Mapa komornictwa olsztyńskiego z XVII wieku

Jan Obłąk

Mapa komornictwa olsztyńskiego z

XVII wieku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 558-562

M A T E R I A Ł Y

Ks. JA N O BŁĄ K

M A PA KO M ORNICTW A O L SZTY Ń SK IEG O Z X V II W IEKU. W’ zbiorach A rch iw u m D iecezji W arm iń sk iej w O lsztyn ie znajduje się ręczn ie sporządzona m apa kom orn ictw a (pow iatu) o lszty ń sk ieg o o w ym iarach 39,5 X 33 cm. Jak na to w sk a zu je p ap ier i pism o, m apa ta pochodzi z połow y X V II w iek u . D a w n iej n ależała ona do A rch iw u m K ap itu ln ego w e From borku i zap ew n e została w yk on an a na p o lecen ie i u żytek W arm ińskiej K apituły K ated raln ej, k tó rej w ła sn o ścią było kom orn ictw o olsztyń sk ie. N a stronie zew n ętrzn ej m ap y w id n ie je napis: D e lin e a tio geog ra p h ica C a m e r a tu s A lle n s te i n e n s i s , a na stron ie w ew n ętrzn ej u dołu z le w e j strony: C a m e r a tu s A ll e n s te i n e n s i s m i n u s ac c u ra ta D elin eatio . B ezpośrednio pod tym napisem

m ie śc i się sk ala m ap y i o b ja śn ien ie znaków . S k ala jest podana w w ym iarze 5 m m na ozn aczen ie jednego k ilom etra, c z y li w stosunku 1 : 200.000.

O b j a ś n i e n i e z n a k ó w S m o la r n a (sig n u m fa b r ic a e e le - p issa ria e ). M ły n (sig n u m m o la e ). J e z io r o (sig n u m la c u s). Ł ą k a (sig n u m p r a to r u m ). L a s (sig n u m s ilv a e ).

W zw iązk u z tym k o n ieczn e są p ew n e w y ja śn ien ia . K om ornictw o olszty ń sk ie b yło dom eną W arm iń sk iej K a p itu ły K ated raln ej. K an on icy w a rm iń scy byli w ła śc ic ie la m i ziem i całego k om orn ictw a i p o sia d a li zw ierzch n ictw o gruntow e nad jego osad n ik am i. P o d zia ł ziem i, pod ob n ie jak w innych kom orn ictw ach w arm iń sk ich , m ia ł sp ecyficzny, charakter. Istn ia ły tu n ajp ierw dw a folw ark i, pozostające pod bezpośrednim zarządem K ap itu ły. P o tem b yły w s ie k ościeln e w liczb ie 14, a d m in istro w a n e p rzez p roboszczów p oszczególn ych p arafii i przeznaczone g łó w n ie na u trzy m a n ie d u ch o w ień stw a p arafialn ego. N astęp n ie b y ły w sie sz la ch eck ie w lic z b ie 23, z których 6 p o sia d a li libertin i. Szlachta b yła w oln a od czyn szów , a le obow iązana b y ła do k on n ej służby w ojsk ow ej, do opłaty od p łu ga i do p ew n y ch św iad czeń w zbożu, w osku i pieniądzach, ok reślon ych w a k cie nad an ia. Z k o le i b y li tzw . li b e r i lub l i b e r t in i, którzy m ie li 14 w si, n ie licząc 6 w s i w yżej w sp om n ian ych . T w orzyli oni w a rstw ę pośrednią m ięd zy szlach tą a w ło ścia n a m i, c z y li chłopam i, g ra w ito w a li raczej

Θ

Î

G

d

W ieś ,,lib e r t in a lis ” (s ig n u m v illa e lib e r tin a iis ) .

W ieś s z la c h e c k a w p o s ia d a n iu „ li b e r t i n i ” (s ig n u m v i l l a e n o b ilis a lib s r t in o p o s se s sa e ).

