Deklaracje podatkowe miast warmińskich z roku 1572

Biskup, Marian

Deklaracje podatkowe miast

warmińskich z roku 1572

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 616-620

1962

M A T E R I A Ł Y

MARIAN BISK U P

DEKLARACJE PODATKOWE MIAST WARMIŃSKICH Z ROKU 1572

M ateriały skarbowe dła Warmii biskupiej z drugiej połowy XVI wieku, zaw ierające w ykazy opłat podatkowych uiszczanych zgodnie z ogólnopolskimi uniwersałam i, zachowały się tylko w zni­ komej liczbie. Ocalały jedynie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie rejestry poborowe dla 3 komornictw biskupich (Braniewo, Orneta i Reszel) oraz w ykazy szosu dla m iasta Barczewa (Wartemborka) i Starego Miasta Braniewa z r. 1579. M ateriały te zostały w latach 1932— 1935 opublikowane w sposób poprawny przez H. S c h m a u ­ c h a *). Wartość ich oceniana być musi bardzo wysoko. Zawierają one bowiem w odniesieniu do w si szczegółowe w ykazy łanów upraw­ nych, liczby ludności najem nej i rzem ieślników w iejskich oraz obiektów przem ysłowych. Dla m iast przynoszą natom iast dane 0 wielkości szosu (tj. podatku od nieruchomości), podając przy tym nazwiska mieszkańców i ich stan majątkowy. Dlatego publiko­ w anie dalszych m ateriałów tej kategorii w ydaje się jak najbardziej uzasadnione.

W A rchiwum G łównym Akt D awnych w Warszawie, zespół Archiwum Skarbu Koronnego (Dz. I, 52), udało się odnaleźć dekla­ racje podatkowe 3 miast warmińskich: Dobrego Miasta, Lidzbarka W armińskiego i Starego Miasta Braniewa, pochodzące z marca 1572 r. Deklaracje te zostały sporządzone przez rady w ym ienionych miast w związku z realizacją uniw ersału poborowego uchw alonego na sejm ie lubelskim 11 sierpnia 1569 r. Egzekwowanie jego zostało ponowione uchwałą sejm u w arszawskiego z 10 lipca 1570 r.2). R eali­ zacja uniwersału poborowego z r. 1569 na terenie 3 w ojew ództw Prus K rólewskich nastąpiła już w r. 1570— 1571 3), natom iast na terenie Warmii dopiero wiosną 1572 r. Stany w arm ińskie otrzym ały w ów czas

*) H. S c h m a u c h , Erm ländische S teu erreg ister d. J. 1579, Z eitsch rift f. d. G eschichte und A lte rtu m sk u n d e E rm lands, Bd. 24, B rau n sb erg 1932, s. 211 1 nast. — W przypisie 2 n a s. 213 w y d aw ca podal tak że in fo rm ację o w ykazie akcyzy od słodu (Malzzeise) z kom ornictw a B arczew a z r. 1580, zn ajd u jący m się tak że w M uzeum C zartoryskich w K rakow ie; t e n ż e , Ein S teu erreg ister der

A lts ta d t B raunsberg υ. J. 1579, Z eitsch rift f. d. G eschichte u. A ltertu m sk u n d e

E rm lands, Bd. 25, s. 464 і nast.

!) V o lu m in a legum , t. II, P e te rsb u rg 1859, s. 102—106 L 107—108.

s) R e je stry poborow e dla w ojew ództw chełm ińskiego i pom orskiego z r. 1570 opublikow ane zostały w „Ź ródłach D ziejow ych”, t. X X III: Polska

X V I w ie k u pod w zg lęd em geo g ra fic zn o -sta tysty czn ym ; t. X II, P ru sy K rólew skie,

wyd. I. T. B a r a n o w s k i , W arszaw a 1911. D la w ojew ództw a m alborskiego zachow ał się re je str z r. 1582 opublikow any w tym że w ydaw nictw ie. O re je ­ stra c h poborow ych P ru s K rólew skich szerzej por. A tlas H istoryczny P olski:

P ru sy K ró lew skie w drugiej połow ie X V I w iek u , oprać. M. B i s k u p przy

w spółudziale L. K o c a , W arszaw a 1961, s. 11 i nast.

Od Marcina Kromera, ówczesnego koadiutora biskupa Stanisław a Hozjusza, tekst uniw ersału poborowego nakazujący w płacenie im należności na ręce Jana von Hatten, biskupiego ekonoma w Lidz­ barku Warmińskim.

