zorganizowano specjalne instytucje ja k urzędy sądowe (Ämter, Justizäm ter), czy sądy apelacyjn e (Appellationsgerichte) działające
pod różnymi nazwami.
106 Sporteln są rozumiane raz jak o opłaty za czynności sądowe, ustalane w specjalnych cennikach (Sportelntaxen). D rugi raz w ystępują, jak o dodatkowy zarobek pracowników w ym iaru sprawiedliwości.
107 Diäten oznaczają opłaty otrzymywane przez urzędników biorących udział w różnych kom isjach czy na sesjach w yjazdowych w spraw ach sądowych. Diety obejmowały koszta transportu, podróży, w yżywienia i noclegów. W ypła cane były codziennie. U stalano szczegółowe cenniki (T axordnungen).
108 Pupillen-Collegium to urząd zajm u jący się spraw am i sierot czy niezdol nych do samoobrony. Rozróżniano spraw y — tutela (niepełnoletnich) i curatela (ubezwłasnowolnionych). Rozróżnienie to z czasem znikło i dwa te pojęcia —
tutela oraz curatela — ujęto pod wspólnym określeniem — Vormundschaft.
Kolegium Opiekuńcze (Pupillen-Collegium ) prow adziło tabele opiekuńcze (V orm undschaftstabellen).
loo Servis, albo service to świadczenia, do których zobowiązani byli m iesz kańcy na rzecz dyslokowanych (tzw. Cantonirung) w ojsk na określonym tery torium. Św iadczenia te, to: oświetlenie, opał dla kuchni w ojskow ej, sól i inne. Inną form ą tych świadczeń są opłaty uiszczane przez m ieszkańców w kasach wojskowych tzw. Servisgelder. Z opłat tych pokryw ano w ydatki związane z utrzym aniem koszar oraz kw ater dla oficerów.
110 Istotą urzędu kapitańskiego było zastępstw o i dzierżawa cząstki państw a feudalnego (gouverneur et seigneur héréditaire de baillage = baliw aty) i w ła dzy książęcej (czy królew skiej) tytułem łask i i przyw ileju. Urząd ten był lennem i nie był płatny. K apitan m iał zarządcę głównego (Verwehser), który w jego imieniu „pobiera pewne świadczenia (douceur), przyjem ności dodatkowe i nadzw yczajne dochody, w niektórych w ypadkach określone opłaty np.. T rin k
geld = czopowe, ja k opłaty czy podatki poradlne (P flu ggeld, P flugkorn ) w y
noszące np. w X V III wieku lVa talara rocznie, opłaty dzierżaw ne od cegielni', gorzelni, młynów, czy opłaty pocztowe (tzw. P ostreutergeld — opłaty na kon nego listonosza), czy z kar sądowych (ponieważ ludność chłopska była biedna, 4 4 K o m u n i k a t y A f t Q
— Sekretarz sądu prabuckiego Jerzy Błoński w pisał do k siąg grodzkich umowę rodzinną Doleckich, retu rn Riesenburgensi 1 April Anno 1664. Coram
Nobili Judicio Riesenburgensi personaliter comparens Generosus Albertus Dolecki m anifestavit, quod germ anica Sorori su a Generosa E va Generosi S ta- nislai Granoszewski quondam conjugi, dotis loco 1000 Florenorum in parata pecunia, vestibus, clenodvis, auro atque argento ad usque nobilibus eam ero gaverit atque solverit: in cu ju s rei fidem cum teste sibi opus, produxit gene rosum Georgium Blonski, qui confessus est ac testatus quod sibi pro certo constet, tantam sum m am generosae Evae Doleckae frater ipsius, Generosus A lbertus Dolecki solverit atque num eraverit quoque cum conjugis sorore generosa Sophia Dolecka et onera quae ad ipsas spectaverunt, secum duxerit et am iserit. Id quod u ti sib i certo constat, sic palam hicce attestatur, propriae m anus subscriptione et sigillo suo. Actum Riesenb. 1 April Anno 1664.
Georgius Błoński
— Reskrypt królew ski z dnia 30 lipca 1748 r. w spraw ie czynności urzędo wych sekretarzy sądów szlacheckich. Żaden sekretarz bez wiedzy i poprzedniej zgody kapitana czy jogo zarządcy nie może podpisać umowy angażującej (actus
introductionis), ani podejm ow ać samodzielnych decyzji w kom ornictw ach111
(4, b).
— U stalenia uposażeń dla sekretarzy sądów szlacheckich z 1758 r. (4, b). — Sekretarze sądów szlacheckich zobowiązani zostali do składania egza minów przed wielkim kanclerzem, baronem von C o cce ji112 (4, b).
— Protokoły (Protocolla) kapitanatów nie mogą być podpisyw ane przez kapitanów czy ich zarządców, a tylko przez sekretarzy sądów szlacheckich. Reskrypt skierow any do kom om ictw a nidzickiego z dnia 24 sierpnia 1748 r.
Vide in Actis die Unterschreibung der Protocolle der Äm ter Neidenburg und Soldau (100, b).
nie uiszczała k a r sądowych, stosowano więc kary cielesne, stąd sąd przynosił m ało dochodów). K apitanow i przysługiw ały jeszcze inne opłaty (WApO XX V /6— D/II/18 fol. 22—23).
111 Ju ry sd y k cja kapitana obejm ow ała szlachtę, wolnych osadników, chłopów osadzonych na praw ie chełmińskim oraz mieszczan w m iastach jego okręgu, z w yjątkiem m iast i w si królew skich oraz najem nego pospólstwa, które pod legało sądom patrymonialnym. K ap itan w swych własnych dobrach był też jurisdictionariuszem swych poddanych. Urząd ten m iał charakter w ojskowo- sądow o-adm inistracyjny. K apitan był także pośrednikiem między księciem, królem a poddanymi, pierw szym urzędnikiem w kom om ictw ie czy w kilku komornictwach. M iał on przeprowadzać n a swym terenie ogólne praw a k ra jowe, spełniać funkcje policyjne i ekonomiczne w podległych komornictwach oraz nadzorować pozostałych urzędników.
1,2 Zarządzenie to wiąże się z ogólną reform ą sądownictwa P rus Książęcych poleconą przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I ju ż w 1718 r. 18 sierpnia tego roku Cocceji przybył do Królew ca. W 1719 r. opracował projekt reformy Trybunału oraz toku postępowania sądow ego (apelacji = Revisionsordnung), Sądu Nadwornego. D rugą reform ę sądownictwa przeprow adził Cocceji w latach 1746—1751. Plan nowej reform y opierał się na następujących wytycznych: sędziam i m ieli być tylko dobrzy praktycy i teoretycy praw a. Te w ym agania dotyczyły również prezesów, radców i sekretarzy sądowych. S ąd m iał pracować i wyrokować kolegialnie. Sędziowie nie mieli posiadać praw a przyjm ow ania funkcji w jakichkolw iek kom isjach i pobierania dodatkowych dochodów
(Sporteln), mieli być odpowiednio uposażeni. Sekretarze sądow i i adwokaci
powinni posiadać praktykę w sądach najniższych i złożyć exam en rigorosum (E. M. 61, a oraz 121, b).