О

U.

do szla ch ty i p osiad ali p rzyw ileje zbliżone do upraw nień szlacheckich. W od­ różnieniu od szlach ty nie m ogli m ieć poddanych na sw oich ziem iach. W końcu b y ły w liczbie 50 w sie w ło ścia ń sk ie. Oprócz stałych danin, w ło śc ia n ie ob ow iązan i b yli wT razie potrzeby do w a lk i pieszej i do pracy przy um ocn ien iu zam ków i m urów obronnych *).

Na teren ie k om ornictw a olsztyń sk iego nieznany nam autor m apy u w id o ­ czn ił 116 m iejsco w o ści. W ykaz ten różni się od spisu dokonanego przez k om isję k rólew sk ą dnia 22 stycznia 1615 2). W sp isie kom isji figurują 3 m iej­ scow ości, n ie zam ieszczone na m apie i trudne do zid en tyfik ow an ia: „G rislin g m u le”, „P reu sgm ier” i „R auszenm ühle”. N atom iast w porów naniu

7 m apą brak jest w n im 11 m iejscow ości: Bałąg, B arkw eda, B iendara, G am erki,

K aletk a, M iodow o, S ilice, Stary D w ór, Szatanki, Trojan i W ojtkow izna. N a stęp n ie porów nując w yk az m iejsco w o ści na m apie z aktam i -wizytacji kom orn ictw a o lsztyń sk iego w drugiej p ołow ie X V III w ieku, w id zim y dalsze różnice s).A kta w izy ta cy jn e zaw ierają m iejscow ości, jakich n ie ma na m apie, a m ianow icie: D zierzgunka (m łyn), Grada (w ieś), Ł ańsk (w ieś — jezioro), M ędrzyny (m łyn), O rzechowo (w ieś), R ykow iec (las), W ały (w ieś), W esołow o (w ieś), i Zazdrość (w ieś). N iektóre z tych, jak np. M ędrzyny, istn ia ły już na początku X V II w iek u , dlatego autor naszej m apy n ie był ca łk o w icie dokładny 4).

D o tego n ależy dodać jeszcze jedną inform ację. A d m in istratorow i k o ­ m orn ictw a o lsztyń sk iego pod legały także m ajątki nabyte przez K apitułę K atedralną w sąsied n ich kom ornictw ach biskupich. M ajątkam i tym i jako w ła sn o ścią k ap itu ln ą nie m ogli zarządzać adm inistratorzy b isk u p i danych k om ornictw , przeto w ło d a rzy li n im i adm inistratorzy k ap itu ln ego kom ornictw a olsztyń sk iego. D o takich m ajątk ów zaliczały się M aruny i T u ław k i w kom or­

*) Por. A rch iw u m D iecezji W arm ińskiej w O lsztynie, w skrócie ADWO, sygn. В I, D escrip tio E piscopatus V arm iensis sum suis P aroch iis et aliis S acerd otiis — A uctore R enm o M artino Cromero E piscopo Varm. vol. I, p. 3 — 4: „O rdines hom inum in E p[iscop]atu com m orantium et bona p ossid en tiu m duo sunt, E cclesiasticu s et profanus siv e sp iritu a lis et saecu laris. In E ccle­ sia stico cen sen tu r p raelati, canonici, parochi et caeteri sacerdotes et clerici. A tque hi om nes in tota d ioecesi E p[iscop]i p [otes]tati et ju risd iction i su b iecti sunt. P rofan u s tria genera hom inum continet, n ob ilitatem siv e eq uestrem ordinem , oppidanos et rusticos. S u n t et lib eri n onnulli, m ed ii quodam m odo in ter eq u ites et ru sticos et iis fere' pares con d ition e scu lteti, patroni et ad vocati pagorum . Q ui utriq[ue] seq u e ac n ob ilitas equ estri m ilitia e ad im p e­ riu m E p[iscop]i ob n o x ii su n t (nam oppidani et ru stici, cum opus est, pedestres m ilitant) et in su p er arcium m uniendarum et reficien d aru m onus ferunt. Ab aliis operis ordinariis, item q u e a censibus im m unes, cum em ptitios agros habeant, itid em ac nob ilitas. P en sita n t tam en lib eri itidem atq[ue] nobilitas de praed ijs suis aratralem annonam pro locorum ratione, et ex praescripto p rivilegioru m suorum . N em pe silig in em et avenam v e l triticum v el hordeum . Item q[ue] certum pondus cerae et senos nu[m ]m os siv e obolos in profession em su b iection is. P en d it etiam ex agris adscriptitioru[m ] suorufm ] annonam aratralem nob ilitas. H abet enim ea quoqfue] su b iectos sib i pagos ru stico s”. Na ok reślen ie w a rstw y pośred n iej K rom er u żył w yrażen ia liberi, autor zaś m apy, w n iosk u jąc p o przym iotn ik u libcrtin alis, p osłu żyłb y się w yrażen iem

