Powierski, Jan
Drugi tom słownika języka pruskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 123-140
A R T Y K U Ł Y
R E C E N Z Y J N E
i
P O L E M I K I
Jan P o w ie rs k i
DRUGI TOM SŁOW NIKA JĘZYKA PRUSKIEGO *
W „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” om ów iono już p ierw s zy tom
opraco w an eg o przez W ła d y m ira T o p o ro w a sło w n ik a języka P r u s ó w U k azan o
w ów czas z am ierzen ia A u to ra w s to s u n k u do całości dzieła, jego is to tn e w a lory, a ta k ż e b r a k i dotyczące g łów nie p o d s ta w y źródłow ej o raz r e ce n ze n t u w y p u k lił n iek tó re, m ogące z ain tere so w a ć h isto ry k a, a s p e k ty n ow ego o p r a cow ania lek s y k i p ru sk ie j. N ie m a l w s zy s tk ie uw agi, ta k p ozytyw ne, ja k i k r y tyczne, sfo rm u ło w a n e pod a d re s e m p ierw sze g o to m u słow nika, m o żn a odnieść także do to m u drugiego. W zw iązk u z ty m nie m a p o trz e b y p o w ta r z a n ia ich, zwłaszcza zaś szczegółowego w y liczan ia u z u p e łn ie ń źród ło w y ch do m a t e r i a łów, z e b ra n y c h pod poszczególnym i hasłam i, gdyż z ajęły b y one ty le sam o m iejsca, co w recen zji z to m u pierw szego. Z a jm ie m y się więc t u t a j ty lk o ogólną p re z e n ta c ją całego to m u i n ie k tó r y m i ty lk o hasłam i.
U k a z a n ie się d r u g i e g o t o m u s ł o w n i k a w t r z y l a t a i k i l k a m ie s ię c y p o p i e r w s z y m n a l e ż y p r z y w i t a ć z d u ż y m z a d o w o le n ie m . C z ę s to tliw o ś ć p u b l i k a c j i p o z w a l a m i e ć n a d z ie ję ,, że c a ło ś ć z o s t a n i e z a k o ń c z o n a w b i e ż ą c y m d z ie się c io le c iu .
T om o tw ie ra u zu p ełn ien ie l it e r a t u r y (s. 3— 13). U w zględniono t a m n a j now sze o p ra co w a n ia — o p u b lik o w an e w l a ta c h s ie d em d ziesiąty ch naszego stulecia, j a k r ó w n ie ż p ra c e starsze, aż p o n ie k tó r e s ta r o d r u k i w łącznie. M e r y t o ry c z n y z ak re s u z u p e łn ie ń jes t szeroki, od o p ra co w a ń d o tyczących P ru s ó w i ich języka, przez slaw istyczne do in d o eu ro p eis ty czn y ch , g łów nie języko znaw czych, lecz tak ż e h isto ry czn y ch , archeologicznych i e tnograficznych. W su m ie m a m y t u 275 ty tu łó w , ale z d arz a się, że n ie k tó r e d u b l u ją p o d a n e
ju ż w w y k azie l it e r a t u r y do to m u p ierw szego (jak np. P o m m e r s c h e s U r k u n -
d e n b u c h ). N a d al b r a k u je w zakresie, w s k a z a n y m w recen zji z pierw szego tomu, p o d s ta w o w y c h p u b lik a c ji źród ło w y ch z t e r e n u P r u s 2. W e w s p o m in a n ej recen zji niesłusznie tw ierd zo n o , że Toporow' n ie u w zg lęd n ił „ A ltp reu ss is ch e F o r s c h u n g e n ” (są w spisie l it e r a t u r y w to m ie 1 pod s k ró te m A pr. Forsch.), w obecnie o m a w ia n y m u z u p ełn ien iu l it e r a t u r y z n alaz ły się n a to m ia s t z cza sopism dotyczących P r u s „ P r e u ssisc h e P r o v in z ia lb lä tte r ”, „ Z e its c h rift des W es tp re u ssis ch e n G esc h ich tsv e rein s”, a z polsk ich „ A rch aelo g ia P o lo n a ”, „Rocz nik i H isto ry c zn e ” i „Rocznik B iałostocki” ; b r a k pozostałych, k tó r e w p o p rz ed n iej recenzji w y m ien ia n o 3. Ze w s k a z a n y c h p o p rz ed n io nie w y k o r z y s ta n y c h o p ra co w a ń A u to r uw zględnił obecnie „ P o m o rze n o w o ż y tn e ”, ale n a d a l n ie m a w spisie pierw szego to m u S z k i c ó w z d z i e j ó w P o m o rz a . T o p o ro w u w
z-* P r u s s k i j j a z y k . S l o v v a r ' E — H . , M o s k v a 1979, s s . 352. 1 J . P o w i e r s k i , P i e r w s z y t o m n o w e g o s ł o w n i k a j ę z y k a p r u s k i e g o , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1978, n r 4, s s . 567— 623. 2 I b i d e m s . 570 n . 3 I b i d e m s . 572. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1981 n r 1 (151)
124 Jan Powier ski
ględnil też obecnie p o d sta w o w ą p ra c ę W ojciecha K ę trzy ń sk ie g o O l u d n o ś c i
polskiej w Prusiech. n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , o p raco w an ia s ło w n ik o w e S t a n is ła
w a Rosponda, S ta n is ła w a K ozierow skiego (tegoż ty lk o A t l a s n a z w g e o g r a
f i c z n y c h S ł o w i a ń s z c z y z n y Z a c h o d n i e j ) i G u s ta w a L e y d in g a (tom 2 o n a zw a c h fizjograficznych). K ilk a o p ra co w a ń z h isto rii P r u s znalazło się w u z u p e łn ie n iu l it e r a t u r y w e d łu g dość p rz y p ad k o w e g o d o boru. W su m ie u zu p ełn ien ie to w dalszym ciągu jest niepełne.
U z u p ełn ien ie Ź r ó d e ł j ę z y k a p r u s k i e g o (s. 13) o b e jm u je d w ie p u b lik a c je n ie d a w n o o d k ry teg o now ego f r a g m e n tu sło w n ik a języka p r u s k i e g o 4, w y m ag ająceg o o d rę b n ej p r e z e n ta c ji w „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” , a m oże i re ed y cji ze w zględu na t r u d n o d o stęp n y c h a r a k te r ow y ch p u b li kacji.
D alej n a s tę p u ją u z u p ełn ien ia m e ry to ry c z n e do sześciu h aseł i o b sz e rn ie j sza e r r a t a do pierw szego to m u sło w n ik a (.,. 13— 13).
W łaściw a d r u g a część sło w n ik a o b e jm u je h a s ła n a lite r y E (s. 16— 120), F
(s. 121), G (s. 122— 351) i H (s. 352). N iew ielk a liczba h aseł n a lite ry F i H
w y n ik a stąd, że o d p o w ied n ich d źw ięk ó w w języ k u p ru s k im (podobnie jak niegdyś w polskim) nie było, a u w zględnione tu w y r a z y są albo pożyczkam i
z niem ieckiego (jak fa l s c h „ fałs z y w y ”, val;r „sokół” , h ö f j t m a n n i n (co Topo-
ro w błędnie tłu m a cz y ja k o „ k a p i t a n ”, g d y w istocie chodzi o „ s taro s tę ”),
albo n ie w ą tp liw y m i błęd am i g raficzn y m i ( h a l t n y k a z a m ia s t m a l t y n k a
„dziecko”, he z am iast bhe „i, b ez”), albo z u p ełn ie n ie ja s n y m i nazw am i. A u to r
p o m ija z u p ełn ie d a w n ą p r u s k ą n a z w ę Balgi: H o n e d e 5. M ożemy do m y ślać się,
że w pro w ad zi! go w b łąd G e o rg G erullis, k tó r y tę n a zw ę p o w iązał z W u n -
te n o w e (1249) — V n t e n o u e (1285) — późn. H u n te n a u , co nie jes t s ł u s z n e 6. J e s t n a to m ia s t możliwe, że p o d o b n ie ja k H u n t e n a u z as tą p ił p r u s k ą fo rm ę z p o c zą tk o w y m W u n t e - lub U n i e - , ta k sam o fo rm a H o n e d e , z n a n a ze źródeł, z ac h o w a n y ch w p óźnych rękopisach, b y ła już z g erm an iz o w a n ą wobec p i e r
wotnego W o n e d a lu b O n e d a czy n a w e t U n d a lu b Wurcda (por. w y w o d zen ie
przez G eru llisa n a z w y W u n d ith e n od p ru sk ie g o w u n d a n „ w o d a ” '). P o dobnie
w y n ik ie m g e rm a n iz a cji n a z w y m o g ły być p o d a n e przez A u to ra za G e ru llise m
pierw sze człony n azw I i u n k c n k r o p i H u r l i l a u k e , k tó r y c h d ru g ie człony są
n iew ątp liw ie p ru sk ie . W obec (stw ierdzonej w recen zji p ierw szeg o to m u słow nika) g e n era ln e j z as ad y T o p o ro w a u w z g lęd n ian ia im io n osobow ych n o szonych przez P ru s ó w , chociażby w sto p n iu oczy w isty m b y ły pochodzenia n iem ieckiego lu b polskiego, dziw i b i a k im ienia w y s tę p u jąc eg o w fo rm ac h H antieke, H a n k e itp. dla o k re ślen ia licznych P r u s ó w 8.