— Ingrosacje (Ingrossationes) i kasacje (C assation es)113 w księgach grodz kich i kapitańskich (Am ts H aupt-Büchern) nie mogą być dokonane bez wiedzy kapitan a względnie jego zarządcy (Verwehser).
— W spraw ie opłat sądowych (Chargen-Cassen-Gelder) dla sekretarzy sądów szlacheckich w kapitanatach dziedzicznych w roku 1754114 (15, c).
A d e l i c h e G ü t h e r , H ä u s e r , V o r w e r c k e r , W ä l d e r — Szlacheckie m ajątki, nieruchomości, folw arki i lasy.
— Zarządzenie z 1767 r. zabraniające zaciągania długów czy pożyczek na szlacheckie m ajątk i ziemskie. Pożyczki te nie mogą przekraczać połowy w ar tości tych .m ajątków (88, a).
— M ieszczanie (bürgerliche Besitzer) będący w łaścicielam i m ajątków szla checkich, jeśli chcą skierow ać swych synów do służby w ojskow ej, m uszą uzyskać nobilitację (2, a).
— W spraw ie szlachty powiatów: zalew sko-szym barskiego i iław skiego, na którą nałożono (przez K am erę W ojenno-Skarbową) dostaw y żywnościowe dla w ojska. W ymiar dostaw związany był z posiadaniem dóbr szlacheckich (83, e).
— W spraw ie ustalenia szarw arków (Spann-und Hand Dienste) obowiązu jących chłopów przy budowie kościołów. Szarw arki te m ają obowiązywać również folw arki królew skie ja k i szlacheckie (41, a).
— W spraw ie ustalenia, czy osoba pochodzenia m ieszczańskiego, która uzyskała zezwolenie na kupno m ajątku szlacheckiego, m a praw o m ajątek ten sprzedać i kupić nowy. R eskrypt królew ski rozstrzyga tę spraw ę w ten sposób, że sprzedaż m ajątku szlacheckiego przez w łaściciela pochodzenia m ieszczań skiego może nastąpić dopiero po uzyskaniu zgody dworu królewskiego. R eskrypt z dnia 15 m arca 1773 r. w aktach: D ass kein Adeliches Guth verkau ft werden
soll ehe davon rmch Hofe berichtet werde (88, d).
113 C assationes oznaczały wpisy do k siąg grodzkich, dotyczące zniesienia i unieważnienia wyroków. K asacji dokonywano na polecenie w ładz wyższych. In grosacja związana była z instytucją hipoteczną praw a rzeczowego (dingliche
Recht — Pfandrecht). H ipoteka stała się prawem ogólnym przez pryw atną
decyzję (pactum hypothecae), przez decyzję sądow ą (pignus praetorium , czy
pignus jućbicale), czy bezpośrednio przez przepis praw a (pignus legale). Starsze
prawo nie znało praw a hipotecznego niezwiązanego z posiadaniem nierucho mości. Ruchomości ujm owano w form ę kupna (W iederkauf, czy Rentenkauf, względnie tzw. gerichtliche Auflassung). Tym sposobem ryzyko zastaw u pono sił wierzyciel. Zmieniła się sytu acja dopiero po wprowadzeniu a n t i c h r e s i s
(Antichreticum = Pfandnutzung), na mocy którego wierzyciel m iał praw o
korzystania z dochodów zastawu. N astępow ały kom plikacje, w których poży czający zastaw m iał ograniczone możliwości dyspozycyjne zastaw u na rzecz w łaściciela zastawu. Te zmiany zmuszały do ustaleń gw arancyjnych. Uzyskano w pisy przewłaszczeń (przenoszeń własności = Eigenthum sübertragungen). K sięgi ingrosacyjne były księgam i publicznymi. Stąd w spraw ach sądownictwa bezspornego tworzyć zaczęto księgi hipoteczne (tzw. Consensbiicher).
114 W instytucji dziedzicznego komornictwa (Erb-Äm ter) istniała przede w szystkim instytucja tzw. m iast pośrednich (M ediatstddte) podległych k api tanom. D la przykładu takim i m iastam i były Dąbrówno, Iław a i Szym bark. K apitan dziedziczny był w łaśnie tym medium, instancją pośredniczącą między poddanymi a głową państw a, był jego zastępcą i pomocnikiem. Przejm ow ał o t niego rozkazy i zarządzenia i przekazyw ał je m iastom . Czuwał nad ścisłym wykonaniem, w szczególności w spraw ach kontrybucji, służby rycerskiej i budownictwa obronnego (Burgendienst), spraw ow ał nadzór nad prawidlowvm funkcjonowaniem patronatów kościelnych, szkolnych oraz sądownictwem patrym onialnym , nad zarządzaniem m ajątku kościołów, ich dochodami i roz chodami. Zwykle kościół m usiał składać kapitanow i co kilka lat spraw ozdanie 691
— Ciężary prestacyjn e ciążące na dobrach szlacheckich kapitan atu ostródz- kiego na rzecz budowy fortecy g ru d ziąd zk iej115 (83, e).
— W spraw ie dzielenia i rozdziału m ajątków szlacheckich (23, b). — W spraw ie opłat kancelaryjnych przy kontraktach kupna i sprzedaży między kontrahentam i szlacheckim i (19, b).
— Uwagi w spraw ie możliwości zastaw iania m ajątku szlacheckiego osobie stanu mieszczańskiego. Zapytania, czy można zastaw ić choćby poszczególne folw arki lub zakłady przemysłowe (np. gorzelnie, mleczarnie) z zatrzymaniem przez przedstaw iciela stanu szlacheckiego pełnego praw a sądowego (jurys dykcji) w zakresie dzierżawy dziedzicznej (Erbpacht). Vide Rescript dd. Berlin
d. 24 November 1777 in A ktis dass kein Adeliches Guth verkauft werden soll
(88, d, gen).
— W spraw ie sprzedaży dóbr szlacheckich na rzecz skarbu państw a, króla, czy innych oficerów nie posiadających pełnych praw stanów szlacheckich (die
nicht wirckliche Edelleute sind). R elacja z dnia 2 m arca w aktach w spraw ie
sprzedaży, dóbr szlacheckich (88, d, gen).
—- W spraw ie dostaw w ęgla drzewnego (Schire Kohlen) i drewna budulco wego — mostowego (Brück Holzes) z lasów szlacheckich dla pułków rosyjskich (83, b).
— W spraw ie zam ian m ajątków szlacheckich (88, d, gen).
— W yjaśnienie w ładz berlińskich dotyczące zam iany m ajątków ziemskich między szlachtą a mieszczaństwem. Otóż zamiana może być dokonana bez zgody dworu królew skiego, jeśli przedstaw iciel szlachty otrzyma większy m ajątek. R eskrypt z dnia 10 kw ietnia 1778 r. (88, d, gen).
