Grygier, Tadeusz
"Das Preusische Staatsarchiv in
Königsberg. Ein geschichtlicher
Rückblick mit einer Uebericht über
seine Bestände", Kurt Forstreuter,
Göttingen 1955 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 191-193
n ie określani jako „P ru th en i”, w zględ n ie w polskich źródłach „Cruciferi O rdinis P ru th en oru m ”. N atom iast źródła hanzeatyckie i an gielsk ie od dru giej p ołow y X IV w . m ianem „P rusaków ” określają ogoł k u p c ó w z m iast pań stw a zakonnego (tj. głó w n ie w ielk ich m iast handlow ych). Przy w pisach na u n iw ersy tety w Pradze, W iedniu czy K rakow ie rów nież p o j e d y n c z y przybysz z poszczególnych ośrodków państw a zakonnego (nb. autor m y ln ie zalicza do nich K ruszw icę — s. 142), jest podaw any od drugiej połow y X IV w. z ok reślen iem „de P ru ssia” lub po prostu „Pruthenus”. T akże w P olsce w p ierw szej p o ło w ie X V w. zaczyna się m ianem „P ruteni” ok re ślać n ie ty lk o K rzyżaków , lecz całość stanów ich państw a. O kreślenie to szerzy się szczególn ie w ok resie w a lk i Z w iązku P ruskiego z Zakonem przed r. 1454, co szczególn ie w yraźne jest w listach Eneasza Sylw iu sza P ic - colom iniego. N atom iast stw ierd zen ie M aschkego, że w okresie tym stany p ru sk ie zalicza się w środkow ej Europie do narodow ości niem ieck iej (s. 144), jest jednostronne. Pom ija ono b ow iem znaną dobrze opinię kół polskich, p odkreślających n iezatarte polsk ie oblicze lu d n ościow e, zw łaszcza Pom orza N ad w iślań sk iego i ziem i ch ełm ińskiej.
Od drugiej p ołow y X IV w . s a m i m i e s z k a ń c y państw a zakonnego określają się także m ianem „P ru sak ów ”. W yrazem tego są w yp ow ied zi ku- p iectw a gdańskiego, a szczególnie kronikarza Jana P osilgego. W kronice iego przejaw ia się w y ra ziście um iłow an ie ziem i pruskiej, jako w łasn ej o j- c z y z n y . Jed n ocześn ie zaczyna się szerzyć prześw iad czen ie o obcości w ła d ców — panów zakonnych w obec stałych m ieszk ań ców Prus (co M aschke siln ie podkreśla w b rew su gestiom E. W eisego). A k cen ty te nabiorą życia w połow ie X V w. w ok resie k o n flik tu z Zakonem , gd y w alka stanów p ru skich przekształci się zarazem w w a lk ę krajow ców z przybyszam i — K rzy żakam i. M aschke analizuje, zw łaszcza rokow ania na M ierzei W iślanej z roku 1465, prow adzone m iędzy p rzed staw icielam i p olsk iej i krzyżackiej części P ru s, Św iadczą one w y ra źn ie o w yk ształcen iu się stanow ego „społeczeństw a pru sk iego” na obszarze b. pań stw a zakonnego, którego w a rstw y p osiad a jące, szczególn ie w ięk sze rycerstw o, dąży do zap ew n ien ia sobie udziału w zarządzie kraju, p ostulując, zw łaszcza przyjm ow an ie do Zakonu przede w szystkirę „krajow ców — P ru sa k ó w ”.
Z ak w estion ow ać jednak w ypada stw ierd zen ie M aschkego, że Prusacy X V w. to — przede w szy stk im — osobnicy pochodzenia n iem ieck iego („Bie „“ reu ssen ” w aren d eutsche P reu ssen ” — s. 153). Nie negując p ow ażnej roli elem en tu etn iczn ie n iem ieck iego w k ształtow an iu się „społeczności p r u sk ie j” w X IV i XV w ., szczególnie zaś w śród w iększego rycerstw a i pa- trycjatu, stw ierd zić w ypada, że w skład jej w eszły — i to n aw et w w ię k szości —• d w ie dalsze grupy etniczne, tj. staropruska i polska. Ta ostatnia zw łaszcza odegrała w ażką rolę w części zachodniej b. państw a zakonnego i to zarów no w okresie w alk i Z w iązku P ruskiego z K rzyżakam i, jak i w okresie późniejszych Prus K rólew skich. Zajęła tam ona z biegiem czasu coraz p ow ażn iejsze stanow isko w życiu _ sp ołeczn o-p olityczn ym tej dzieln icy, szczególn ie od X V I w . M ianem „Prusaka” w Koronie w drugiej p ołow ie X V w. określa się przecież m ieszkańca Prus K rólew sk ich nie w sen sie etn iczn ym , lecz t e r y t o r i a l n y m (prow eniencji), podobnie jak np. M azow szan. E lem en ty n iem ieckości, w id oczn e przede w szystk im w gru pie oligarchii pruskiej, z b iegiem czasu- ustępują w yraźnie na rzecz p o l skości.