4 P o i ' . V . M a ź i u l i s , S e n U i u s i a s b l a t r a ś t o p a m i n M a s , B a l t i s t i c a , 1975, t . 11, n r 2, s s . 125— 131. g d z i e d a l s z e d a n e . 5 H e r m a n n v o n S a l z a ’s , B e r i c h t ü b e r d i e E r o b e r u n g P r e u s s e n s , S c r i p t o r e s r e r u m P r u s s t - c a r u m ( d a l e j S R P r ) , B d . 5, L e i p z i g 1874, s . 160: . . V o n d e m w a r t h g e b a w e t e y n b u r g k , d y h y e s z d e n n H o n e d e . u n d n u i s t h s d y B a l g e g e n a n t ’1; T r a n s l a c i o e t m i r a c u l a s a n c t a e B a r b a r a e , S R P r , B d . 2, s . 404: „ A b F . l b i n g o i g i t u r s a t i s i n b o n a d i s t a r . c i a i n l i t t o r e M a r i s R e c e n t i s e t p r o p e o c e a n u m i n t e r r a W a r m i e n s i c a s t r u m B a l g a n o m i n e e d i f i c a r u n t , q u o d p r i u s H o n e d e a p e l l a b a t u r ” ; P o r . J . P o w i e i s k i , P i e r t o s z y t o r n , s . 535. 6 G . G e r u l l i s , D i e a l 1 p r e u s s i s c h e n O r t s n a m e n g e s a m m t l t u n d s p r a c h l i c h b e h a n d e l t , B e r l i n u . L e i p z i g 1922 ( d a l e j G e r u l l i s ) , s 210; F o r . j e d n a k R . W e n s k u s , Z u r L o k a l i s i e r u n g d e r P r u s s e n k i r c h e n d e s V e r t r a g e s v o n C h r i s t b u r g 1249, w : A c h t J a h r h u n d e r t e D e u t s c h e r O r d e n i n E i n z e l d a r s t e l l u n g e n , B a d G o d e s b e r g 1967, s . 132, g d z i e d a l s z e d a n e . 7 G e r u l l i s , s . 207. 8 P o r n p . C o d e x d i p l o m a t i c u s W a r m i e n s i s , H a i n z i860 n n . ( d a l e j C D W a r m . ) , t. 2, n r 60, 110, 371; t . 3, n r 8, 24, 48, 111; i i n n e .
D r u g i t om s ł o w n i k a języka p ru s k i e g o 125
P rz e ch o d z ąc do w y b r a n y c h haseł n a lite r y e- i g - z a tr z y m u je m y się
w p ierw sze j kolejności p rz y rd z en iu e lb - , k tó reg o je d y n y p rz y k ła d , z n an y
A uto ro w i, to n a zw a rzek i i m iejscow ości E i b i n g (Elbląg) (s. 23 n.). M ożna tu
e w e n tu a ln ie dorzucić nazw ą rzeczki E l b e (1452) s pod G ro n o w em na W arm ii,
o ile nie jes t to n a zw a p rz en ies io n a z N iem iec (na w s p o m n ie n ie Łaby). Co do
zapisu l l j i n g z p rz ek a zu W u lfs ta n a celowe b yłoby od w o łan ie się nie do e k s
c e rp tu w S c r i p t o r e s r e r u m F r u s s i c a r u m, ale do pełn eg o w y d a n ia C h o r o g r a j i i O r o z j u s z a w a n g l o s a s k i m p r z e k ł a d z i e k r ó l a A l f r e d a G e r a r d a L ab u d y , gdzie w y d a w c a p o d a je też o b szerny w y k a z w cześniejszych edycji i o p ra co w a ń
p rz ed m io tu , w ty m tak ż e tych, k t ó r e z a jm u ją się pochodzeniem n a z w yu .
T oporow nie u w zg lęd n ia np. p o g ląd u L u d w ik a Zabrockiego, że n a zw a I l f i n g =
= E l b i n g może być p o k re w n a n a zw ie Iła w y (I l a u i a) a w t a k im razie tak że p o d o b n y m n a zw o m z ziem polskich, słow iańskim , a m oże p rz ed sło w ia ń sk im („ w e n e ty js k im ” ?). A u to r z re fe ro w a ł więc ty lk o d w a poglądy: o g e rm a ń s k im p ochodzeniu n a z w y (od a p elaty w u , oznaczającego „ rz e k ę ”), k tó r e j fo rm ą p ie rw o tn ą była w ta k im razie p o d a n a w p rz ek a zie W u lfs ta n a, i o genezie p ru s k ie j (z n o r m a ln y m dla języ k a p ru sk ie g o f o r m a n te m - i n g ) n a z w y z p i e r
w o tn y m b rz m ien ie m E l b i n g . N a korzyść d ru g ie j z ty ch m ożliwości T oporow
p rzytoczył analogiczne h y d r o n im y z in n y c h te re n ó w b a łty js k ic h z a lt e r n u -
jący m rd z en iem e l b - / a l b - . Je śli godzić się z p ro p o n o w a n ą przez A u to ra m o
żliwością p rzejścia w języ k ach sło w iań sk ich e l b- w leb-, to być m oże n a le
żałoby do n a zw p o k r e w n y c h dodać też n a zw ę dziesiejszej Ł e b y na P o m o rz u G d a ń sk im (o ile słuszna jest r e k o n s tr u k c ja jak o p ie rw o tn e j f o rm y tej n azw y
L e b a )12. W k a ż d y m razie p rzeciw i n te r p r e ta c ji zapisu n a z w y w e d łu g p r z e k a
zu W u lfs ta n a p rz e m a w ia to, że fo rm a I l f i n g w zapisach źródłow ych nig d y
później nie p o w tó rz y ła się; re g u la r n ie sp o ty k a m y E l b i n g . F o r m y z E l w i n g
( n asu w ające w sp o m n ia n e sk o ja rze n ia z n a zw ą Iław y), chociaż nierzadkie, są w sum ie późniejsze i raczej tak ż e nie p o w in n y być p o d s ta w ą dla o d tw o rz e nia p ierw o tn e g o b rzm ien ia. Dla ścisłości d o d ajm y , że w e d łu g tr a d y c ji k r z y żackiej, z an o to w an ej przez D usb u rg a, n a zw a m ie jscow ości E lb lą g pochodzi od n a z w y jed n o im ie n n ej rzek i (Elbingus) ls, co pozostaje w zgodzie z p o g lą d a m i badaczy, u w a żający ch , że sam a m iejscow ość w okresie p rz ed k rz y - żackim z w ała się D r u s o ( T r u s o) 14.
W y d aje się, że do n a z w p r u s k ic h należało b y zaliczyć h y d r o n im E l l i n g
(jezioro n a W arm ii) 15, p o m in ięty w o m a w ia n y m słow niku. In tere su jąc e , że T oporow nie p o tw ierd z ił s p o ty k an eg o n iek ie d y zdania, że polski a p elaty w
9 C D W a r m . , t . 2, n r 292, p r z y p i s 1 w y d a w c y . 10 Ż r ó d l a s k a n d y n a w s k i e i a n g l o s a s k i e d o d z i e j ó w S ł o w i a ń s z c z y z n y , w y d . G . L a b u d a , W a r s z a w a 1961, s s . 7— 113. 11 L . Z a b r o c k i , N a z e w n i c t w o , w : W a r m i a i M a z u r y . P o d r e d . S . Z a j c h o w s k i e j i M . K i e ł -c z e w s k i e j - Z a l e s k i e j , t . 1, P o z n a ń i953 , s . 273. 12 P o r . E . R z e t e l s k a - F e l e s z k o , J . D u m a , N a z w y r z e c z n e P o m o r z a m i ę d z y d o l n ą W i s ł ą a d o l n ą O d r ą , W r o c ł a w i i n n e , 1977, s . 67 n . ; I n a c z e j E . B r e z a , Ł e b « , w : N a z w y m i a s t P o r n o - t z a G d a ń s k i e g o . P o d r e d . H . G ó r n o w i c z a i Z . B r o c k i e g o , W r o c l a w i i n n e , 1978, s . 193 n n . ; ł-l G ó r n o w i c z , E l b l ą g , i b i d e m , s . 199 n n . , w s p r a w i e n a z w y E l b i n g o p o w i a d a s i ą j e d n a k z a k o n c e p c j ą Z a b r o c k i e g o . 13 S R P r , B d . 1, s . 60 n . 14 P o r . o s t a t n i o , M . H a f t k a , E l b l ą g w e w c z e s n y m ś r e d n i o w i e c z u i p r o b l e m l o k a l i z a c j i T r u s o , P o m e r a n i a A n t i q u a , 1975, t . 6; P o r . t e ż r e c e n z j ę n a t e m a t J . P o w i e r s k i e g o , R o c z n i k E l b l ą s k i , t . 8, 1979, s s . 33— 38. 15 P o r . n p . C D W a r m . , t . 2, n r 247 i 488, p r z y p i s y w y d a w c ó w .
126 Jan Powierski
„ je m io ła ” m a być zapożyczeniem z p ru sk ie g o em c ln o . P rzy to czo n e przezeń
analogie ogólnosłow iańskie, a n a w e t inne, in d o eu ro p e js k ie w sk az u ją, że cho dzi o w y r a z y p o k r e w n e (s. 26 n n ).