— W spraw ie wydzierżaw iania m ajątków szlacheckich osobom stanu m iesz czańskiego. R eskrypt z dnia 6 listopada 1777 r. (88, d, gen).
— Obowiązek zaw iadom ienia o nabywaniu dóbr szlacheckich, chełmińskich i innych wolnych (Adelichen, Cölmischen und andere Freygüthem ) oraz wsi chłopskich (Bauern-Dörfern) (23, с).
ze sw ej działalności. Na jego ręce składano przysięgę wierności nowemu władcy, on też odbierał przysięgę od nowo· powołanych urzędników (np. w ój towie, czy burmistrzowie). K apitan był też przedstawicielem stanów jak o współrządzących i doradczych instancji w państwie feudalnym. Przeprowadzał wybory deputowanych i delegacji na sejm y i sejm iki. Odbierał od nich ślubo w ania lub sam bywał w ybierany (WAPO XXV/6 — 11/23).
115 L okalizację twierdzy grudziądzkiej uzasadniano tym, że m iasto było stale bezbronne, mimo iż leżało na ważnym szlaku kom unikacyjnym idącym z Poz nania i W rocławia przez Toruń, Chełmżę, A nielską Górę, Grudziądz, Dragacz, Mątwy, Nowe do G dańska. Właśnie szlak ten w Grudziądzu przechodził na drugą stronę Wisły. N iew ystarczającym , i to jedynym, punktem obronnym była A nielska Góra na południe od m iasta. Stąd niedługo po zajęciu Grudziądza przez Prusaków (1772 r.) podjęto m yśl budowy twierdzy. Decyzja zapadła 6 czerwca 1776 r. Budow ana twierdza m iała bronić przejścia przez Wisłę w czasie ewentualnych poczynań wojennych Polski lub Rosji. Budow a twierdzy zbiegła się więc równocześnie z podjęciem szerokich prac Fryderyka II, zwią zanych z rozbudową umocnień istniejących już twierdz śląskich. Budowa trw ała w latach 1776—1786, z tym, że Fort K ościuszki (Hornwerk) zbudowano dopiero w 1789 r. Obok twierdzy zorganizowano wielki plac ćwiczeń w ojsk o wych w Mokrem pod Grudziądzem. Do akcji budowlanej włączono okoliczne tereny w promieniu do 150 kilometrów. P rusy Wschodnie m usiały również świadczyć usługi budow lane oraz ponosić koszty finansowe budowli. W 1807 r. tw ierdza przeszła chrzest bojowy. Były to jednak nie tyle w alki, ile blokada, która rozpoczęła się od stycznia i trw ała do zaw arcia pokoju w Tylży. 692
— Szlacheccy komornicy (Instleute) czy czeladź (adelischer H äuser In st-
le u te )115 zobowiązani są do ponoszenia ciężarów obywatelskich (die bürgerliche Onera). Vide Nachtwächter... (75, e).
— Wszyscy w asale (Vasallen) oraz osadnicy szlacheccy muszą przed prze prowadzaniem jakichkolw iek podziałów (Theilungen) czy sprzedaży (Veralieni-
r u n g )117 dóbr każdorazowo składać w kapitanacie w nioski o zezwolenie na
dokonanie tych czynności118 (61, f, gen).
— Ingrosacji m ajątków szlacheckich ja k i nieszlacheckich można dokony wać jedynie w kapitanatach (Hautämtern). Vide Actis wegen der B an que
r o tte r 113 (110, b).
— Officium Fisci zobowiązane je st do obrony i zagw arantow ania nienaru szalności szlacheckich i innych partykularnych (Particulier) dóbr (Güther), nieruchomości (Grundstücke) i uprawnień (Gerechtigkeiten). Officium Fisci nie powinno tego rodzaju własności nadzorować z punktu fiskalnego (nicht
in Anssprüche genommen) 120 (59, a).
116 Kom orników (Instleute) ujm owano od strony praw nej w ogólne ramy u staw o czeladzi (zob. szczegóły T. G r y g i e r , Z zagadnień położenia społeczno-
gospodarczego robotników rolnych M azur i W armii w I połowie X I X wieku,
P race i M ateriały Etnograficzne, 1961, t. 19, ss. 155—181).
117 Alienatio rozumiano jako każdorazow ą zmianę stosunków prawnych ujętych w określone prawne ram y, więc nie tylko przeniesienie czy ujęcie
(Einräum ung = Zusam m ensetzung = confusio) jakichś praw, oświadczeń dłuż
nika wobec wierzyciela, ale także jako rezygnację z praw, przyjęcie jak iejś opłaty. Oznaczało również przeniesienie i przyjęcie praw a rzeczowego (np. za stawu), przeniesienie praw a w łasności (przewłaszczenie — instytucja ta na terenach ziem byłego zaboru pruskiego· obow iązyw ała praw ie do dnia dzisiej szego), bez którego nikt nie był w łaścicielem , czy w reszcie sam ą sprzedaż. Sprzedaż nie oznaczała jednak rezygnacji z praw a w łasności. K u pu jący był pełnoprawnym w łaścicielem dopiero wówczas, gdy uzyskał od sprzedającego przewłaszczenie. Sprzedaż m usiała być dokonywana w edług określonych spo sobów. Mogła być dokonana osobiście (per m andatum , alieno nomine) i to nie tylko między żyjącym i (inter vivos), ale także po śm ierci (mortis casua) poprzez testam ent czy legat. Pod pojęciem sprzedaży (Veräusserung) rozumiano kupno, zamianę, podarunek, odstąpienie (Abtretung), przejęcie (Übernahme) jakiegoś upraw nienia gruntowego (Grundgerechtigkeit) czy zastaw u (Verpfändung).
118 Requiriren oznaczało składanie podań, badanie spraw y i uzyskiwanie opinii.
119 Banquerot oznaczał „b rak ” i „upadłość” . In grosacja związana była rów nież z prawem alienacyjnym (ju s alienandi, ju s abalienandi = Veräwsserunps-
recht). Praw o to gw arantow ało swobodne dysponowanie praw em w łasności.
Ustalono zasadę, że w łaściciel w praw ie w łasności jest niczym nieskrępowany i jego praw a w łasności żaden trzeci partner nie może zmienić. W yjątek stan o w ił zakaz sprzedaży (Veräusserungsverbot — AUenationsverbot) np. wspólnoty m ałżeń sk iej rozdziału m ajątku między m ałżonkam i (fundus dotalis), w w y niku „konieczności praw a” , praw a rodzinnego, szczególnych umów i testa mentów. In stytucja Alienationsrecht związana była również ze spraw am i u pad>ościowymi (concurs).