Inaczej rozw inął się proces krystalizow ania się „społeczeństw a p ru sk ie go” w części w sch od n iej, tj. późniejszych Prusach K siążęcych, gdzie elem en t niem ieck i, zasilan y nieu stan n ym dopływ am św ieżych sił z R zeszy, zw ła sz cza zaś w' grupie rycerstw a feu d aln ego, zgerm anizow ał ostatecznie ludność staropruska i — m im o pow ażnego napływ u ludności polskiej (Mazury) — odgryw ał czołow ą rolę w życiu polityczn ym i społecznym , przyczyniając się do utożsam ienia określenia „P rusak” — z niem iecką narodow ością.
Rozprawa M aschkego, m im o w y su n ięty ch zastrzeżeń, stanow i n ie w ą t p liw ie punkt w y jścia dla dalszych badań nad tym interesującym zagad nieniem .
Marian Biskup k U K T FORSTRELTP'R: D as P reu sisch e S taatsarch iv in K önigsberg. Ein g esch ich tlich er R ückblick m it einer U ebericht über seine B estände. G ottin gen 1955.
Z ach odnio-niem lecka służba archiw alna w łączyła się rów nież do akcji rew izjon istyczn ej. P ierw szym tego przejaw em była spraw a rew in d yk acji akt
Zakonu K rzyżackiego. W m yśl m ięd zyn arod ow ych d otychczasow ych zasad arch iw aln ych — p erty n en cji — ak t zw iązan y jest z terenem , na którym p o w stał. Stąd ew a k u o w a n e z M azur i W arm ii akta do G oslar w in n y zn ow u w r ó cić do P olsk i. R zeczyw iście część tych akt w 1. 1947 — 1948 w róciła. G łów ny zasób i to n a jcen n iejszy jednakże pozostał w N iem czech Zachodnich. N a p ię cie sto su n k ó w m ięd zyn arod ow ych w 1. 1949 — 1950 n ie pozw oliło na dalsza rew in d yk ację. Strona n iem ieck a p ozostaw ien ie a k t M azur i W arm ii w N iem czech Z achodnich teo rety czn ie u zasadniła np. zw iązan iem tych akt z k u ltu rą n iem ieck ą i zach od n io-eu rop ejsk ą. Zw iązki k u ltu raln e akt m ają b yć sil n iejsze niż zw iązek tery to ria ln y ')•
Drug-m elem en tem pracy w sch od n iej a rch iw istó w zach od n io-n iem ieck ich to III O ddział C entralnego A rch iw u m N iem ieck iej R ep u b lik i F ederalnej (B undesarchiv), n a zy w a n y Ü starchiv. O ddział ten ma objąć całą urzędow ą produkcję ak tow ą dotyczącą stosu n k ów , w jakich znajdują się p rzesied leń cy n iem ieccy ze w schodnich teren ów E uropy. Z najd u je się tam rów n ież cała dokum entacja ludzi i k ataster m iejsco w o ści na w sch od zie, gdzie ludność n iem ieck a m ieszk a ła a ż do dnia jej w y sied len ia . Zebrano tam w szelk ie p o trzebne dane do w y k o n a n ia u sta w y o odszkodow aniu w o jen n y m (L astenaus gleich gesetz). W m iejscu tym zn ajd ą sw e p om ieszczen ie w y w ie z io n e m ateriały a rch iw a ln e z ob szarów w sch od n ich daw nego p ań stw a n ie m ie c k ie g o 2).
R ów n ież kościół e w a n g e lic k i w N iem czech Zachodnich prow ad zi akta k ościeln e obszarów w sch od n iej Europy. Z organ izow ał n a w et sp ecja ln y urząd t.zw. K irchenfoucham t fü r den Osten. A szczególn ie w arta podkreślenia jest d ziałalność T o w a rzy stw a G en ealogiczn ego z S a lt Lake C ity, które zm ik rofi- m ow ało w B erlin ie do c h w ili o b ecn ej kilka ty sięcy k siąg b. n iem ieck ich u rzę dów stan u cy w iln eg o , 4500 k siąg k ościeln ych P rus W schodnich i częściow o Prus Z achodnich. T ow arzystw u tem u chodzi o zebranie m etryk, testam en tów kościeln ych , dyp lom ów , um ów m ałżeń sk ich , w y cią g ó w z k siąg gruntow ych, akt sąd ow ych i m ateriałów g e n e a lo g ic z n y c h 3).