P r z y i n te r p r e ta c ji n azw y pospolitej e r i s t i a n „ b a ra n e k , jag n ią ” (s. 72 nn.) m ogłoby być pożyteczne u w z g lęd n ien ie zn an ej z t e r e n u W a rm ii czy p r z y
n a jm n ie j ze źródeł, w a r m iń s k ic h n a z w y m iejscow ej E r g e s t e n (XIV w . ) lc. J a k o
c iek aw o stk ą m ożna p rzytoczyć t u w s k az an ie przez T o p o ro w a n a p ra w d o p o d o b ień stw o p o k r e w ie ń s tw a w y r a z u p ru sk ieg o e r i s t i a n m.in. z im ie n ie m g re c k iej bogini H e ry (jako „ J a ło w ic y ” ). Można m ieć w ątpliw ości, co do p o ś w ia d
czenia w języ k u p r u s k im rd zen ia e r m - (s. 81). O d p o w ied n ią n a zw ę m iejscow ą
nasz A u to r sztucznie rozdw oił — w istocie chodzi o ten sa m zapis n azw y
pola E r m e n p o d W a rm ia n a m i (Schönw alde) n ied alek o B iskupca W a r m iń
skiego !T. N azw a ta n a z b y t zgadza się, co do fo rm y z n iem iec k im o k re ślen iem W arm ów , by widzieć w niej coś więcej niż ślad zasiedlenia przez członków tegoż p lem ien ia — poza zasięgiem jego t e r y t o r i u m — pola n a t e re n ie p le
m ie n n e j Barcji. P rzy p u szczen ie o zw iązk u z lite w sk im a r m e n a „topiel, trzę s a
w isk o ” i p o k r e w n y m i n a z w a m i m ie jsc o w y m i czy w o d n y m i jes t więc n i e p r a w dopodobne.
N azw ę jezio ra G a b clin w b y ły m pow iecie szczycieńskim (1388) T o p o
ro w w ślad za G e ru llise m sk ło n n y jes t w y p ro w ad z ić z rd zen ia g a b- , p o tw ie r
dzenie dla k tó reg o w idzi się w leksyce litew skiej, zw łaszcza w n a zw ie b óstw a
G a b i j a itp. (związanego z k u lte m ognia), n a to m ia s t słusznie — chociaż bez
z d ecy d o w an ia — w s k az u je n a m ożliwość p o w ią za n ia n a z w y m iejscow ej G a
be ln z rd zen iem k a b - (s. 122 nn.). W ty m o s ta tn im w y p a d k u chodzi o zagi
nio n ą wieś p r u s k ą pod L ech o w em n a W arm ii, z an o to w a n ą jako G a b e l n w z n a
n y m z kopii d o k u m en cie z 1398 r. N azw a ta z ac h o w a ła się p o tem w n azw ie lasu G a b e s c h e r W in k el i G a b e w a l d , n a to m ia s t w p r z y w ile ju z 1363 r o k u w y
sta w io n y m dla P r u s a K a b e , a z n a n y m z o ryginału, tę sa m ą w ieś określono
jako K a b e (form a G a b e l n z tegoż roku, p o d a n a przez G erullisa, z ap ew n e
została wzięta z t y tu ł u kopii tegoż aktu). T en sam (poza w szelk ą w ątpliw ością)
P r u s o k reślo n y został jak o K a b e w 1334 r o k u (kopia), a wieś jako Ca b e n
w 1358 ro k u (także k o p i a ) 18. Z p rzy to czo n y ch d a n y c h w y n ik a dość je d n o
znacznie, że fo rm a z p o czątk o w y m „ g ” jest w y n ik ie m udźw ięcznienia p o czątkow ego „ k ” w procesie g e rm a n iz a cji nazw y. N azw z k a b - je s t n a te re n ie P ru s , w ty m ta k ż e na W arm ii, więcej (jak chociażby K a b in y niedaleko Reszla). Nie m o żn a więc w y k lu czać możliwości, że ta k ż e h y d r o n im G obelin pochodzi od k ab -, chociaż odnośnie niego bardziej p ra w d o p o d o b n y w y d a je się zw iązek z g a b - ze w zględu n a analogię w n a ze w n ictw ie w o d n y m L itw y , dorzecza N a rw i i D niepru. P o d a n y p rz y k ła d raz jeszcze w sk az u je na koniecz ność b a d a n ia n a z w y m iejsco w ej w ścisłym zw iązk u z d a n y m i źró d ło w y m i 0 dziejach d a n ej m iejscowości. N iep o ro zu m ien iem jes t zaliczenie przez To
p o ro w a do n a zw od ty ch że p ru s k ic h rd zen i k a b - czy k o b - n a z w y m iejscow ej
na S am b ii K o b u l b u d e (1326), późn. K o b b e l b u d e , gdyż chociażby z p rzytoczo
nego w d o k u m e n ta c ji G e ru llisa te k s tu odnośnego a k tu z 1326 r o k u w y n ik a , że chodzi o fo lw a rk koni, w z w iązk u z czym tenże badacz w y ja ś n ił p r a w i dłowo n a zw ę jako dw uczłonow ą, k tó re j p ierw s zy człon p r z y ró w n u je do
16 C D W a r m . , t . 3, n r 59 76, 136 i 242.
17 C h o d z i n i e w ą t p l i w i e o d w i e k o p i e t e g o s a m e g o d o k u m e n t u : C D W a r m . , t , 2, n r 264 1 G e r u l l i s , s. 34.
18 C D W a r m . , t . 1, n r 208; t . 2, n r 2Î2 1 348 (z u w a g a m i w y d a w c y ) ; t . 3, n r 330; p o r . G e r u l l i s , s . 52.
Drugi tom s ł o w n i k a języka p ru s k i e g o 127
polskiej n a zw y pospolitej „ k o b y la ” a j a k w iad o m o n a m z in n y c h źródeł
na zw a ta została zapożyczona w fo rm ie k o b b el itp. do języ k a niem ieckiego
w p a ń s tw ie k rz y ża ck im . W tej s y tu a c ji n a z w a K o b b e l b u d e je s t n iem ieck a
i n ie m a nic w spólnego z P ru s a m i. Do n a z w y C a b u l a w a r to dodać, że p o jaw ia
się ona już w o r y g in a ln y m d o k u m en cie z 1254 r o k u jako C a b a l m a io r i C h a b a l
m inor. Chodzi o odnogi ujściow e Wisły, z n an e też z 1309 roku, a położenie
w ich sąsiedztw ie in n ej odnogi z w an e j Gans 20 nie p o zw ala w y k lu czać m o żli
wości, że chodzi o h y d ro n im y , u tw o rz o n e od o k re śleń z w ie rz ą t (ze w zględu na łąk i służące do wypasu?). W pobliżu leżał też g ród P rz e m y s ła w z w iślan ą odnogą P rz e m y s ła w ą , co nie jes t bez znaczenia d la i n te r p r e ta c ji etnicznej pozostałych h y d ro n im ó w , b io rąc jeszcze pod u w a g ę duże tem po z m ian h y d r o graficzn y ch n a ty m tere n ie , do 1309 ro k u na le żą c y m do P o m o rza G d a ń s k ie go 21.
Do hasła g a y l i s „ b ia ły ” (s. 131 n.) m ożna dodać sporo zapisów, doty czą
cych w s i G a jle n ied aleg o B ra n ie w a , ja k np. c a m p u m G a y l e (1301), G a i n
(1320, w t y tu le kopii: G a y le ), G a y l e n obok G a y l i n (1334), G a y l e (1355, 1357)
itd.22 In te r e s u ją c e w s ło w n ik u je s t z es taw ien ie fa k tó w tłu m a cz en ia n azw tego t y p u na t e re n ie M a z u r i S uw alszczyzny jak o Biała. T u m ożna b y uzupełnić
też zapisy źródłow e n a z w y G a y l i t e n (1356) — dzisiejszych G a jlit pod K ębło-
w e m n a W arm ii — m.in. o d a n e wcześniejsze: G a y l i t e (1346), G a i l i t e n (1350) 2S.
O b s zern y a r ty k u ł dotyczy w sło w n ik u T o p o ro w a n a z w y p lem ien n e j G alin -
dii (G a l i n d o , s. 138— 142). Z n ieu w zg lęd n io n y ch przez A u to ra zapisów źródło
w y ch w y m ie ń m y p rz ed e w s zy s tk im G a le n s (1253), G o l e n z (1254), Go le ns
(1257), G a l a n d i a (1257), G a la n d ia (1268), a n G atin d isch e lant, v o n d e m lan d in
G a l l i n d i n , d y von G a l y n d e n (1326)s4. Z n a z w p o c h o d n y ch czy p o k re w n y c h m ożna dodać — obok u w zględnionego przez T o p o ro w a im ie n ia biskupa
w wizygockiej H iszpanii G a l i n d o — tak ż e c a s t r u m G a l i n d i (późn. Castigaleu)
na ty m ż e te re n ie 2S.