120 Officium F isci (Fiscalat) związane było początkowo z Sądem Nadwornym. S ąd ten był przekształconym w 1523 r. Sądem K am eralnym (Kam m ergericht), w skład którego weszli: ostatni kanclerz Zakonu M ichał Spielberger, biskup Jerzy von Polenz, a po 1525 r. książę A lbrecht i jego czterej najw yżsi radcy: m istrz dworu, naczelny burgrabia, kanclerz K sięstw a, naczelny m arszałek, następnie radcy sądow i (książęcy). Jeden z członków Sądu N adwornego pełnił funkcję fisk alatu (fiskalischer Anwalt). Obok urzędującego fisk alatu przy Sądzie Nadwornym funkcjonow ali na terenie całego K sięstw a regionalni fisk a- laci. Nie tw orząc żadnego kolegium mieli praw o przedstaw iać księciu oraz Izbie R ady N ajw yższej spraw y sporne w zakresie procesów skarbow ych, byli oni tzw. radcam i praw nym i i zastępow ali księcia w procesach skarbowych, których stroną było Księstw o, książę czy Izba Rady N ajw yższej. Później fisk alat przyjął nazwę officium fisci, a advocatus fisci stał się pierwszym urzędnikiem sk
— M ajątki szlacheckie, z którym i związane są jakiekolw iek urzędy mogą być sprzedawane tylko członkom stanu szlacheckiego. Reskrypt datowany w Berlinie dnia 4 lipca 1748 r. (88, d).
— W spraw ie dostarczania zwierząt pociągowych (Zug-Vieh) brakujących na terenie m ajątków szlacheckich i szlacheckich wsi. Chodziło przede w szyst kim o przeprowadzenie zasiewów jarych w 1750 r. (4, m).
— W spraw ie przydziałów ziemi pod zasiewy dla czeladzi pracu jącej na terenie dóbr szlacheckich. Przydział tej ziemi m iał uzupełniać uposażenie cze ladzi. Vide A ktis wegen der Gesinde-Ordnung 1750 J. (110, h).
— W spraw ie przekształcania (Verwandelung) dóbr chełmińskich na dobra szlacheckie w 1750 r. (88, c).
— Zakaz w łączania gospodarstw chłopskich (Bauern) oraz dzierżawy w ie czystej (Lassathen H ö fe )121 do własności szlacheckiej i innych w asali. Vide
Edict vom 12 A ugust 1749, d ass keiner von Adel noch andere V assallen welche D örffer und Land Güther besitzen sich unterstehen sollen Bauern und L assathen Höfe eingehen zu lassen, solche an sich zu ziehen, oder zu Vor w erkern zu schlagen und dieses auch selbst in den Königlichen Aemtern befolgt werden soll (4, u, gen).
— W spraw ie zakupienia m ajątku szlacheckiego przez Uniwersytet K róle w iec k i122. Vide A ctis wegen des Deputat — Getreydes der Piorum Corporum —
wegen A nkauffung eines Adelischen Guths von dem C apital der 28 020 rth. Deputat Gelder der hiesigen Academie 1753 (41, а).
— W spraw ie samowolnego wspólnego zakw aterow ania parobków w do brach szlacheckich z arm ii rosyjskiej (Die eigenmächtige Fouragir — und
Einquartirung der Knechte mit den Russisch. Keyserlichen Artilerie Pferden in den Adelischen besonders den Passenschen G ü th ern 123 (83, e).
bowym K sięstw a. Początkowo urząd fiskalatu związany był z radą książęcą, później się usamodzielnił. Pod koniec X V I wieku advocatus fisci uzyskał zastępcę tzw. m andatarius fisci oraz pomocników tzw. substituti fisci (SAG Fol. 13035 f. 4, 5, 106).
121 S ą to gospodarstw a dziedziczne (L assgut = bonum lassicum = gospodar stwo dzierżawy dziedzicznej = E rbpachtgut = Leihe), którego posiadacz nazy wał się Lasse. Posiadał je i mógł korzystać z niego pod. określonym i w arun kam i i ciężaram i (Lasten). Posiadacz tego gospodarstw a dzierżawnego miał praw o za zgodą w łaściciela sprzedać czy je dziedziczyć. Początkowo Lasse dotyczyło chłopów n;ewolnych (unfreien Besitzern). Później stosunki praw ne L asse bardzo się zróżnicowały.
122 Spraw a podstaw gospodarczych i finansowych Uniw ersytetu Królew iec kiego nie jest jeszcze opracowana. Tym czasem dla przedstaw ienia roli rfauki w życiu Prus Książęcych i P ru s Wschodnich jest to zadanie pierwszorzędnej wagi. Dokum entacja źródłowa zachowana w Wojewódzkim Archiwum P ań stwowym w Olsztynie pozwala na uchwycenie dwu spraw : Z jednej strony uniwersytetu, jako swoistego rodzaju potentata gospodarczego, prowadzącego swe własne przedsiębiorstw a, jak i politykę finansow ą. Z d-rugiej strony uni w ersytet posiadając własne fundusze, będąc finansowo praw ie niezależny, m iał możność zapewnić stosunkowo znaczną niezależność nauki od czynników zewnętrznych, w szczególności państw a. (Zob. WAPO Rep. 99 Titulus I. Spraw y budżetowe i gospodarcze Uniwersytetu).
123 Spraw y kwaterunkowe w ojsk rosyjskich, zajm ujących P rusy Książęce w wyniku k apitu lacji Królew ca w dniu 22 stycznia 1758 r. stanow iły dla lu d ności jeden z największych ciężarów wojennych, chociaż w arunki kapitu lacji były stosunkowo łagodne. W zamian za poddanie się utrzymano w P ru sach Książęcych działanie całej adm inistracji sądow ej (sądów wyższych i niższych = Ober- und Untergerichten), a je j urzędnicy mogli wykonywać dalej swe funkcje, jeśli złożyli przysięgę, że nie będą w ystępow ali przeciwko carow ej i je j interesom, nie będą „spiskow ali ani oficjalnie przeciwko niej w ystępow ali” . 24 stycznia 1768 r. członkowie sądów najwyższych P rus K siążę 694
— Zarządzenie u stalające obowiązek przyjm ow ania przez właścicieli dóbr szlacheckich wyleczonych z chorób wenerycznych poddanych. Zarządzenie z 1756 r.124 (107, b).
A d e l i s c h e S c h u l e n — Szkoły szlacheckie.
— U stalenia dotyczące dostarczania dla nauczycieli szkół szlacheckich (wsi szlacheckich) drewna opałowego 1751 r.125 (42, b).
— Zarządzenie zabraniające przyjm ow ania i zw alniania nauczycieli przez szlachtę w dobrach szlacheckich. Każdorazow a zm iana na stanow isku n au czyciela m usi być uzgodniona ze Specjaln ą K om isją Szkolną i K ościelną
(Spezial-K irchen und Schul-Kom m ission) 126. Vide Actis wegen
wiederrecht-cych złożyli hołd carow ej i na m iejscu orła pruskiego w pieczęciach sądowych znalazł się dwugłowy orzeł rosyjski.