Składając mu należności rady m iejskie jednocześnie dołączały uw ierzytelnioną deklarację zawierającą uzasadnienie wysokości wpłacanej sum y. W yszczególniano w ięc w niej liczbę domów m iesz­ kalnych, bud, rzem ieślników, czeladników, komorników, przekup­ niów , rybaków oraz łanów uprawnych należących do poszczególnego ośrodka itp. Uiszczany podatek b y ł w ięc n ie tylko szosem, lecz także poborem płaconym przez ludność pracującą i od obiektów przem y­ słow ych. D latego inform acje zawarte w deklaracjach stanowią m ateriał n iezw ykle interesujący, pozwalający lepiej w niknąć w zbyt słabo znaną dotąd strukturę w ew nętrzną niektórych przynajmniej miast warm ińskich w okresie O drodzenia4). Przykładowo um ożli­ wiają one obliczenie przybliżonej liczby mieszkańców, charaktery­ stykę ich zróżnicowania zawodowego, zbadanie roli rzem iosła itp. Przy publikacji deklaracji podatkowych miast w arm ińskich zasto­ sowano na ogół w iernie ich pisownię X V I-w ieczną, usuw ając tylko zdwojenia spółgłosek na końcu w yrazów i modernizując w ielkie litery. Ze w zględów praktycznych ujednolicono także zestawienia cyfrow e, wprowadzając w szędzie układ kolum nowy oraz ujednolica­ jąc następujące skróty: Mk. = Marke (tj. grzywna), Gr. = Groschen (grosz) i Sch. = Schilling (szeląg).

N ależy zaznaczyć, że w drugiej połow ie X V I w ieku grzywna pruska liczyła 20 groszy, a grosz — 3 szelągi.

Deklaracja podatkow a Rady m iejs kie j Dobrego Miasta.

Or.: A rch. G łów ne A k t D a w n ych w W arszaw ie, A rch. S k a rb u K oron­ nego, Dz. 1, 52, k. 704. S k ła d k a papierow a, 4-stronicow a, 20 X 30,5 cm, zapisana ty lk o na p ierw szej stronie. Pism o czytelne, neogotyckie, a tra m e n t koloru ciem nobrązow ego. Pieczęć w ycięta . N a odw rocie czw a rte j stro n y u dołu inną rę ką X V I w. „C ivitas G u tsta d ”.

Anno 1572 haben wir, Bürgerm eister und Radtmanne der Stadt Gudtstadt, die königliche Exaction oder Schosz ausz beriirter Stadt eingenom en, w ie volget:

Mk. Gr. Der Huben seint 47, facit am Gelde 23,5 — D ie am R ynge w ohnen seint 31, facit 12 8 Die in den Gassen w ohnen seint 86, facit 17 4 Buden in den Gassen und an den Mauren 45, facit 2,5 7 Hockenbuden seint 12, facit 4 4 Vorstedter auf den Garten seint 14, facit 4 4 Handtwercker seint 84, facit 16,5 6

*) D ek laracje dla m iast w ojew ództw a chełm ińskiego, a w szczególności pom orskiego p o sia d ają podobną w artość. Z ostały one w y k o rzy stan e d la obliczeń statystycznych w pracy: A tlas H istoryczny P olski: P ru sy K ró lew skie w drugiej

połow ie X V I w ie k u , s. 67 i nast.

25 marca 1572

H andtw erckszgesellen seint 11, facit — 5,5 Branteweingroppen seint 7, facit 8 8 Branteweinschencker seint 6, facit — 36 Eine W alckmiille, zw ey Loem üllen, facit 1,5 6 Instleutte und Losgenger facit — 17 Summa Summ arum aller Einahme desz Schosses 94 Mk. 5,5 Gr., w elche Summa wir obgenante Bürgerm eister und Radtman yn Gudtstadt dem edlen und ehrvesten Hern Johanni von Hatten 2), S c h a ffera) auf H eilszp ergh a), den 25 Martii im Jare, w ie oben, überantwortet haben. Zu Urkunt m it unserm der Stadt Insiegil dieses beglaubiget.

2.

20 marca 1572 D eklaracja podatkow a R ady m ie jsk ie j L idzbarka W armińskiego.

Or.: A rch. G łów ne A k t D aw nych w W arszaw ie, A rch. S ka rb u K oron­ nego, Dz. 1, 52, k. 718—718v. S k ła d k a papierow a, 4-stronicow a, 21 X 33 cm, zapisana na dw óch p ierw szych stronach. Pism o czytelne, neogotyckie, atra m e n t koloru ciem nobrązow ego. U dołu d ru g ie j strony ślady okrągłej pieczęci w b rą zo w ym w o sk u o średnicy 35 m m .