N asz A u t o r u k a za ł różne k o n c ep c je w s p ra w ie etym ologii n a z w y p le
m ien n ej, sam o p o w iad ając się za jej poch o d zen iem od rd zen ia g a l - oznaczają
cego pojęcie krań co w o ści (w sensie zwłaszcza te r y to r ia ln y m , n ie w y k lu c za ją c sensu egzystencjalnego, tzn. śmierci), co było tezą n a jb a rd z ie j u p o w s zech n io ną (przy s e m an ty cz n y m z ró w n a n iu G a l i n d i a — U k r a in a i d o d a jm y : K r a j n a), do czego d o d a je jeszcze pojęcie t e r e n u nizinnego, bagnistego. Z d an iem re c e n z en ta galindzkie te r e n y s a n d ro w e nie n a jle p ie j p a s u ją do n a z w y oznaczającej k r a j n izin n y i b agnisty, n a to m ia s t k ra ń c o w e położenie G alindii w obrębie ziem P r u s ó w (jak i w sch o d n ich im ie n n ik ó w G a lin d ó w w obrębie ziem b a łty j- skich) n ie u leg a w ątpliw ości. N ie w y k lu c za łb y m p o ró w n a n ia n a z w y G alindii i celtyckich Galów. Nazw ę G alicji (s. 140) m ożna tu p rz y ró w n y w a ć ty lk o za p o ś re d n ictw e m n azw y m iejscow ej H a l i c z a (G a l i c z a), od k tó r e j ona n ie w ą tp
li-19 G e r u l l i s , s . 52. 20 P r e u s s i s c h e s U r k u n d e n b u c h , B d . 1—2, K ö n i g s b e r g 1882— 1939 ( d a l e j P r U ) , B d . 1, T . 1, л г 283; P o r . d a l s z e d a n e o s t o s u n k a c h h y d r o g r a f i c z n y c h : H . B e r t r a m , D i e p h y s i k a l i s c h e G e s c h i c h t e d e s W e i c h s e l d e l t a s , w : H , B e r t i a m , W . L a B a u m e , O . K l o e p p e l , D a s W e l c h s e l - N o g a t - - D e l t a , D a n z i g 1924. 21 P o r . J . P o w i e r s k i , K s z t a ł t o w a n i e s i ę g r a n i c y p o m o r s k o - p r u s k i e j w o k r e s i e o d X I I d o p o c z ą t k u X I V w . , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1965, t . 30, z . 2 i 3. 22 C D W a r m . , t . 1, n r 111, 202, r e g . n r 416; t . 2, n r 224, 261; t . 4, m* 1, s . 16. 23 I b i d e m , t . 2, n r 82 i 155. 24 P r U , B d . 1, T . 1, n r 268; 303, 331; B d . 1, T . 2, n r 10 i 280; C D W a r m . , t . 1, n r 230. 25 P o r J . P o w i e r s k i , U i o a g i o s t a r o ż y t n y c h d z i e j a c h z i e m p r u s k i c h , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1976; t . 41, z. 4, s . 130, g d z i e d a l s z e d a n e .
128 Jan Powier ski
w ie pochodzi, ale z kolei ta o statn ia, p o dobnie ja k n a z w a h isz p ań s k ie j Galicji, m oże m ieć zw iązek z G alam i — G a latam i. P ra w d o p o d o b ie ń s tw o p rz e n ik a n ia w okresie la te ń s k im g ru p celtyckich n a p ó łn o cn y w schód od K a r p a t, b a d a cze już sygnalizow ali, ale w w y p a d k u G alindii p ro s te u z n an ie n azw y za cel ty c k ą je s t n iep ra w d o p o d o b n e , nie w y k lu c z a łb y m n a to m ias t, że chodzi o n azw ę z ach o d n io in d o e u ro p ejsk ą lu b p ra in d o e u ro p e js k ą .
In te r e s u ją c a jest sugestia T oporow a o r e in te r p r e ta c ji p o g ląd u H a rtk n o ch a ,
dotyczącym z w iązk u n a z w y G a lin d ó w z p ru s k im g a l l i n t w e y „za b ija ć ” (por.
też s. 145 n.), jak o w y r a ż a ją c y m św iadom ość w yniszczenia tego plem ienia (s. 142).
Do h a sła g ans, słusznie uw zględnionego ty lk o ze z n ak iem z ap y tan ia
(s. 134) m ożna dodać, że w ieś G an s (zaginiona w okolicach D obrego Miasta)
poza 1388 r o k iem w z m ia n k o w a n a jes t też w d o k u m en cie z 1366 r o k u 20, z p o d a n y c h zaś za L ey d in g iem n azw z t e r e n u M azur, u tw o rz o n y c h od tegoż rd z e
nia, p rz y n a jm n ie j G a n s h o r n e r See, G a n s z h o r n , G ąsio ro w sk ie Jezio ro (w szyst
kie odnoszące się do jed n eg o obiektu) m ożna z p o w o d zen iem w yłączyć z n a zw p ru sk ich . Nie ulega w ątpliw ości, że n a z w a jeziora jes t w tó r n a w sto su n k u
do n a zw y miejscowości (Gąsiory, G a n s h o r n ) — ta zaś w y w o d zi się od p rz y -
d o m k a rodzinnego czy n azw is k a pierw szego właściciela, pochodzącego z okolic T y m a w y — w e d łu g d o k u m e n tu z 1.289 ro k u już p rz ed połow ą X III w iek u należącej do T eo d o ry k a zw an eg o G an sh o rn . N a jp raw d o p o d o b n ie j p rz y d o m e k G a n s h o rn jest niem iecki, ale n iem a l ró w n ie m ożliwe, że chodzi o zniem czoną fo rm ę Gąsiora. T y m a w a leży w s tre fie o sad n ictw a m ieszanego p o lsk o -p ru s- kiego (w pasie p o g ra n ic zn y m n a północ od O s y ) 2:. W tej s y tu a cji ró w n ież
n a zw y m az u rs k ie G an s B e r g — G a n s k e n B e r g — G ąska tr u d n o b y ło b y uznać
za p ru sk ie. T e ry to ria ln ie i chronologicznie zw iązane są z zasięgiem polskiego osad n ictw a mazow ieckiego. B ard ziej sk o m p lik o w an a jes t s p r a w a n a z w y wsi
Ga ns na t e re n ie północnej W arm ii, w obec p rzytoczonej przez T o p o ro w a a n a
logii k u ro ń s k ie j (w w y p a d k u jej je d n a k n azw isko czy przezw isko Gan sz —
H a n s z z XV I w. nie m usi być id en ty czn e z ło tew sk im a p e lty w e m garis „p as t u c h ”, bo może być pochodzenia niem ieckiego) i p raw d o p o d o b ień stw o p r u s
kiego pochodzenia w s ch o d n io p ru sk ieg o p r o w in icjo n alizm u niem ieckiego g a n-
n e r „ w y ro b n ik d n ió w k o w y ” (s. 154). Je śli n a w e t p rz y ją ć w sp o m n ia n ą k u r o ń -
s k ą nazw ę osobow ą za rd z en n ie b ałty jsk ą , a lte rn a c ja fo rm gans — hans
su g e ru je przy jęcie znaczenia „gęś” zgodnie z analogiczną a lte rn a c ją w języ k a c h in d o e u r o p e js k ic h 2S. Z języka p ru sk ie g o zn am y je d n a k in n e o k reślen ie
gęsi. Nie m ożna więc w ykluczyć możliwości, że n a z w a wsi Ga ns n a północnej
W arm ii jes t jed n y m ze śladów czternastow iecznego o sad n ictw a polskiego na ty m teren ie, k tó r e acz rzadko, ale d a w ało się w ty m czasie stw ierd zić ta k d alek o n a północy.
Z rd zen iem g a r - T o p o ro w połączył p rz ed e w szy stk im dw ie nazw y. J e d n a
z nich to nazw a dzisiejszych G ro n it pod O lsztynem , dla k tó r e j n a js ta rs z y
zapis m a fo rm ę G a r o n i t h (1334), co z n a jd u je też p o tw ierd z en ie w k ilk u d a l
szych w z m ia n k a c h (m.in. poza p o d a n y m i w h aśle G a r o n i c h ) M. N a j
26 C D W a r m . , t . 2, n r 400. 27 P o r . J . P o w i e r s k i , P r o b l e m p o l s k o - p r u s k l e j g r a n i c y n a O s i e a o s a d n i c t w o z i e m i p l o - i r ę s k i e j , K M W , 1977, n r 2 , s . 158 n . , g d z i e d a l s z e d a n e . 28 P o r . n p . E . W a s s e r z i e h e r , K l e i n e s e t y m o l o g i s c h e s W ö r t e r b u c h d e r d e u t s c h e n S p r a c h e , L e i p z i g 1977, s . 75. 29 C D W a r m . , t . 2, n r 319.
D r u g i t o m s ł o w n i k a języka p ru s k i e g o 129
sta rs z y zapis, bez p ierw sze j sam ogłoski, pochodzi z ap e w n e d o p iero z 1379 r o k u ( G r u n i t t h e n ) 30, gdyż zbliżone zapisy rzek o m o z 1353 r o k u b y ły um ieszczone (sądząc z te k s tu pub lik o w an eg o ) ty lk o w t y tu le k o p i i 31. W p u b lik o w a n y m
tek ście jes t fo rm a G a r r a n c z e n , pozornie s p r a w ia ją c a w ra że n ie polskiej
(Gorzęcin), w y m a g a ją c a jakiegoś w y ja śn ien ia. Za polskością n ie p rz e m a w ia w k a ż d y m razie w s p o m n ia n y zapis G a r o n i c h (su g eru jący p olski f o r m a t p a tr o - n im iczn y -ice), gdyż n ie m a l n a p e w n o to b łę d n y odczyt k o p isty z am iast
G a r o n i t h . D ru g a n a to m ia s t n a zw a G o r u w y i e n — ze s tr e f y p o g ra n ic za polsko- p ru sk ie g o — jes t n a jp ra w d o p o d o b n ie j p r u s k ą s u b s ty tu c ją fon ety czn ą polskiej n a z w y Gorow ice. Z w r a c a m w ty m m iejscu u w a g ę n a a r ty k u ł y H u b e r ta G órnow icza, dotyczące s to s u n k u m ięd zy n a zw a m i po lsk im i i p ru sk im i, w k tó r y c h m o w a i o tej n a z w i e 32. P o d a n e d alej przez T o p o ro w a zapisy n a zw z g o r - z dorzecza W isły i d a le j n a zachód są poza w szelk ą w ątpliw ością polskie, czego w s ło w n ik u nie zaznaczono. N ależy do n ic h i n a z w a G oryń, ja k w s k a z u je k o m p le t zapisów źródłow ych. Nie w y k lu c za to archaicznego c h a r a k te r u nazw y, jej p o w ią za ń z to p o n im ią t r a c k ą i iliry jsk ą, a może n a w e t przed sło w iań sk ieg o su b s tra to w e g o („ w en e ty js k ie g o ”, n a d b a łty c k ie g o ) 83. W t a k im razie w n a z w a c h m ie jsc o w y ch p ru s k ic h g a r - p o ja w ia się ty lk o ra z (w w y p a d k u g a lin d zk ich Gronit), jej w iary g o d n o ść p o tw ierd z ać m ogą p rzytoczone przez T o p o ro w a p r z y k ła d y u ż y w a n ia tego rd z e n ia w n a ze w n ictw ie z in n y ch ziem b ałty jsk ich , ale zasta n o w ien ia w y m a g a r e d u k c ja sam ogłosek w ty m toponim ie, w czasie gdy wieś w d a ls zy m ciągu p o z o staw ała jeszcze etnicznie p ru sk a .