B y łe a rch iw u m k r ó le w ie c k ie vhnno się w ię c znaleźć w C entralnym A rchiw um N iem ieck iej R ep u b lik i F ederalnej. T ym czasem jednak um ieszczone zostało ono w Getyndizie, J est to w y n ik starań dr. G riesera, b. pracow nika arch iw u m w K rólew cu, a ob ecn ie dyrektora rejen cji D olnej Saksonii, który w olał zatrzym ać te aikta w G etyndze, n iż oddać do B onn (do B undesarchiv). W G etyndze b ow iem zgru p ow ała się n a ja k ty w n iejsza część p racow n ik ów n a u kow ych zw iązan ych z b. u n iw ersy tetem k rólew ieckim , zorganizow ana w G öt tinger A rb eitsk reis 4).
W p ian ach tego T o w arzystw a prace oparte na zasobie b. archiw um kró lew iec k ieg o zajm ują w ie le m iejsca. Jak zaznacza dr. Grieser, zam ierza się w yd ać serię p u b lik a cji na tem aty z h istorii P rus W sch o d n ich Ä).
Praca K. F orstreu tera ściśle archiw alna, jed n a z p ierw szych z p la n o w a nych h istorii b yłych w sch o d n io -n iem ieck ich arch iw ów , w ym aga szczeg ó ło w e go om ó w ien ia na łam ach a rch iw aln ego czasopism a fachow ego. Tutaj za sy g nalizujem y ty lk o k ilka ciek aw ych m om entów ogólnych. Otóż autor stw ie r dzą, że szczególn ą cechą arch iw u m k ró lew ieck ieg o , różniącą go od pozo stałych a rch iw ó w n iem ieck ich , to zw artość organiczna. Ta zw artość jest ,.w p ły w em p o lity czn ej dojrzałości i jedności regionu, m im o że rozbity został on w r. 1466, a od 1618 trak tow an y b y ł jako kraj uboczny (N ebenland) Br?n- denburgii, że od r. 1701 p rzen iesion o n azw ę P ru sy na całe p a ń stw o ”, (s. i). A ntagonizm międizy P ru sa m i K sią żęcy m i a B randenburgią u zew n ętrzn ił się naw et w tek to n ice arch iw u m k rólew ieckiego.
D ruga cecha ch arak terystyczn a to przew aga w Prusach W schodnich w ła s ności ziem sk iej pan u jących , p rzew ażająca w ięk szo ść ziem i w è w ła d a n iu p a ń stw a. (s. 9). Ten sta n rzeczy u zew n ętrzn ił się w archiw um , które posiadało b. dużą ilo ść fo lia n tó w , w śród których w ięk szo ść to rachunki i tab ele pre- stacyjn e. N atom iast znaczna ilość k oresp on d en cji polityczn ej pow oduje, ż->* zn aczenie tego archiw um , a tym sam ym i b. P rus W schodnich w ykracza pcza
x) A rcheon t. X X IV r. 1955, s. 369.
2) D er A rch ivar. M itteilu n gsb latt für d eu tsch es A rch iv w esen . D üsseldorf 1956 z. 1. s. 7.
s) D er A rch ivar 1956 r. s. 28 i 78.
4) Joach im v. Braun: D er G öttin ger A rb eit-k reis. Jahrbuch der A lbertus U n iw ersität zu K önigsberg. W ürzburg 1955, t. VI. 296 — 317.
5) K. F orstreuter: D as Preussische^, s. 3. 192
ram y Prus. A rchiw um k rólew ieckie zaw iera bow iem nie tylko korespondencję Prus, ale i całej p ółn ocn o-w sch od niej części basenu morza B ałtyck iego. B o gactw o to w y p ły w a z faktu, że w innych krajach spraw y adm inistracji i p o li tyk i u stn ie załatw iano, w Zakonie w szystk o praw ie odbyw ało się na piśm ie. A utor zw raca u w agę na w ielce charak terystyczn y fakt, przyw iązyw ania bardzo w ielk iej w agi do a k t tak ze strony k ierow n ik ów polityczn ych Zakonu i Prus K siążęcych, jak i ze strony P olsk i (s. 20). Strona polska po pokoju toruńskim (1466) zażądała, by Zakon oddał akta dotyczące odebranych te rytoriów (Prus K rólew skich). Tego p ostan ow ien ia traktatu pokojow ego nie w y k o n a ł Zakon pod p retekstem braku zatw ierdzenia papieskiego. C zęściow o spraw ę tę u regu low ał dopiero pokój krakow ski (1525), który p ostan ow ił, że u m ew y i p rzyw ileje sprzeczne z nowytm pokojem należy zw rócić P olsce, a jeżeli część tyen akt D /iab y w ażną dla Prus K siążęcych, m iano sporządzić odpisy. K rólew iec oddał do K rakow a jednakże tylko 4 w ork i akt. To też jeszcze w r. 1730 sejm ik gen eraln y Prus K rólew skich odbyty w Grudziądzu zażądał cd K rólestw a P ru sk iego akt dotyczących Prus K rólew skich. Żąda n ie to strona n iem iecka uznała za ograniczenie suw eren n ości p ań stw ow ej i n ie sp ełn iła go.