124 W Prusach Książęcych istniały policyjne przepisy m ające zahamować rozprzestrzenianie się chorób wenerycznych. Jedn ym z tych środków było utworzenie w ielkiego szpitala w Królew cu. Szpital ten założony w 1531 r. dla chorych nie posiadających żadnych środków na leczenie (szpital biednych), dalej dla chorych na choroby zakaźne — w szczególności na ospę (Pokken) oraz na choroby weneryczne, zmienił sw ój charakter pod koniec X V III wieku. Otóż kiedy senat akadem icki uniw ersytetu doszedł do przekonania, że prawidłowy tok studiów medycznych w ym aga stw orzenia Instytutu Klinicznego, postano wiono go oprzeć przede w szystkim o W ielki Szpital Królew iecki. Możliwość ta zaistniała, gdyż zmieniły się w ostatnich latach stosunki praw ne tego szpitala. Założono bowiem pod Królew cem Sam b ijski L azaret Powiatowy, do którego skierowywano wenerycznie chorych. Odtąd Wielki Szpital połączony z In sty tutem Klinicznym stał się poważnym instytutem naukowym dla medycyny królewieckiej (zob. WAPO X X X V III/2 — H/7 vol. 3. A kta organizacyjne In sty tutu Klinicznego). Innym środkiem zabezpieczającym przed rozprzestrzenia niem chorób zakaźnych to skierow yw anie chorego za karę do pracy w domach pracy przym usowej (A rbeitshausstra/e). K a ra ta wynosiła naw et 1 rok.
125 W oparciu o ustaw ę szkolną P rincipia regulativ a. Je st ona rezultatem zmian w program ie politycznym K sięstw a. K siążę Albrecht i bezpośredni jego następcy wychodzili z założenia, że nauka szkolna ograniczać się pow inna tylko do zagw arantow ania pomocy w posługach kościelnych (była to teza w ielkiego m istrza zakonu krzyżackiego Winrycha von Kniprode) czy przygotowania naukowego do studiów wyższych (teza księcia Albrechta). P rogram y te nie uw zględniały jakiegoś ogólnego nauczania młodzieży, w ykształcenia ogółu. Stąd też punkt ciężkości organizowania szkół leżał w m iastach. N atom iast stan szkół w iejskich, zależnych przede w szystkim od szlachty, był katastrofalny. To też jeszcze na początku X V III wieku nie mogło być mowy o powszechności n au czania, ani o ogólnym obowiązku szkolnym. Np. rozporządzenie z dnia 15 stycz nia 1712 r. postanaw iało, by każda wieś w ysyłała do szkoły parafialn ej jednego chłopca. Chłopiec taki m usiał być całkowicie przez sw ą w ieś wyposażony tak, by mógł przez całą zimę pom agać nauczycielowi w jego gospodarstw ie i w koś ciele. W racając do rodzinnej w si uczniowie ci m ogli tam kierować życiem religijnym . Zarządzenie z 6 grudnia 1717 r. zobowiązywało wpraw dzie rodziców do posyłania dzieci do szkoły raz lub dwa razy w tygodniu, niemniej nie było realizowane. Pozostawiało bowiem rodzicom swobodę uznania, czy dziecko jest bezpośrednio potrzebne w gospodarstw ie. Je śli tak, to obowiązek posyłania dzieci do szkoły upadał (zob. WAPO V/164 k. 159).
126 pow ołanie Specjalnej K om isji Szkolnej i Kościelnej związane było z pro gram em reorganizacji szkolnictwa P ru s K siążęcych w pierw szej połowie X V III wieku. P rogram ten rozpatryw ać należy z trzech punktów widzenia: 1) z punktu ustaw odaw stw a szkolnego. Miało ono być eksperym entem w ypró- bowywanym w łaśnie na zróżnicowanym terenie m azurskim . Po pomyślnym wyniku, przeniesiono zdobyte doświadczenia na teren całego państw a pruskiego, 2) ze względu na tendencje zm ierzające do rozw iązania węzłów, łączących szkołę z kościołem. Stąd Fryderyk Wilhelm I rozpoczął reform ow ać adm inistrację kościelną, by potem łatw iej zreform ować szkolnictwo, 3) z uw agi na uregulo wanie spraw y języka wykładowego w szkołach. Chodziło o nauczanie w języku polskim, litew skim czy niemieckim. W łaśnie stosunki językowe czy narodo 695
lichen Betragens einiger vom Adel wieder die Schulm eister in ihren Güthern
(42, a).
— Każdy z w łaścicieli dóbr szlacheckich oraz patron zobowiązany jest do budowy i utrzym ania sw ej szkoły. R eskrypt z dnia 26 listopada 1739 r. Vide
Actis wegen der Schulen au f dem Lande 127 (42, a, vol. III).
— Szlachta zobowiązana je st do darmowego dostarczania drewna budulco wego dla szkół 128 (42, a vol. III).
A d e r l a s s — Nacinanie drzew.
— W spraw ie nadużyw ania na terenach w iejskich nacinania drzew. Publi candum z dnia 17 sierpnia 1774 r.129 (139, c, 3).
A d i a p h o r i e — Adiafora.
wościowe m iały niesłychany wpływ n a szkolnictwo elementarne (ludowe). Zob. WAPO V/3/165 k. 171.
127 Otóż podczas podróży po Prusach Książęcych Fryderyk Wilhelm osobiście przekonał się, że poziom umysłowy ludności ja k i poziom szkolnictwa był bar dzo niski. Stąd ju ż w 1718 r. w ydał rozkazy w spraw ie opracow ania ogólnego planu organizacyjnego dla szkół wiejskich. P lan został rzeczywiście opraco wany, ale jego w ykonanie całkowicie zawiodło. Przede w szystkim zabrakło środków na budowę szkół i opłacenie nauczycieli. W 1735 r. w yasygnował specjalny fundusz w w ysokości 40.000 talarów n a uposażenie nauczycieli. W 1736 r. podczas swego ponownego pobytu w Prusach Książęcych, podwyższył tę sumę o 10.000 talarów . Fundusz ter nazwano Mons Pietatis. 1 sierpnia tegoż roku zatwierdził wydane dla zorganizowania szkolnictwa tzw. Principia
R egulativa. Głównym motywem nowej ustaw y szkolnej było ustabilizowanie
m aterialne szkoły. I tak postanowiono, że fisku s w swych domenach dostarcza szkołom drewna budulcowego i opałowego, jedną m orgę chełmińską ziemi, nauczycielom praw o w ypasania i paszę na zimę d la bydła. Z jednej morgi nauczyciel m iał otrzymywać 6 m iarek (meck) żyta i 2 m iark i jęczmienia, od każdego dziecka 5—12-letniego, obojętnie czy chodziło do szkoły czy nie, 5 srebrnych groszy czesnego. Czesne (tzw. Schulgeld) jedna rodzina opłacała tylko za 2 dzieci. Za dalsze nie płaciła. Budynki szkolne budowane i utrzym y wane były przez gm iny szkolne, przez sam orząd gminny, podobnie ja k plebanki i organistówki (Priester- und K üsterhäuser). Do przepisów tych m iała również stosować się szlachta. T a jedn ak bojkotowała te zarządzenia (zob. szczegóły WAPO V/3/164 mem oriał rejen cji królew ieckiej z dnia 10 grudnia 1834 r.).