Z a s k a k u ją c y jest fak t, że Toporow , p rz e d s ta w ia ją c pod rd z e n ie m g a r d -
ró w n ie ż rz ek o m y p r u s k i g a r d „ g ró d ” (którego to w y ra z u je d n a k n ie d o k u m e n
tuje) nie w sk az u je n a is tn ie n ie p om orskiego g a r d jako p ra w id ło w eg o odpo
w ie d n ik a k o n ty n e n ta ln e g o polskiego gród. To p o stę p o w a n ie jes t niezgodne z p r z y ję ty m przez tego badacza, k tó r y w sło w n ik u s t a r a się odszukać odległe n a w e t w y ra z y p o k re w n e. N a s u w a się n i e o d p a rte w rażenie, że nasz A u to r t e n d e n cy jn ie dąży do rozszerzenia zasobu toponim ii p r u s k ie j kosztem północ- nopolskiej. M ożna to było zau w aży ć już w p ie rw s z y m to m ie słow nika. P r z y w ołanie w sło w n ik u p r u s k im n a z w y t y p u „ G a rd z ie ń ” bez p o d a n ia ich p o l skiego c h a r a k te r u m ieści się w tejże ten d e n c ji T oporow a. W sp ra w ie ty ch n azw (do k tó r y c h n a le ży też, w b r e w pozorom, p ie r w o tn a n a z w a m iasteczk a G a r d e ja n a Pow iślu) o d w o łu jem y się do s tu d ió w G órnow icza 31.
Sądzę, że p o d h a s łe m g a r i a n „ d rzew o ” (s. 163 nn.) — chociażby ze wzglę
d u n a analogię lite w sk ą g i r i a „ las” n ale ża ło b y u w zględnić n a z w ę jed n ej
z ziem i p o m ezań s k ich G e r i a , ja k ró w n ie ż n azw ę m iejscow ą w tejże ziem i
G i r g e i n e (z o d d a n ie m w e d łu g m a n ie ry orto g raficzn ej śred n io w ieczn ej przez lite rę „ g ” głoski „ i”, a więc G i r i e i n e )35. P o w ią z an ie G i r g e i n e z w y m ien io n ą
30 I b i d e m , t . 3, n r 79. 31 I b i d e m , t . 2, n r 194. 32 P o r . n p . H . G ó r n o w i c z , D a s a I t p r e u s s i s c h e S u f f l k s - i t - u n d d a s p o l n i s c h e S u f f l k s - t e i n O r t s n a m e n d e s p r e u s s i s c h e n P o m e s a n i e n s , Z e i t s c h r i f t f ü r S l a w i s t i k , 1974, B d . 19, H . 2, s s . 234— 240. 33 P o r . J . P o w i e r s k i , G o r y ń . Z b a d a ń n a d s ł o w i a ń s k ą p r z e s z ł o ś c i ą P o m e z a n i i , P o m e r a n i a A n t i q u a , 1979, t . 9, s . 164 n . , 167 n . i p a s s i m . 34 Р о г . n p . H . G ó r n o w i c z , G a r d e j a , w : N a z w y m i a s t P o m o r z a G d a ń s k i e g o , s . 206 n n . ; t e n ż e , C h a r a k t e r i s t i s c h e s l a w i s c h e t o p o g r a p h i s c h e N a m e n t y p e n i n P o m o r z e G d a ń s k i e , O n o m a - s t i c a S l a v o g e r m a n i c a , 1979, t . 12, s . 67. 35 D a n e z e s t a w i a R . W e n s k u s , Z u r L o k a l i s i e r u n g , s . 129 n . K o m u n i k a t y — 9
130 Jan Powierski
n a zw ą G e r i a z d aje się rozstrzygać w a h a n ia T oporow a, czy łączyć G i r g e i n e
z ło te w s k ą n a z w ą G i r k u t u - k a i n s , czy o dczytyw ać rd z eń jako g i r , — (s. 234).
P ra w id ło w a jest ew en tu a ln o ś ć d ru g a . S łusznie więc p rz y g a r i a n T oporow
p o d aje też i w o g a r g e — i w e g a r g e („drzewo sow y p u c h ac za ” , co — wobec
w y s tę p o w a n ia w opisie g ran ic — u z n a ję nie za n azw ę w łasną, lecz określenie drzew a, n a k tó r y m rzeczyw iście w ty m czasie gnieździł się puchacz) i nazw ę
m iejscow ą A u c t i g i r g e n—A u g s t a g i r r e n , co m ożna czytać odpow iednio i w o g a -
r i n i A u k t i g i r i e n itp. In te r e s u ją c a jest m itologiczna i n te r p r e ta c ja s to s u n k u
m iędzy s e m a n ty k ą p ru sk ie g o g a r i a n „ d rze w o ” i słow iańskiego g o r a „g ó ra ”
(czasami też „la s” ) jak o w y ra ża jąc eg o pow iązania w r a m a c h p o dstaw ow ego m itu bałto sło w iań sk ieg o (czy szerzej indoeuropęjskiego).
Rdzeń ga rs- , zd an iem T oporow a, m a być pośw iadczony przez dw ie n azw y
m iejscow e i m a analogie w ło tew s k im gârêa „w ielk i las, pu szcza” i litew sk im
garsas. Nie jes t to oczywiste. P ie rw s z y zapis p ierw szej z n azw (Garzewo, pod Ś w ią tk a m i niedaleko D obrego Miasta) nie pochodzi b y n a jm n ie j z 1347 roku. P o d a n y przez G eru ilisa zapis pochodzi bow iem nie z te k s tu d o k u m e n tu z tego
roku, lecz z t y tu ł u kopii tegoż a k tu . U w zględniona ta m fo rm a G a r s e n jest
p óźna (XV w.). W tek ście p rz ek a za n ą d w u P ru s o m celem lokalizacji w ieś o k r e
ślona n a z w ą I i e y l g e j j e l d e (Heiligenfelde) — czy o d zw iercied lała ona t ł u
m aczenie d a w n ej h ip o tety czn ej n a zw y p ru sk ie j, oznaczającej św ięte pole, nie w iem y. W ieś leżała, co zresztą s fo rm u ło w a n o w y ra źn ie w dokumencie,' pod wsią Iieilig e n ta l („święta d o lin a ”, dziś Ś w i ą t k i ) 36. Chodziło więc o jak iś ośro d ek kulto w y , n iew ątp liw ie jeszcze pogański. W ątp liw e, czy p aso w ała do tego
nazw a, oznaczająca puszczę czy w ielki las (święty gaj b y łb y raczej sk ro m n y w rozm iarach). N a js ta rs z y m zapisem n a z w y nien iem ieck iej H eilig en feld e jest
w obec tego fo rm a G a r c z y n (138 3 ) 37. P o te m sp o ty k a m y zapis G a r z y n (1392) 3S.
P ie r w o tn e b rz m ien ie n a z w y n a jła tw ie j z rek o n s tru o w a ć jak o G a r c z y n lub
G a r d z i n (czy G a r cz n o ) , co n a jła tw ie j b y ło b y uznać za nazw ę polską w b rz m ie
n iu p o m o rsk im s-. Nie w ykluczone, że odnosi się tu o dm iejscow e imię osobowe
A r n d ta G arsenitz, k tó r y u zy sk ał w 1412 ro k u p r a w a m ie jsk ie B r a n i e w a 10. Ta fo rm a m o g ła b y być pseudopat.ronim iczną n a bazie w cześniejszej to p o g ra ficznej. N azw a polska m ogłaby u k sz tałto w ać się m iędzy 1347 rokiem , gdy
w ieś o trzy m ali P ru s o w ie, a 1383 rokiem , w okresie, w k tó r y m m ogli zmienić
się właściciele. F o r m y G a r s e n — G a r s c h e n o d zw ierciedlać m ogły w p r a w i
d łow y sposób proces znie m czenia nazw y. D odanie p rz y m io tn ik a W ielki
(Maius) — ja k w t y tu le kopii d o k u m e n tu z 1347 ro k u S t a r y (Alt) — było
zw iązane z p o w s ta n iem posiadłości o analogicznej nazw ie G a r s c h e n z p r z y
m io tn ik ie m M ały (Klein) — dzisiejszego G o rzew k a 41. P o d a n a możliwość pol skiego pochodzenia n azw y w y m a g a dalszej w e ry fik a c ji, ale jest co n a jm n ie j ró w n ie p ra w d o p o d o b n a, jak w y w o d zen ie tej n a z w y od r e k o n s tru o w an e g o na
w ą tłe j p o d sta w ie p ru sk ieg o rdzenia ga rs- . W tej sytuacji rozw ażenia w y m a
g a ła b y też d r u g a pod an a przez T o p o ro w a za G e ru llise m n a zw a m iejscow a
G a r s e n i k e n . Wobec faktu, że jej zapis je s t późny (1453), z o k re su p rzew ag i w tej okolicy (tzn. pod Piszem) o sa d n ictw a polskiego, nie m ożna w ykluczać,
36 C D W a r m . , t. 2, n r 93. 37 P o r . G c n i l l i s , S. 37. 38 C D W a r m . , t . 3, n r 265. 39 Z o b . d l a p o r ó w n a n i a H . G ó r n o w i c z , C h a r a k t e r i s t i s c h e , s . 87. 40 C D W a r m . , t. 4, n r 1, s . 42. 41 I b i d e m , t . 2, n r 99 i 487, p r z y p i s y w y d a w c y .