libertin i. Tak nazyw a tę w a rstw ę rów n ież autor rękopisu ADW O, sygn. H 18,

M iscellan ea V arm iensia coepta c o llig i et conscribi A nno 1763, a m e Joanne Nepom. A u gu stin o K atenbringk sacerdote saecu lari V arm iensi, t. I, s. 237.

2) ADW O sygn. C 58, C om m isio R egia S igism u n d i III, ut inquiratur super num ero m ansorum totiu s W arm iae et sterilita te ipsorum (22 Januarii 1615), s. 12.

s) A cta v isita tio n is cam eratus A llen stein en sis anni 1763, 1770, 1771, 1772, M onum enta H istoriae W arm iensis, t. IV (B raunsberg 1931), s. 276 — 448.

4) Por. ADWO, K sięga R achunkow a 1604 — 1610, sygn., R. A 6.

n ictw ie barczew sk im , Jan k ow o i S k o lity w k om orn ictw ie dobrom iejskim , K siężno, P ie r w ą g i i W ągsty w k om orn ictw ie jeziorańskim oraz Sątopy i W ojkow o w k om orn ictw ie reszelsk im . P o w y ższe m iejsco w o ści są w y ­ m ien ion e w aktach w izy ta cy jn y ch z X V III w iek u 5), a n iek tó re z nich figu ru ją już w k sięg a ch rach u n k ow ych X V II w ie k u fi) i w sp isie k o m isji k rólew sk iej z r. 1615 ').

Po tych w stęp n y ch u w agach, p od ajem y w yk az m iejsco w o ści znajdujących się na m ap ie w ed łu g w y żej p rzed staw ion ej ich k la sy fik a cji.

M iasto:

A llen stein — O lsztyn

Folw arki: A lth o ff B ertung S tary D w ór B artąg W sie k ościeln e: B ertung B ru n svald t B utrinen D evitten D itersvald G ettk en d orff G rislin en G ross K leberg B artąg B rąsw ałd B u tryn y D y w ity G ietrzw ałd G utkow o G ryźlin y K lebark W ielk i Jon ck en d orff K lack en d orff N eu K ock en d arff Purden Schonbruck Schöneberg Jonkow o K lew k i N ow e K aw k ow o P urda W ielka Sząbruk W rzesina W sie szlach eck ie:

B a llin g en B arckfried D ongen G andlau K ellarij K lein T rinchaus K rantz L eissen B ałąg E ark w ed a D agi G ągław k i K ielary T rękusek K ręsk Ł ajsy N ick elsd o rff P atau n en P en d littj P reilow o R osenau S esh u b en Stolp T rautzig W irainden N ik ielk o w o P a jtu n y P ęg lity P rejłow o R ożnow o S łu p y T rack W yrandy W sie szla ch eck ie w posiad an iu „li b e r t i n o r u m ”. B ogdenen ■ G rostrinchauss K alborno · B ogdajny T rękus K alborno K udipi M aydy P istk eim K udypy M ajdy P istk i W sie „ li b e r t in a l e s ’ B arvin y D orothow o G e[m ]m erk y G em ren G ronitty G raschkau H erm sd orff B a rw in y D orotow o G am erk i M ałe G am erki W ielk ie G ronity G roszkow o . C egłow o K a ltfliiss K oszno K ucharzew o L abetz Scatan k y W arkallen W oppen Ż uraw no Kośno K ucharzew o Łabędź S zatan k i W arka ły Wopy s) Por. A cta v is it, cam . A llen s. 1763, 1770, 1771, 1772.