128 Głównym niedomaganiem — ujem ną stroną P rincipia R egu lativa było ograniczenie się tylko do spraw gospodarczych szkoły. Innym zasadniczym niedomaganiem tych przepisów — to nieustabilizow ana pozycja nauczyciela, którego traktow ano tylko ja k o robotnika, względnie (i to w najlepszym razie) jako rzemieślnika. Wyraźnie zaznaczano, że nauczyciel w okresie letnim powi nien wyżywić się z pracy dniówkowej, albo z pracy najem nej rzem ieślnika. Ustalono również m aksim um jego uposażenia, dochodów, które nie mogły przekraczać wysokości 12 szefli żyta, 6 szefli jęczm ienia i 10 guldenów gotówki. W wyniku zarządzeń na terenie całych P rus Książęcych założono do 1738 r. 1160 szkół, tak że po doliczeniu 320 istniejących szkół kościelnych, razem znajdowało się ich 1480. He z tego przypadało n a Mazury, trudno ustalić. Orga nizowanie szkolnictwa w iejskiego ułatwione zostało przez wydanie 2 stycznia 1743 r. „Regulam inu organizacji szkolnictwa na w si”, dalej utworzeniem specjalnego Kolegium K rajow ego do spraw szkolnictwa i kościoła. Duchowni byli inspektoram i szkolnymi i tem u Kolegium bezpośrednio podlegali. Przy szkołach szlacheckich patron m iał praw o wyboru nauczyciela, jednakże w y brany m usiał poddać się egzaminowi inspektora szkolnego. Zatwierdzenie następowało na polecenie Specjalnej K om isji Szkolnej.
129 A derlass posiadało dwa znaczenia: a) N acinanie kory młodych drzew, celem odprowadzenia żywicy dla osiągnięcia lepszego owocowania drzew, b) Ja k o jeden z najlepszych środków zapobiegawczych, usuw ania, czy łago dzenia chorób. Je st to tzw. Veväsection ram ienia, nogi, szyi, głowy czy języka. Uznano, iż nadużywanie tych środków leczenia jest niebezpieczne. W Prusiech Książęcych istn iały specjalne kalendarze podające okresy, w których każdy człowiek „powinien upuścić sobie krew ” .
— De Adiaphoris Philippi Melanchtonis 13°. Vide Actis in Religions Sachen (28, a).
A d j u n c t i o n — A kcesja.
— A djunctionea sollen nicht gesuchet w erd en 131 (15, b).
— W spraw ie § 11 zarządzenia Patent vom M issbrauch des Supplicirens
vom 1710 J . 132 (3, с).
— Adjunctiones sollen nicht m ehr ertheilt werden. Patent w egen der
M em orialiers133 vom 1710 J. (3, c).
— W spraw ie akcesji duchownych oraz zasady postępow ania prawnego. Zob. Adjunctiones der P riester, wie es dam it zu halten. R escript vom 17 Ju li
1698 J. wegen der Erzpriester zu Schaacken (126, e).
— Ditto. In Sache des Caym enschen P farr — A djuncti Je ste rc (126, c, 2). — Ditto. Wegen des P farre rs zu Deutsch T h ie rau 134 (9, d).
130 w filozofii oznacza adiafora rzeczy i sytuacje obojętne, leżące pośrednio między dobrem a złem. Problem zapoczątkowany przez sofistę Prodikosa, cyników, Epikura, kontynuowany przez Cicerona przeszedł do etyki chrześci jań skiej. Wysuwano tezę, że dla chrześcian w szystkie ziem skie spraw y są adiaforą. Pogląd ten szczególną rolę odegrał w filozofii Ignacego Loyoli. W okresie reform acji na tym tle doszło do w ielkiego sporu — Adiiaphoristen-
streit. Ortodoksyjny luteranin M aciej Flacius w piśm ie De veris et falsis adiaphoriis, wydanym w 1549 r., zwalczał pogląd M elanchtona o M itteldinge, die m an ohne Verletzung göttlicher Sch rift halten m ag i oświadczył, że w sp ra
wach w iary nie m a w ogóle adiafory, tylko decyzje o praw dziw ości i praw idło wości rzeczy. Form uła zgody, tzw. K onkordienform el rozstrzygnęła spór na rzecz Flaciusa. Drugi spór adiaforystów wybuchł pod koniec X V III wieku między luteranam i a kalw inistam i. Dotyczył on ustosunkow ania się do św iec kich rozrywek (gier, tańca, teatru i in.) w których luteranie widzieli rzeczy obojętne (adiaforę), a kalw ini (jak i później pietyści) grzech czy zło. Spory na tym tle były w ażną częścią w alk wewnętrznych n a Uniw ersytecie Królew ieckim praw ie do końca jego istnienia. K an t np. stan ął po stronie stoików (Zeno), którzy stw ierdzali, że „w tym co istnieje, znajduje się część zła, część dobra, a trzecia część obojętna”. W teorii w artościow ania radość — ból, ubóstwo — bogactwo są m oralnie obojętne. Problem ten poruszył również Fichte (System
d. Sittenlehre) oraz Schleierm acher (Über den B egriff des Erlaubten).
131 Adjunction ujm ow ano w praw ie P ru s K siążęcych dw ojako: a) Ja k o akcesję (Accession = accesio) oraz b) jako wym ieszanie (Vermischung). Je śli chodzi o wymieszanie, to w praktyce zarządzania dotyczyło ono łączenia kilku spraw pojedynczych w jedn ą całość, lub podporządkowane uszeregowanie. W zakresie stosunków międzyludzkich było to prawne regulow anie spraw małżeńskich, konkubinatu i etycznych (np. commixtio carnalis). A kcesja, w pojęciu praw nym , była bardziej zróżnicowana. W ystępowała również jak o form a organizacyjna, a to jako instytucja tym czasowego zastępstw a urzędnika
(interim istisch bei einer Behörde angestellter Beam ter), który tym sposobem
uzyskiw ał zapewnienie, iż w razie należytego spełniania fun k cji może być zatrudniony na stałe. Urzędnik tymczasowego zastępstw a nie otrzym ywał upo sażenia i nazyw ał się Accessist.
132 Trudności ekonomiczne i adm inistracyjne P ru s K siążęcych w okresie 1710 r. (lat epidemii) spowodowały rozprzężenie organizacyjne kraju , co zna lazło w yraz między innymi w masowych suplikach (prośbach, żądaniach) postulujących napraw ę Stosunków.
133 Form a Memorial (Memoriale) w ystępow ała w kancelarii P ru s K siążęcych w postaci tzw. term inatki, pism a w yjaśn iającego (Denkschrift) oznaczanego również jak o PM = pro memoria, dalej okólniki i obwieszczenia, notatnik urzędowy. W dokum entacji księgow ej notę księgow ą i w ykaz zakupionych czy sprzedanych towarów. W korespondencji dyplomatycznej pism o państwowe w yjaśn iające ja k ą ś spraw ę państwową (Mémoire — Memoriales).