D r u g i t om s ł o wn i k a języka p r u s k i eg o 131
źe tak ż e chodzi t u o niem ieck ą su b s ty tu c ją n a zw y polskiej. To p rzypuszczenie b y ło b y je d n a k m n ie j p r a w d o p o d o b n e niż w w y p a d k u n a z w y G arzew a.
O b s zern y i b a rd zo in te r e s u ją c y jes t a r ty k u ł o te r m in ie g a sł o „dział
(pola)” , w k t ó r y m m o żn a odnaleźć sporo c en n y c h u w ag, doty czący ch posia d a n ia ziem i i być może z w iązan y ch z te r m in e m s p i a w obciążeń po d atk o w y ch . A u to r — nie bez p o d s ta w — opow iada się za ro d z im y m pochodzeniem a p ela- ty w u (s. 169— 173).
T o p o ro w (jak i G e r u l l i s 42) nie sięgnąw szy do w y n ik ó w b a d a ń o sad n i czych, a n i n ie w y k o rz y s tu ją c w ty m m iejscu u w a g w y d a w c ó w k o d e k su w arm iń s k ieg o , nie z d aje sobie s p ra w y , że zapisy n a z w tej sam ej m iejsco
wości u m ieścił pod różnym i rd zen iam i: g a u d - i g a u g - (s. 174 n.). Chodzi
0 dzisiejsze G a u d y n y pod P io tro w c em niedaleko Pieniężna, o d n o to w an e
jak o G a u d y n (1324?), G a u g e i n (1326), G a u d y n (1329), G a u g i e n (1355), G a b i e n
(1429, w t y tu le kopii: G a w d e n ), Gaw in. (1434) i później G a u d e n 13. Z apis ty p u
G a w i n św iadczy, że fo rm y t y p u G a u y e m n a leży o dczytyw ać jak o G a u j e i n
(G a u j i n ), pozostaje je d n a k do w y ja śn ien ia w y m ia n a w n a zw ie g a u d - i g a u j -.
W k a ż d y m razie rd z eń g a u d - jest o w iele lepiej pośw iadczony w toponim ii
pru sk iej, niż g a u j - lu b gau g-.
W zw iązk u z h a s łe m ged-, tr z e b a się liczyć z tym , że tak ż e w nagłosie, w w ie lu zapisach źródłow ych, graficzn e „g” o d d aje dźw ięk „ j” ; sy tu a cje o d w ro tn e m ogą być co n a jw y ż e j sporadyczne. Poza p o d a n y m i przez A u to ra
pod ty m h a s łe m z ap isam i z j e d - (s. 182 n.), b a d a n ia n a d g enealogią ro d u
C a n d e i n44 zup ełn ie jednoznacznie w s k az u ją n a m ieszanie w o rto g rafii ge
d-1 j e d - . W ta k im razie niezb ęd n e b yłoby p o ró w n a w c ze p o tra k to w a n ie także
n iew ątp liw eg o p ru sk ie g o rd zen ia j e d - , podobnie" ja k uczynił to T oporow
z ged -. Ze s p ra w szczegółow ych w a rto odnotow ać (co n ie w y n ik a jed n o zn acz
nie z d a n y c h Gerullisa), że dla wsi G e d a u t e n (dziś G ie d u ty pod B aży n am i
i P ien iężn em na W arm ii) is tn ieje w y ra ź n y dow ód pochodzenia n a z w y m ie j
scowej od osobowej, w d o k u m en cie b o w iem z 1308 ro k u P r u s G e d a u te o trz y
m u je 10 łan ó w b ezim ien n y ch , a z ty tu ł u kopii w y n ik a , że chodzi o G e d a u te n ,
co p o tw ie rd z a ją d a n e to pograficzne (opis położenia ow y ch 10 ł a n ó w ) 45. I s tn ia
ła też (od 1352 r.) d r u g a w ieś G e d a u t e n (później G e d a i te n ) n a W arm ii, dzi
siejsze G ie d a jty pod . O lsztynem n ied alek o Jo n k o w a. P r z y k ła d e m dłu g o
trw a łe g o o d n o to w y w a n ia fonetycznego j e d - przez g e d - m ogą być zap isy wsi,
noszącej w czasach n o w o ż y tn y ch nazw ę J a d d e n (dzisiejsze G ad y pod B a r-
czew kiem na W arm ii). W 1369 r o k u t P r u s G e d eth e o trzy m a! do lokacji wieś
H oh en feld , a t y t u ł kopii odpow iedniego d o k u m e n tu określa, że chodzi o G e d -
d e n40, t a k ą n a zw ę nosiła tak ż e w ieś w 1405 roku. Jeszcze w początkach
X V II w ie k u odn o to w an o ją jako G a d d e n 47, ale stabilizacja o rto g rafii p r o w a
dziła do n a z w y n o w o ży tn ej z nag lo s o w y m „ j”-. Wobec m ałego p ra w d o p o d o
b i e ń s tw a fonetycznego przejścia g e d - w j e d - m ożna spokojnie re k o n s tru o w a ć
imię P r u s a z 1369 ro k u jak o J e d e t- , z odpo w ied n im i k o n s e k w e n cja m i dla
o d tw o rz en ia n a z w y p r u s k ie j wsi. 42 G e r u l l i s , s s . 36 i 38. 43 P o z a z a p i s a m i G e r u l l i s a p o r . z w ł a s z c z a C D W a r m . , t . i , n r 234, 241; t . 2, n r 225 (z u w a g a m i w y d a w c y ) ; t . 4, n r 265 i 511. 44 P o r . R . W e n s k u s , D i e g e n s C a n d e i n , Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g , 1961, B d . 10. 45 C D W a r m , , t , 1, n r 141, 46 I b i d e m , t . 2, n r 435. 47 Z . G u i d o n , J . P o w i e r s k i , R e w i z j a ł a n ó w w a r m i ń s k i c h z 1617 т о к и , К M W , 1970, n r 2, s. 274.
132 Jan Powierski
Co do um ieszczonych, w zw iązku z, p r u s k im rd z en iem ged-, im ion
w ro d z a ju G e d i k e , G o d i k e , tr u d n o stw ierdzić, k ie d y m a m y do czynienia
z im ien iem rd z en n ie p ru s k im (od g e d - lu b je d - ) , a k ie d y z p r z y ję ty m przez P r u s ó w p o p u la r n y m im ien iem chrześcijań sk im , u ż y w a n y m i przez N iem ców
i przez P o la k ó w — „G e d e o n ” — w fo rm ie zd ro b n ia łe j z su fik se m - k - (np.
polskie G ed k o) , W k a żd y m razie b ra cia P ru s o w ie Ge d ek e i H a n n i k e (1364 na
W arm ii) zap e w n e w obu w y p a d k a c h noszą im iona pochodzenia o b c e g o 48,
a b ra c ia stry jec zn i P r u s a G e d i k e m a ją im iona G u n th e , N a m ir, W arp u n e ,
S a n d e r, T a r p e i C oitite (1349) 4S, z k t ó r y c h p rz y n a jm n ie j S a n d e r jes t n iem iec
k im sk ró te m im ien ia A le k sa n d er, co w s k az u je na możliwość, że G e d i k e jest
pochodzenia obcego. Rodzina m ia ła k o n ta k ty z ludnością ziem i ch ełm iń s k iej
(sam G e d i k e p isał się z M ózgowa n a ty m terenie), jes t więc też p r a w d o p o
dobne, że N a m i r b y ł im ien iem zapożyczonym od P o la k ó w (w śród k t ó r y c h na
ziemi ch ełm iń s k iej często w y s tę p o w a ło imię N i e m i e r z a ) . Chodzi t u o zn an ą
rodzinę T u n g en ó w . P o d o b n ie członkow ie jed n e j ro d z in y p r u s k ie j z W arm ii
noszą im iona G e d i k e, G en d erik , T hid eric, B u ndiko, B a rth o lo m e u s i J o h a n n e s
(1361) 50. W ty m zestaw ie d w a o sta tn ie im iona są chrześcijań sk ie, trzecie —
p o chodzenia niem ieckiego, d ru g ie — albo tak ż e n iem ieckiego (H e i n d e n r i c h )
albo słow iańskiego (J e n d r z y c h ) , a więc G e d i k e mogło być im ie n ie m zapoży
czonym. To sam o dotyczy im ienia G o d i k e (uw zględnionego w sło w n ik u pod
h a s łe m g o d- , s. 272), k tó r e z całą pew nością było s k ró te m im ienia G o d f r i e d ,
ja k m o żn a łatw o p r z ek o n a ć się p r z eg ląd a jąc d a n e źródłow e o N iem cach
i P o la k ac h noszących zd ro b n ia łe im iona G o d e k e itp. W y w o d zen ie ty c h o s ta t
nich z zasobu im ie n n ic tw a p ru sk ie g o jes t niep o ro zu m ien iem . S u fik s z d r a b
n ia ją c y -e k e w y s tę p u je pow szechnie tak ż e n a te r e n a c h odległych od P r u s
(np. w użyciu u N iem ców z Połabia), a zapisy -e k e i - i k e często o d d a ją też
słow iański su fik s d e m in u ty w n y -ko. W za je m n y s to su n e k obu (niemieckiego i słow iańskiego) w y m a g a jeszcze d o k ład n eg o zb adania, ale w żad n y m w y p a d k u nie chodzi tu o zapożyczenie pruskie.