") Por ADW O, K sięg i R ach u n k ow e 1604 — 10, 1676, sygn. R A 40, 1690, sygn . R. A 52.

7) C om m isio R egia I, c. 5 6 0

W sie w łościań sk ie:

A bstich — Ł upstych Plautzk — P lu sk i A lt P olayky — P o lejk i

K ockendorf f — Stare K aw k ow o Porbadi — Porbady B u ch vald t — B u k w ałd Przykop — P rzykop D aitk y — D ajtk i Pupky — P upki G edauten — G iedajty Q uidlitz — S ilic e G ottky — G odki R edikainy — R edykajny G ylau — G iław y R ozgitti — R óżgity H u gw ald t — Ł ugw ałd Rusch — R uś Jom m endorff — Jaroty Salpkij — Z albki K ainy — K ajny Schaustri — S załstry K ezlinen — K ieźlin y Sch illin gs — S zelągow o K lein Schonfeld — U n ieszew o G arschen — G arzew ko Schonw aldt — S zczęsne K lein Skaybotten — Skajboty K leberg — K lebark M ały Sprencow o — Spręcow o K lein Staviguda — Staw igu d a

P urden — Purdka Steinbergk — Łom y K olpatij — K ołpaki Sten k in j — S tęk in y L ik u sen — L ikuzy Thom askow o — Tom aszkow o L inow o — L in ow o V engaity — W ęgajty M artzinkow o — M arcinkow o V oritij — W ory ty M ikij — M yki W adang — W adąg M ontky — M ątki W im oy — W ym ój N aglauden — N aglad y W ołow no — W ołow no N aterky — N aterki W oytow o — W ójtow o P atricky — P atryk i Z om bien — Ząbie

M łyny:

A llen stein — O lsztyn P aituni — P a jtu n y B arckfried — B ark w ed a Purden — Purda Bindara — B iędara S ch illa — S iła D itersvald — G ietrzw ałd Soyka — Sójka G rum el — G rom el Troian — Trojan G ylau — G iła w y W adang — W adąg K a ltflü ss — Ż uraw no W oytkow isna — W ojtkow izna N ow ym łin — N ow y M łyn

Jeziora:

K ellaren — K ielary T hom askow o — T om aszkow o Koszno — K ośno U kleij — U k iel P lau tzk — P lu sk i W adang — W adąg S erv en t — S erw in ty Zom bien — Ząbie

S m olarn ie („Fabricae Ele opis sa r ia e ”):

K aletka — K aletka M niodow o — M iodow o

Poza tym naznaczono łąk i na praw ym brzegu rzeki Ł yny w czterech m iejscach: m ięd zy Ł yną a jeziorem K ielary, m iędzy Jarotam i a O lsztynem , m iędzy B arkw edą a B u k w ałd em i w okolicach w si P istk i.

W iększe lasy, oprócz znaku um ow nego, jeszcze podpisano: S i l v a e D om in ii (la sy k ap itu ln e) i Silv. C iv i t. A llen st. (lasy m ia sta O lsztyna), b a s y k ap itu ln e rozp ościerały się w e w sch o d n iej części kom orn ictw a od jeziora Ząbie w k ie ­ runku P u rd y i od B utryn na G iław y, w p o łu d n io w ej części k om ornictw a od jeziora T om aszkow o do rzek i Ł yn y oraz w zachodniej części kom orn ictw a od N ow ego M łynu w k ieru n k u na B artąg i od G ietrzv/ałdu na G am erki w zd łu ż rzek i P a słęk i. L a sy m iasta O lsztyna rozciągały się od rzek i Ł yn y w okolicach S ó jk i w k ieru n k u na K ołp ak i i na p ółnoc od O lsztyna w stronę D y w it i K ieźlin .