134 A k cesja z praw nego punktu w idzenia oznaczała związanie posiadanego przedmiotu praw nego z narastającym i przynależnościam i (Vortheïlen =
Pertinenzen) i ciężaram i (Lasten). Stąd rozróżniano dwie strony tego
— Synowie zmarłych duchownych nie m ają praw a akcesji. Zób. reskrypt z dnia 8 stycznia 1715 r. w aktach: Wegen der in Preussen zu besitzenden
P farr-Stellen (39, a vol. 1).
— Żadnych warunków nie można staw iać przy podejm owaniu akcesji. Zob. reskrypt z dnia 20 lipca 1745 r. w aktach: Wegen E xp ectan zen 135 und
Adjunctionen (15, a).
— Zakaz następstw a urzędu duszpasterskiego z ojca na syna w gminach kościelnych patronatu królewskiego. R eskrypt z dnia 13 listopada 1768 r. w aktach: In Sache des Alten P farrer Schultz bei der Adel. Kirche in Gutten-
feld (Dobrzynka, pow. suski) wegen der für seinen Sohn gesuchten Dispen sation zur P farr-A djun ctér (9, d, g).
— A kcesja w stosunku do urzędów duchownych może mieć m iejsce tylko na okres emerytury. W żadnym w ypadku nie może nastąpić w form ie dzie dziczenia 136 (39, a, gen).
A d l e r — orzeł jako symbol państwa.
— Chłopi ze Żmudzi napadli na posterunki graniczne Prus i zerwali ze słupów granicznych tablice z orłam i pruskim i (111, c).
— Zatwierdzenie odznaczenia brandenburskiego Orderu Czerwonego Orła. Zatwierdzenie nastąpiło 1792 r.137 (2, a).
— Żołnierze polscy ostrzelali i zniszczyli tablice z orłam i pruskim i ńa słu pach granicznych koło w si Langallen oraz w komornictwie Clementhof (na pograniczu Żmudzi). S tarcia graniczne nastąpiły w ciągu 1793 r. (111, c). nienia: a) po pierw sze tzw. r z e c z y u b o c z n e (Nebensachen Φ res acces-
soria = accessorium ), które z tzw. r z e c z a m i g ł ó w n y m i (res principalis Φ principale) tworzyły całość w oparciu o zasadę praw ną — accessorium sequitur principale, b) Po drugie ak cesja ujm owana była według tzw. p r a w a
p r z y r o s t u (Anwachsungsrecht), będącego form ą nabyw ania w łasności przez to, że rzecz uboczna m usi się łączyć z rzeczą główną, stanow iącą ju ż czyjąś własność.
«s Expectanz = A nw artschaft była instytucją organizacyjno-praw ną, d ającą możliwość objęcia funkcji urzędowej w oparciu o instytucję akcesji. A kcesja dotyczyła tzw. przynależności pozytywnych (causa rei = commoda) oraz przynależności niepozytywnych (incommoda rerum). Do causa rei należą tziw. pertynencje (Pertinenzen) np. związane z nieruchomościami uprawnienia feudalne (tzw. pertinentiae feudi), dalej tzw. oWoce (fructus). Te dzieliły się na owoce cywilne = civiles, Obejmujące czynsze, renty, świadczenia pieniężne oraz na owoce naturalne = naturales, Obejmujące m inerały i upraw y; wreszcie na owoce sztuczne Φ Industrialfrüchte, czy na /ru ctu s pendentes, separati,
praecepti, extantes, consumpti, percipiendi.
Do incommoda rerum należały: ciężary (oneta), w skład których wchodziły
serw ituty, podatki, dziesięciny, św iadczenia ha rzecz akćji UsUwänia skutków klęsk żywiołowych; obok ciężarów istniały zobowiązania i koszty (impensae oraiz expensae).
136 A kcesja jak o instytucja praw a przyrostu obejm owała Oddzielne habycie tzw. owoców, łączenie nieruchomości z nieruchomościami, praw o Zdobyczy powodziowych (alluvio), oddzielanie ziemi (avulsio), łączenie ruchomości z nie ruchomościami (implantatio, satio, inàèdifiàatio), łączenie ruchomości z rucho mościami (intextura, scriptura, pictura, adferrum inatio, Udplum batura, in-
clussio). Szczegóły tej instytucji praw nej zôb. Allgem eines L and Recht, ćz. I,
Tit. 18, § 220 i następne.
137 Order Czerwonego Órła początkowo nazyw ał się Ordre de la Sincérité. Ustanowiony w 1705 r. przez księcia Jerzego Wilhelma z Báireuth. W 1734 r. nazwany Orden von Baireuth, a w 1777 r. na nowo konstytuowany i podniesiony do 2 k lasy odznaczeń K rólestw a Pruskiego. Najw yższym Odznaczeniem P rus był Order Czarnego Orła fundowany z okazji koronacji w Królew ću w 1701 r. 698
A d u l t e r i u m — rozwód.
— Zakaz udzielania ślubu (małżeństwa) tak rozwiedzionemu, ja k i rozwódce. In struk cja z dnia 1 czerwca 1774 r.138 (74, a).
A e r g e r l i c h — niestosowny.
— Osoby prowadzące niestosowny tryb życia nie mogą być przyjm owane do stanu duchownego (40, d, 2, gen.).
A l b a D u o D.
— Die R eparation der ruinirten Dui D’Alben, oder E is-K arten an den
Holländischen Bauen (89, b, 2).
A l b e r t u s — Albrecht.
— W spraw ie przejęcia przez K rólew ską Bibliotekę w K rólew cu zbroi i pełnego wyposażenia wojennego księcia Albrechta. Zbroja ta dotychczas znajdow ała się w Zbrojowni Z am k o w e j139 (Harnisch and Rüstung) (71, 1).
A m t — komomictwo.
— Szlachta zobowiązana jest do składania zeznań podatkowych tylko przed kapitanam i, a nie przed powiatowymi poborcami skarbow ym i (K reis—Steuer—
Einnehmer) I4°. Zob. Acten wegen Bestetigung derer an die K rieg s- und Domänen-Cammer erforderten Am tsberichten (4, d).
— W spraw ie przekazania registratury i akt zlikwidowanego komornictwa w Pasłęku do Kolegium Spraw iedliw ości w Zalewie w 1751 r.141 (Amts-
Registratur) (51, b).
138 Adulter oznaczał kogoś, kto rozbijał m ałżeństw a. W średniowieczu ozna czało tego, który chciał biskupowi odebrać jego biskupstwo. Stąd A dultera
tion = fałszerstw o, A dulterator — fałszerz pieniędzy (A dulterator monetae),
czy Adulterinus — dziecko z małżonków rozwiedzionych. Adultus (Adulta) przydomek Zeusa i Hery jak o opiekunów małżeństwa.
139 H arnisch oznacza zbroję z tw ardej blachy żelaznej, często wyłożonej złotem i srebrem. Pod pojęciem Rüstung oznaczano całość w yposażenia w ojen nego potrzebnego rycerzowi.