Anno 1572, den 20 Tagk des Monats Martii haben wihr, B ürger­ m eister und Radt der bisschofflichen Stadt Heiispergk, königliche Contribution laut und vorm oge des W arschauyschen U niversalis eingefordert und gem anet, w ie volget:

Mk. Gr. Item 78 halbe Erbe, am R inge und in den

Gassen gelegen, von iederm Erbe 8 Gr. 31 4 Item 74 V iertel Erbe, in den Gassen gelegen,

von iderm Erbe 4 Gr. 14 16

Item 56 Buden, zw ischen den Heusern unnd

Mauer gelegen, von der Bude 1 Gr. 2 16 Item 13 Vorsteter, so auf Garten wonen, von

iderm 6 Gr. 3 18

Item 98 H andtw ercksleute zalen vom Handt-

w ercke 4 Gr. 19 12

Item 57 Huben von ieder per 10 Gr. 28 10 Item 13 Brandtweingroppen zalen von iderm

24 Gr. 15 12

Item 13 Hocker und Hockerinne zu 7 Gr. 4 11 Item 23 Instleute zalen zu 2 Gr. 2 6 Item 12 Handtwercksgesellen pro 0,5 Gr. — 6 Item 37 Huben im Dorf Marckaim *); zalen von

der Hube 10 Gr. 18 10

Item Gertner doselbst zalet — 6 Summa Summ arum alles königlichen Schosses ist 142 Mk., 7 Gr., w elche Summa w ihr dem edlen erendtvhesten hern Johan

1 a—a) Na m arginesie.

ł) Ja n v o n H a tte n (S ta rs zy ) od r. 1567 ekonom biskupi.

2 l) M a rka jm y, pow . lidzbarski; w ieś należąca do m ia sta L id zb a rka W arm .

Von Hatten, Scheffern uf Heilspergk, bahr volkom en erlegt und vorantwort.

D es zu Urkundt mehrer Sicherheit der W arheit haben w ihr der Stadt groses Insiegel hirunden auffgedruckt.

Gescheen am Tage und Jahr, w ie oben.

3.

19 m arca 1572

D eklaracja podatkow a R ady m iejsk iej Starego M iasta B raniew a.

Or.: A rch . G łówne A k t D aw nych w W arszaw ie, A rch. S k a rb u K o ro n ­ nego, Dz. I, 52, k. 738—738v, S k ła d k a papierow a, 4-stronicow a, 20 X 30 cm ; zapisane ty łk o 2 pierw sze stro n y. P ism o czyteln e, neogotyckie, a tra m e n t ko lo ru ciem nobrązow ego. U dołu d ru g ie j stro n y ślad o krą g łej pieczęci o śred n icy 40 m m . N a odw rocie czw a rte j stro n y u dołu inną rę ką X V I w.

„A n tiq u a B ra u n sb e rg k ”.

Wir Bürgerm eister unnd R athm anne der A lten Stadt Braunsbergk bekennen hiem it öffentlich, das wir den königlichen Schosz, so im L X X 8n iare zu W arschaw v erw illiget noch Laut eines Registers, w elch s uns von dem hochw irdigen Herren Martino Cromero, des Bistum bs Erm elanth Coadiutore, unserm gnedigen Herren, uber­ schickt, getreulich eingem anet unnd entpfangen haben, w ie folget:

Mk. Gr. Sch. Item von 26 Heusern, so am Ringe g ele­

gen, vom iederem zu 8 Gr. entpfangen, thut 10 8 — Item von 193 Heusern, in den Gassen hin

unnd her gelegen, von iederem zu 4 Gr.

entpfangen, ist 38 11 1 ,5 a)

Item von den H anttw ercksleutten in unnd ausserhalb der Stadt, der gew esen 129, von

iederem zu 4 Gr. entpfangen, thut 25

IV

rem ein Halben Gr. entpfangen, th u t — 19 1,5 Item von den Buden aus der ganczen Stadt

umbher zu 1 unnd auch zu 2 Gr. entpfangen,

thut б 15 —

Item von 5 gebrantte W eingrapen von

iederem zu 24 Gr. entpfangen, thut 5 8 c) — Item von den gebrantte W einschencker

von iederem zu 6 Gr. entpfangen — 18 — Item von den Gertnern, so umbher vor der

Stadt w onen, zu 6 Gr. entpfangen 15 2 1,5 Item von den Fischern, so u ff dem Flusz

der P a ssa rien 1) an der Stadt fischen, zu 8 Gr.

entpfangen 1 18 —

3 a) D okładnie w inno być 38 M k. і 12 Gr. b) D okładnie w in n o b yć 25 M k. i 16 Gr. c) F a ktyczn ie w inno być 6 M k.