O dosobiony zapis n a z w y m iejscow ej G e g e l a w c k e n n nie m oże być p o ró w
n y w a n y z lite w sk im Gege itp. i zw iąz an y z rd z en iem geg-, bo t a k późniejsza
n azw a te j sam ej miejscowości (Jeglacken), ja k i p rz ew a g a zapisów (w cześniej
szych!) w fo rm ie J c g e l a w k e n i t p . 51, w s k azu ją, że chodzi o rd z e ń je g - , dla
k tó reg o tak ż e m o żn a znaleźć k o re sp o n d en c je w in n y c h języ k ach b a łty jsk ich . In te r e s u ją c e są ro zw ażan ia A u to r a i p rzytoczone d a n e porów naw cze,
dotyczące w y ra zó w g e y t k o i ge its „clileb” (s. 193 nn.), gelso „żelazo”
(s. 200 nn.), g e n n o „żona, k o b ieta , gospodyni d o m u ”, (s. 207 nn.), g e r b t „ m ó
w i ć " (s. 217 nn.) i r e k o n s tru o w a n e g e n t a r s „ b u r s z ty n ” (s. 211 nn.). M ają one duże znaczenie dla dziejów lek sy k i słow iańskiej (w ty m polskiej) i w p r o w a
dzają w szersze z ag a d n ie n ia indoeu ro p eisty k i.
J e śli J a n G e r d is , sołtys w T r ą b a c h niedalego B r a n i e w a 52, nosił istotnie
p rz y d o m e k pru sk i, a rzeczyw iście może to su g e ro w a ć z e b r a n y przez T opo
ro w a pod rd z en iem g e r d - zasób n a zw w ła sn y c h p ru sk ich , lite w sk ic h i ło te w
skich (s. 219), u zy sk a lib y śm y jeszcze jed e n p o śre d n i dow ód zn acznej n a t e r e nie W arm ii roli P ru s ó w w e w siach na p ra w ie n iem ieckim . Nie m ożna je d n a k
48 C D W a r m . , t . 2, n r 366. 49 I b i d e m , n r 148. 50 I b i d e m , n r 315.
51 P o r . c h o c i a ż b y G e r u l l i s , s . 51. 52 C D W a r m . , t . 3, n r 80.
D r u g i t om s ł o w n i k a języka p r u s k i eg o 1 3 3
w y k lu czy ć możliwości, że G erd is jes t n iem ieck im p a tr o n im ic z n y m d o p e ł niaczem , a zbieżność fo n ety czn a z b a lty js k im i n a z w a m i w ła s n y m i p r z y p a d
kow a. Z u p ełn ie n ie p e w n a je s t re k o n s tr u k c ja rd zen ia g e r k - n a p o d staw ie
imion G e r k o , G e r k e i p o ch o d n y ch n a zw m iejscow ych, b o w iem m im o analogii
w toponim ii litew sk iej (s. 220 n.) b a rd ziej p r a w d o p o d o b n e m oże być zdanie, że w sp o m n ia n e im io n a są zapożyczonym i z niem ieck ieg o lu b polskiego z d ro b
n ien ia m i n iem ieckiego im ie n ia G e r h a r d . Z au w aż m y , że na W a rm ii w 1346 ro k u
w y s tę p u ją P ru s o w ie G e r k o , H a n k e, K u n k o , M a th e u s i A ndress, synow ie W al
tera . Są to w szystkie im iona niem ieck ie (bo np. K u n k o to zd ro b n ie n ie od K o n
ra d a ) i o g ó ln o c h rz e ś c ija ń s k ie 6S. Sądzę, że in te re s u ją c e b y ło b y przytoczenie
im ie n ia P r u s a G e r g i o (1355, f o r m a w dopełniaczu 54, p r z y u ż y w a n iu przez i n
nego P r u s a im ienia G e o rg a , 1369 r. 56), jak o p rz y k ła d u fonetycznej s u b s ty tu c ji
im io n p rz e ję ty c h od Niemców.
W z n an y c h p u b lik a c ja c h źród ło w y ch nie u d a ło n a m się z w ery fik o w a ć podanego przez A u to ra za G e ru llis e m zapisu Ge.rm (1293) d la późniejszych
miejscowości G e r m e n (pod h a s łe m g e r m - , s. 221). Chodzi o dzisiejszy Jaro ^
m ierz n iedalego K la s z to rk a w pobliżu K w id zy n a. W ed łu g d o stę p n y ch re c e n zen to w i źródeł w 1302 r o k u leżały tu d o b r a H e r m a n a G a k o n o w i c z a ( J a k o n o - w i c a l ) . M iejscow ość nosiła później n azw ę G e r m e n lu b J a r o m i e r z ; jej nazw ę p rzeniesiono też na jezioro K ucki, o d n o to w an e w la ta c h 1393— 1394 w ty tu le
kopii d o k u m e n tu z 1388 ro k u jako G e r m o r . P o ró w n a n ie n a z w y niem ieckiej
( G e r m o r , G e r m e n ) z polską w skazuje, że zapisy n iem iec k ie n ależy odczy ty w ać z p ierw szą głoską „ j”, a n a z w a n a jp ra w d o p o d o b n ie j pochodzi od spolszczo
n ej w e r s ji im ie n ia H e r m a n (J e r z m a n ), sko jarzo n eg o n a stęp n ie z im ien iem
J a r o m i r ss. N a jp raw d o p o d o b n ie j więc n a z w a m iejsco w a nie jes t p ru sk a ,
a z całą pew nością nie m a zw iąz k u z rd zen iem g e r m - . W ta k im ra zie w z ras ta
p raw d o p o d o b ień stw o , że pozostałe n a z w y t y p u G e r m y n y n , G e r m a y n —
G i r m e i n , G irm o w (np. 1299) 57 — G e rm a u , G e rm e — G ir m e itp. pochodzą od
tego sam ego rdzenia, z ap isy w an eg o jak o g e rm - i g i r m - (o ty m o sta tn im
s. 243).
Z d alszych haseł, k t ó r y c h d o k u m e n ta c ję źró d ło w ą m o żn a rozszerzyć,
z a t r z y m a jm y się p rz y g i m - (s. 237). N azw a jeziora G i m m e r (1348) b y ła w ie
lo k ro tn ie z ap isy w an a od 1355 ro k u w fo rm ie G y m m e r 58. Od n iej pochodzi też
n a zw a w si G ros G e m m e r n i K le in G e m m e r n (dzisiejsze G a m e rk i W ielkie
i M ałe n a d P asłęk ą, n ied a lek o Olsztyna). Nie zau w a ż y łe m nigdzie w słow niku u w zg lęd n ien ia p odobnej n a z w y rzeczki, k tó r e j zapisy w e d łu g G e ru llisa b rzm ią
G a u m i r (1290) i G a u m e r e (1308). Id zie o rzeczkę, p ły n ą c ą pod S t y g a jn a m i
i G ie d u ta m i n a północnej W arm ii, o d n o to w a n ą tak ż e pod n a zw a m i G a m ü r
(1285) i G a m m e r e (1308) 6S. Do języ k o zn aw có w n ależy rozstrzygnięcie, czy
chodzi o n a zw ę od tego sam ego rdzenia. W k a ż d y m razie jej zapisy zn an e są ty lk o z późniejszych kopii d o k u m en tó w , w y s ta w io n y c h pod w s p o m n ia n y m i
53 I b i d e m , t. 2, n r 60. 54 I b i d e m , n r 217. 55 I b i d e m , n r 435. 56 P o r . i n f o r m a c j e o d a n y c h ź r ó d ł o w y c h : J . P o w i e r s k i , O s a d n i c t i a o n a d ś r e d n i ą G a r d ę p ą . Z e s t u d i ó w n a d p o l s k o - p r u s k i m p o g r a n i c z e m e t n i c z n y m w p o ł u d n i o w e j P o m e z a n i i , R o c z n i k E l b l ą s k i , t . 8, 1979, s . 33— 38. 57 P r U , B d . 1, T . 2, n r 718 i 765. 58 C D W a r m . , t . 2, n r 221; t . 3, n r 92; 349; p o r . t e ż u w a g i w y d a w c y d o C D W a r m . , t . 2, n r 221 i 226. 59 G e r u l l i s , s . 37; p o r . t e ż n p . C D W a r m . , t . 1, 84 i 141.
134 Jan Powierski
latam i. Dla jezio ra G y m e (przy d a w n ej g ra n ic y W arm ii z M azu ram i) można
dodać zapis G y m e n z 1428 r.60. Odnosi się on i do w s ;. B y ły to w szystko
n a zw y w odne; n a z w y osad m ia ły c h a r a k te r w tó rn y . O dróżnia się pod ty m
w zględem n a zw a osiem nastow iecznego fo lw a rk u G i m m e r n pod K o ln e m n ie
daleko Reszla 61, k tó r a je d n a k jest późna.