W iek X V II przyniósł Prusom K siążęcym duże zm iany. U nia personalna z Brandenburgią, ograniczanie praw stanow ych craz odrzucanie zależności od P o lsk i doDrowackiły do utw orzenia now ej naczelnej w ładzy Prus K siążęcych E tats-M inisterium , które odtąd jest n ajw ażniejszym zespołem aktow ym , od zw iercied lającym całok ształt stosunków regionu (s. 34), E ta ts-M in i steriu m b yło w ładzą słabą, jednakże „naczelną pozostałością daw nego K się stw a jako sam odzielnego państw a. Jego u su n ięcie jednak leżało w in teresie u jed n o licen ia pruskiej m onarchii i reform adm ristracy.jnych, które przepro w adzono już przed r. 1806 (s. 43). Stąd stała w alk a stanów pruskich z su prem acją brandenburską, stąd stałe przez n ie szukanie oparcia w P olsce. R ozbiory P o lsk i przyp ieczętow ały lik w id ację ostatnich p ozostałości sam o dzielności E tats-M inisterium . W r. 1805 zostało ono zlikw idow ane. Z nalazło to w vraz rów nież w strukturze organizacyjnej archiw um k rólew ieckiego. D otychczas b yło ono nadzorow ane przez Etats - M inisterium , 21. VI. 1804 re ku A rchiw um pod ległe zostało K am erze W ojenno-Skarbow ej w K rólew cu.
P ań stw o brandenburskie odcięło stan y w sch od n lo-p ru sk ie od ich podstaw y działania, od ich dokum entacji sam odzielności p raw n o-u strojow ej. W praw dzie sta n y p ruskie dom agają się dostęou do akt. ale k orzystanie z nich jest u trud nione. A rchiw um k ró lew ieck ie stało siię cdrębną w ładzą państw ow ą.
Z dziejów' archiw um k rólew ieckiego w ażn ym okresem są lata 1930 — 1845. D ow iadujem y się z pracy autora nie tylk o o drodze ew ak u acji akt a rch iw u m k rólew ieckiego, jego stratach, obecnych zasobach, ale rów nież o przeprow adzonych w D tarh okupacji rek w izycjach polskich arch iw alii d otyczących np. Płocka, C iechanow a, B iałegostoku a naw et W arszawy.
Praca K. Forstreutern u zuoełm a nasze w iadom ości o zasobie archiw um k rólew ieck iego, daje w połączeniu z zasobam i olsztyńskiego p ełn y obraz bazy źródłow ej do historii naszego regionu.
TADEUSZ GRYGIER
KROMKA NAUKOWA WOJ. OLSZTYŃSKIEGO
POL SK IE T O W A R Z Y S T W O LEKARSKIE
C zynione próby p ow ołan ia do życia T ow arzystw a L ekarskiego w O lszty n ie w latach 1947 i 1948 nap otyk ały na p ew n e trudności ze strony ów czesnych w ład z ad m in istracyjn ych . D opiero w e w rześn iu 1949 r. zezw olono na u tw o rzenie P od sek cji N au k ow ej przy S ek cji L ekarskiej Z w iązku Z aw odow ego P racow n ik ów S łu żb y Zdrow ia w O lsztynie. Na przew odniczącego tej p la ców k i nau k ow ej pow ołano S tan isław a Flisa, a na sekretarza T adeusza K o łodziejczyka.
P ierw sze p o sied zen ie n au k ow e odbyło się 8 października 1949 r. P o d sek cja N au k ow a rozw ijała sw ą działalność w ciągu półtora roku. W tym czasie zorganizow ano 14 posiedzeń n aukow ych, na których w ygłoszon o 45 referatów . N iek tóre z nich zostały ogłoszone drukiem w czasopism ach lekarskich.
Spośród om aw ian ych referatów naukow ych kilka dotyczyło zagadnień regionu w arm iń sk o-m azu rsk iego, a m ian ow icie dn. 20 listopada 1949 r. St. F lis p rzed staw ił d ziałalność naukow ą zm arłego w O lsztynie bakteriologa