‘) R zeka Pasłęka.

Item von 50 Huben unnd 30,5 Morgen, sô den Geistlichen, Burgern unnd Vorstetten

zukommen, entpfangen 75 13 0,5 Item von 462 Morgen, so in den A wen

gelegen unnd der Geistlickheit unnd den Burgern zukommen, von iederem Morgen

1 Sch. entpfangen, thut 7 14 — Item von der Pauer Huben 122· unnd

15,5 Morgen, so zur Stadt gehorigk, von ieder Huben 10 Gr. und von iederem Morgen 1 Sch.

entpfangen, thut 61 5 0,5

Summa Summarum des ganczen Schosses 260 Mk., 10 Gr., 1 Sch.d). D es zu Urkunth haben wir diese königliche Exaction m it unsen Stadtsigil w issentlich bekrefftigen lossen unnd dieselben unserm geschw ornen Secretario Bartholom eo Raphael versigelt überreicht, dem edlen unnd erenvhesten Herrn Johan von Hatten, u ff H eilsz-

bergk Scheffern, zu uberantwortten. G eschehen den 19den Martii im Jare des Herren tausent funffhundert unnd im zw ei unnd siebenzigsten.

STAN ISŁAW HERBST

PLAN PISZA Z KRĘGU4 NAROŃSKIEGO

(PO LSK I PRZYCZYNEK DO ZAGADNIENIA „M IA STA IDEALNEG O”)

1. Z biory S askiej B iblioteki K rajo w ej w D reźnie p o sia d ają piękny, rękopiśm ienny atlas p lanów tw ierdz, sporządzony przez Ja n a Jerzego M aksym iliana F ü rste n h o f fa (1686—1753) dla elek to ra i k ró la polskiego A ugusta I I 1)· W części pośw ięconej Polsce (w t. II) a tla su z n a jd u je się P ia n von lohan n sb u rg in P reussen, choć p rzedstaw ione n a n im m iasto (Pisz) znajdow ało się w ów czas poza g ran icam i R zeczypospolitej.

M ówiąc „w ów czas” w y p ad a przeprow adzić datow anie. Otóż in n e datow ane plansze a tlasu n ie p rzek raczają 1716 r. — byłaby to w ięc o rie n ta c y jn a g ran ica

a q u em ró w n ież p ierw ow zoru p lan u , gdyż jednolite graficz n ie opracow anie

a tla su po k ry w a ró żnorodną p ro w en ien cję tre śc i poszczególnych plansz. P oszukując te rm in u post q u e m sięgam y do znanego p lan u Pisza — Giesego z 1684 r. oraz h isto rii m ia s ta 2). „W r. 1679 pożar zniszczył połow ę m iasta... oraz w szelkie u m ocnienia”. S y tu a c ja polityczna za p an o w an ia Sobieskiego,

3 d) P odsum ow anie je s t błędne. Z podliczenia w y p a d a ją 243 М/с., 148 Gr., 7 Sch., co rów na się 250 Mře., 10 Gr., 1 Sch.

*) F rie d rich S c h n o r r v. C a r o l s f e l d , Katalog der H a n d sch riften

d. K ö niglichen ö ffe n tlic h e n B ib lio th e k zu Dresden, Leipzig 1882, t. III, s. 298;

K aro l B u c z e k , Polonica kartograficzne w zbiorach S a sk ie j B ib lio teki

K ra jo w ej w D reźnie, W iadom ości G eograficzne, X I (1933), n r 1—2, s. 3.

2) A. B o e t t i c h e r , Die Bau. u n d K u n std e n k m ä le r d. P ro v in z O st-

preussen, VI, K önigsberg 1896; G. Ch. P i s a n s k i , Collectanea zu einer B eschreibung der S ta d t Johannisburg in P reussen (1748), M itteilu n g en d er

L itte ra risc h e n G esellsch aft M asovia, V III (1900), s. 48; Jo a n n a M a c i e j e w ­ s k a , Z dziejó w za m k u krzyża ckieg o w P iszu, K om u n ik aty M a zu rsk o -W ar­ m ińskie 1960, n r 2, s. 239 n.; tejże, R o zw ó j p rzestrze n n y Pisza, K om u n ik aty M az.-W arm . 1962, n r 2, s. 404—409. W idok P isza z dzieła H a r t k n o c h a z r. 1684 odnosi się n iew ątp liw ie do czasów poprzedzających pożar 1679 r. — p rzed staw ia m iasto otoczone p ark a n e m — płotem (stąd nazw a przedm ieścia Zapłoć) nie sprzężone z fo rty fik acjam i zam ku.