W końcu na teren ie k o m o rn ictw a olszty ń sk ieg o zaznaczono jeszcze przejścia i m o sty na rzece Ł yn ie. P o su w a ją c się z b ieg iem rz e k i od p ołu d n ia ku północy, m osty te za u w a ża m y p o w y żej jeziora Ząbie, w e w sia c h Sójka i Ruś, w p o­ bliżu jeziora K ielary, w O lsztyn ie (2 m osty) i w e w sia c h E ed yk ajn y i B ark w ed a. 5 ·'· j'

D la c a ło ści n a leży tak że w y m ie n ić m iejsco w o ści zaznaczone na m apie poza g ran icam i k o m o rn ictw a o lszty ń sk ieg o . Od zachodu i p ołu d n ia na teren ie P rus K siążęcych w y k a za n o m ia sto O lsztynek, w ie ś k ościeln ą K urki, w sie szlach eck ie B a łd y i K u lisy oraz źródło rzek i P a słęk i. Od p ółn ocy, w obrębie kom orn ictw a d o b rom iejsk iego, u m iejsco w io n o m ia sto D obre M iasto, w ieś k ościeln ą S k o lity , w ie ś szla ch eck ą G arzew o, w ie ś libertin i Ż ółw in i las biskupi. N a obszarze kom orn ictw a b arczew sk iego zaznaczono m ia sto B arczew o, w ie ś k o ścieln ą B arczew k o, w s ie szla ch eck ie Sap u n y i Szyp ry, w sie w ło ­ ściań sk ie K a p lity n y , Ł ęg a jn y i M okiny oraz m łyn w B arczew ku.

T A D E U SZ G R YGIER

STAN PRA W N O -O RG A N IZA CY JN Y SZKÓŁ MAZUR I W ARMII

W LATACH 1808 — 1845 *)

P ru sk ie u sta w o d a w stw o szk oln e z X V III w iek u nie w p ły n ęło na p o d n ie­ sien ie poziom u szk o ln ictw a p o lsk ieg o na M azurach i W arm ii. W yjątkow o tylk o szk oły m iejsk ie, ła c iń sk ie w S zczytn ie, N id zicy i W ielbarku sły n ę ły z w yższego poziom u, a szczególn ie szkoła w N idzicy, która ścią g a ła m łodzież polską z P rus, a n a w e t z P o l s k i 1). W p r zeciw ień stw ie do F ryd eryk a W ilhelm a I

*) P o w y ższe zagad n ien ie refero w a łem na p o sied zen iu n au k ow ym P racow n i D ziejów O św ia ty P o lsk iej A k a d em ii N auk. W yk orzystałem w n in iejszy m opracow aniu u w a g i podane w d ysk u sji przez prof. prof, drów: Ł ukasza K u r d y - b a c h ę , M. F a l s k i e g o , T. C i e ś l a k a , A. B u k o w s k i e g o . Za u w a g i w yrażam d ysk u ta n to m p o d zięk o w a n ie.

Z agad n ien ie tu ta j p oruszone jest p ierw szą częścią stu d iu m o tzw . w e ­ w n ętrzn ej i zew n ętrzn ej org a n iza cji szk o ln ictw a na M azurach i W arm ii, w y n ik a ch n au czan ia i w ychow ania·, k szta łcen ia zaw od ow ego n a u czy cieli i p o lity k i g erm an izacyjn ej w ła d z pruskich na teren ie szkoły. Ma ono charakter w stęp n y ch u w a g zw ią za n y ch z bardzo istotn ym dla szk o ln ictw a Mazur, W arm ii i Pom orza reg u la ty w em szkolnym z roku 1845.

*) R ola szk o ln ictw a p o lsk ieg o w P ru sach W schodnich w ostatn ich d zie­ siątk ach lat X V III w ie k u dla ziem p olsk ich byłego zaboru p ruskiego, a n aw et dla sam ego p a ń stw a p o lsk ieg o jest dotych czas nieznana. W iąże się ona przede w szy stk im z d ziałaln ością U n iw ersy tetu K ró lew ieck ieg o , który w znacznej m ierze w p ły w a ł ną p o lity k ę i organizację szk o ln ictw a na W arm ii i M azurach, choćby przez p o lity k ę p ersonalną. (W ojew ódzkie A rch iw u m P a ń stw o w e w O lsztyn ie — d alej W A PO — X X V II/1/346 d an e d otyczące obsadzania stan ow isk k o ścieln y ch i szk oln ych na M azurach i W arm ii).