140 Kom om ictw o (Am t czy Kam m eram t) oznaczało na terenach Niemiec oraz w Prusach Książęcych wydzierżawiony m ajątek książęcy, królew ski (królew- szczyzna), zarządzany przez adm inistrację państw ow ą lub przy pomocy dzier żawcy. T a druga form a od połowy XVTII wieku przew ażała. A dm inistracja państw ow a okazała się zbyt kosztowna i gospodarczo nieopłacalna. Instytucja komomiotwa (urzędu kam eralnego = K am m eram t) oznaczała władzę, która zarządzała wszystkim i dochodami K sięstw a Pruskiego, względnie (nawet prze ważnie) dochodami pryw atnym i książąt, czerpanymi z dóbr książęcych (stąd
Kam m ergüter = Domänen), lasów , ceł oraz innych regaliów.
Powiatowi poborcy podatkowi (Kreis-Steuer-Einnehm er) byli instytucją reprezentującą absolutystyczne tendencje Brandenburgii w Prusach Książęcych. Spraw a tu w ykazana jest ilu stracją spięcia między system em państwowego absolutyzm u finansow ego i skarbowego, a system em stanowego u stroju skarbowego.
141 Nadzór nad m iastam i sprawowany przez kapitanów był również jednym z charakterystycznych cech ustroju P rus Książęcych. Kapitanow ie często m ie szali się w spraw y wewnętrzne m iast. Z czasem jedn ak (po 1723 r.) nadzór ten przeszedł w gestię kam er wojenno-skarbowych. Tym kamerom podlegali poborcy podatkowi (Steuerräthe), którzy przejęli znaczną część zadań k ap
— Protokoły urzędów kapitańskich winny być podpisywane przez szlachec kich sekretarzy sądowych, a nie przez kapitanów czy przez zarządcę komor- nictwa (Am tsverweser). Reskrypt z dnia 24 sierpnia 1748 r. skierow any dc komornictwa w Nidzicy w spraw ie podpisyw ania protokołów komornictw w Nidzicy i Działdowie 142 (100, b).
— W spraw ach actionibus realibus królewskie urzędy dominialne (König
liche Domänen Ämter) przed sądem nadwornym (Hofgericht) przedstaw iać je
ma nie urzędnik domeny, a Urząd Ekonomiczny (Oeconomisches Amt) z udzia łem fiskalatu (in assistentia Fisci). Reskrypt z 8 lipca 1748 r. w spraw ie spornej między dziedzicami m ajątków Groebena a Urzędem Dominialnym w Rydzówce
(Domänen Amt K althoff) o łąki na tzw. Laatsche Palw e 143 (102, d, k).
— Małe m iasta oraz komornictwa nie powinny angażować adwokatów. Spraw y tych instytucji m ają prowadzić sędziowie z urzędu (nach dem Codico
Fridericiano die Processe ex officio inthuiren müssen). Reskrypt z dnia
nów. M iasta P rus Książęcych na tej zamianie nadzoru wpadły przysłowiowo z deszczu pod rynnę.
P asłęk należał do okręgu skarbow ego (Steuerkreis = powiat skarbowy) w Morągu. Okręg ten obejmował również m iasta: Ostródę, Miłomłyn, M iła kowo, Młynary. W reszcie w 1752 r. komornictwa zostały zniesione, a Księstw o P ruskie podzielono na nowych 10 powiatów, na czele których stanęli landraci
(Landrat = starosta). Pow iat m orąski obejmował dawne kapitanaty — pasłęcki,
m iłakowski, m orąski, ostródzki, olsztynkowski (Hohenstein) oraz kapitan at dziedziczny w Iławie. P odział ten przetrw ał do 1818 r. Proces likw idacji ko mornictw (Ämter) spowodował konieczność przekazania registratur sądowych komornictw do nowo zorganizowanego aparatu wym iaru spraw iedliw ości. R eform a sądownictwa niższego nastąpiła w P rusach Książęcych 28 lipca 1751 r. Na m iejsce zlikwidowanych kapitanatów (Am tshauptleute und Am tsverweser) zorganizowano 9 kolegiów sądowych (Ämterkollegien = Amts- und Ju stiz
kollegien), łącząc kilka komornictw razem. Kolegia sądowe utworzono w Zale
wie, Morągu, Pokarminie, Nowym Dworze (Neuhausen), Kleinheide (brak nazwy polskiej), K łajpedzie, W ystruci, Rastenborku (Kętrzynie), Ełku i Nidzicy.
142
Zasadnicza różnica między kapitanatem dziedzicznym (Erbhauptamt) a kapitanatem zwykłym (Hauptamt) polegała na tym, że pierwsze były sw oiste go rodzaju regalem wyższej szlachty. Służyły przede w szystkim interesom partykulam o-rodow ym i prestiżowym. Dbały więcej o sw oje prywatne ko rzyści, a nie o produkcję. K apitanaty zwykłe natom iast oraz komornictwa(Ämter) główny nacisk kładły na produkcję rolną, która zasilać m iała bez
pośrednio skarb państw a. Nazywano je również urzędam i kam eralnym i
(Kam m eräm ter). Służyły kum ulacji, magazynowaniu produktów rolnych i ich
przetworów, były punktam i skupu i poboru czynszów, kontrybucji, dzierżaw i innych należności państwowych. Przeprow adzały kontrolę, były organam i doradczymi i rozjemczymi w spraw ach gospodarczych, swoistego rodzaju sądem gospodarczym, który ogłaszał w iążące orzeczenia, zwane Abschiede
in Kam m ersachen. Kom ornictw a daw ały również wytyczne dla polityki gospo
darczej. N a czele w szystkich komornictw w Księstw ie stał Urząd K am eralny
(Kamme^^.mt) w Królewcu.
143
Kom ornictwa i kapitanaty zwykłe łączyły zadania kierownicze (władzy państwowej) w życiu gospodarczym państw a z sam ą produkcją. Konkurowały i rywalizowały nieraz z wytwórczością pryw atną i różnych korporacji. P o szczególne m ajątk i komornictwa określano jako domeny (Domänen =Dom anialgüter — Domania). Domeny przynosić m iały dochody panującem u
i państwu. ^Rozróżniano domeny państwowe (Kam m er und Krongüter) oraz dobra stołowe (Tafelgiitern — Chatoullengütern).
Actio in rem (Actiovibus realibus) oznaczało skargę dotyczącą rzeczy i to:
po pierwsze — jeśli dotyczyła osoby (actio praeju dicialis = actio de statu); po drugie — jeśli dotyczyła posiadania rzeczy (actio possessoria); po trzecie — jeśli dotyczyła uprawnień związanych z rzeczą (actio petitoria = actio in rem w węższym zakresie = vindicatio). W tym ostatnim w ypadku rozróżniano actio
in personam (actio personalis condictio) ustalające wykonanie żądania przez
osobę zobowiązaną do tego. Je ś li to z o b owiązanie przechodziło na dziedziczą cych (tak dłużnika ja k i wierzyciela) nazyw ano je adjectitiae qualitatis. D. c. n. 700