Słusznie T o p o ro w m a w ątpliw ości co do re k o n s tr u k c ji rzekom ego p r u skiego w y ra z u g i n t e l i s (wołacz: gi n t e le ). P o d s ta w ą re k o n s tr u k c ji b y ła od n o
to w a n a przez H ie ro n im a M ałeckiego p r u s k a fraza K ails n a u sse n g n ig e th e ,
m a ją ca oznaczać z w r o t s k ie ro w a n y do zmarłego, w tłu m a cz en iu n a niem iecki:
ich tr in c k e d ir zu, u n s e r f reu n d t. L ucas D aw id zas tąp ił g n ig e t h e przez geigete,
a H a rtk n o c h — przez g p g e n e th e (s. 241). Od ty c h fo rm do g i n t e l e pro w ad zić
m ogła ty lk o daleko idąca k o n ie k tu ra . G d y b y zaw ierzyć form ie, p o d a n ej przez H a rtk n o ch a , n a su w a ło b y się znacznie prostsze w y ja śn ien ie, że chodzi o p r u
skie zapożyczenie w y ra z u gegenote, k tó r y np. w n iem iec k im spisie p r a w a
polskiego w tzw . K s ię d z e E l b l ą s k i e j oznacza! w spólnotę („opole”) c2, a jest
blisko s p o k re w n io n y ze w spółczesnym Genosse, o zn aczającym p ierw o tn ie
w s p ó ln ik a w w y p a sie b ydła czy w s p ó ln ik a w ogóle, dziś zaś — to w a rzy sz a 63.
Różnica w s to s u n k u do p rz y ja cie la (freundt) nie jest istotna. Z m ia n a s e m a n
tyczna od geg eno te „ w s p ó ln o ta ” do p ru sk ieg o g y g e n e t h e „członek wspólnoty,
p rz y ja c ie l” jes t p rz y zapożyczaniu w y ia z u dość. p ra w d o p o d o b n a. M ożliw e też, że d ru g ie „g” w o m a w ia n y m w y ra zie p ru s k im n ależy czytać jak o dźw ięk „ j” ,
re k o n s tr u u ją c cały te r m in w fo rm ie zbliżonej do g i j n e t e lu b ge in et e, a więc
jak o p o k r e w n y z p ru s k im g i n n i s „p rzy jac iel” (o k tó r y m s. 238 nn.). Tu
m o g ła b y należeć też fo rm a Małeckiego jako e w e n tu a ln ie po m y łk o w o zap isan a
g n ig e t h e z am iast g in g e t h e (g i r . i e t e?).
W arto zauw ażyć, że w sp o m n ia n i pod h a s łe m g l a b - (za K ozierow skim )
G l a b u n a i jego sy n (G l a b u n o w i c z ) n ależą do o d g ry w a jąc ej zn aczną rolę poli tyczną n a P o m o rz u Gdańskim, w d ru g iej połow ie X III w ie k u rodziny, pocho
dzącej z Pom ezanii, k tó r e j członkow ie nosili im iona W ajsil, G l a b u n a , D iw an
(Siwan) i R a m o ta 6). N a W a rm ii z im ien iem G l a b u n a s p o ty k a m y się na p r z y
k ła d w 1365 r o k u 65. Z W a rm ii też pochodzi większość p o d a n y c h przez Topo
r o w a zapisów im ion od rd zen ia g l a n d - (s. 258), ale p rz y ję te za S ta n is ła w e m
R ospondem zdanie, że imię G l a n d e (w 1517 r.) jes t polskie, n a leży uznać
za zupełnie dowolne. W y stęp u jąc y w ów czas chłop P e t e r G l a n d e jes t n ie
zn an e j naro d o w o ści (jego b r a te m by ł G re g o r K nobel) — p rz y d o m e k czy d r u
gie imię G l a n d e m ógł odziedziczyć po p ru s k ic h im ie n n ik a ch z X IV —X V w iek u
lu b o trzy m ać od w sp o m n ia n ej w sło w n ik u wsi G l a n d e n (dziś G ląd y niedaleko
P i e n ię ż n a ) 66.
Poza zn an y m i G eru lliso w i i za nim T oporow ow i n a zw a m i m iejscow ym i
pochodzącym i od tegoż rdzenia, istn ia ła też n a W arm ii wieś G l a d e m a n s d o r j
(1366) — G l a n d e m a n s d o r j (1399)E7, dzisiejsze Z alb k i pod D y w ita m i niedaleko
60 P o r . n p . C D W a r m . , t . 4, n r 258. 61 P o r . J . F . G o l d b e c k , V o l l s t ä n d i g e T o p o g r a p h i e d e s K ö n i g r e i c h P r e u s s e n , T . 1, L i e f . 2. H a m b u r g 1967, s . 62. 62 N a j s t a r s z y z w ó d p r a w a p o l s k i e g o . W y d . J . M a t u s z e w s k i , W a r s z a w a 1959, z o b . p r z e z i n d e k s n a s . 258: g e g e n o t e . 63 E . W a s s e r z i e h e r , o p . c i t . , s . 81. 64 P o r . i n d e k s w P o m m e r e l l i s c h e s U r k u n d e n b u c h . B e a r b . v . M . P e r l b a c h , D a n z i g 1882. 65 C D W a r m . , t . 2, n r 380. 66 P o r . M i k o ł a j a K o p e r n i k a L o k a c j e ł a n ó w o p u s z c z o n y c h . W y d . M . B i s k u p , O l s z t y n 1970, SS. 77 i 81. 67 P o r . n p . C D W a r m . , t . 2, n r 406; t . 3, n r 345.
D r u g i t om s ł o w n i k a języka p r u s k i eg o 135
O lsztyna, z n a z w ą n iew ątp liw ie niem iecką, ale n a jp ra w d o p o d o b n ie j od h y b r y
daln eg o p ru sk o -n ie m iec k ieg o im ien ia (przydom ka) G l a n d m a n n .
Z n a s tęp n y c h h aseł w a r to zwrócić u w a g ę czy teln ik a n a w y ra z g l e u p te n e
„ o d k ła d n ica ”, ze w zględu na zw iązek z p ro b le m a ty k ą p o d staw o w ej dziedziny g o sp o d a rk i P r u s ó w (s. 263 nn.), p odobnie ja k w g r a n d i s „ p ie rśc ie ń ” (s. 288 n.)
oraz na gles( um) , o k reślen ie b u i s z ty n u w języku s t a ro ż y tn y c h m ieszk ań có w
P ru s , A istów (w edług T acyta). T o p o ro w s k ło n n y jes t u znać ten t e r m in za
p r u s k i (s. 261 n.). B yłby to, obok ge n tu r s , d ru g i w y ra z oznaczający te n p o p u
l a r n y surow iec. S topień p r a w d o p o d o b ie ń s tw a zw iązania obu z języ k iem p r u skim je s t m n iej więcej ró w n y . N a su w a się p y tan ie, czy w ty m języ k u nie są
one ró w nego pochodzenia: g e n l a r s ma bliskie analogie w sch o d n io b a łty jsk ie
(słowiański j a n t a r m a być z d a n ie m A u to ra pożyczką bałtyjską), zaś g le s- m a
analogie g e rm a ń s k ie i być może zachodniosłow iańską, m ó g łb y więc być po c hodzenia su b s tra to w e g o („ w en e ty js k ie g o ” , nadbałtyckiego?).
Rdzeń g l o t - p o d a n y jes t jako n ie p e w n y (ze zn ak iem zapytania), gdyż
b r a k dla niego analogii, a p o d s ta w ą r e k o n s tr u k c ji jes t w y łączn ie n azw a
G l o t t o v (Głotowo pod D o b re m M iastem). P o d o b n ie ty lk o n a zw a b ło ta G lo d e
może pośw iadczać rd z e ń g l o d - (s. 267 i 266). W z w iązk u z tym , że od 1290 roku
pośw iadczone jes t k o m o rn ic tw o głotow skie (późniejsze dobrom iejskie), n azw a
G l o t o w a i u tw o rz o n y od niej p rz y m io tn ik w y s tę p u ją w źró d łach b a rd zo czę
sto, ale różnice w idać ty lk o w fo rm ie su fik su (-c u ie n si s dla p rz y m io tn ik a ,
-o u i a , -o v , o w itp. dla nazwy), zaś te m a t n iezm ien n ie w y s tę p u je jako G l o t -
lu b G l o t t - ss. Mimo mnogości zapisów nie m ożna zup ełn ie w y k lu czy ć m ożli
wości, że fo rm a raz u tr w a lo n a k a n c e la r y jn ie u tr w a liła się bez w zględu na jej p o praw ność.
W zw iązk u z szeroko p rz e d s ta w io n y m a p e la ty w e m g l u m b e „sam ica je le
nia, łosia” (s. 268 nn.) n a s u w a się p y ta n ie o e w e n tu a ln y s to su n e k z polską k le m p ą o zbliżonej sem antyce.
J e d y n y m r e p re z e n ta n te m rd z en ia g n a t - jes t n a z w a G n a t y n n e (s. 270). U m ieszczona przez G e ru llisa w śród n a zw m ie jsc o w y ch nie m a tu dalszego p o t w i e r d z e n i a 69. P o d e jrze w a m , .że chodzi o o k re ślen ie posiadłości w e d łu g
posiadacza, gdyż - y n n e w tej n a zw ie może być t y p o w y m n iem ieck im sufik-
sem, p rz y pom ocy k tórego tw orzono o k re ślen ia k o b iety od im ienia męża
(G n at , co w obec w y s tę p o w a n ia w okolicach E lbląga m o żn a b y n a jła tw ie j i n t e r
p re to w ać jako p rz y d o m e k polski, albo p rz y r e k o n s tr u k c ji G n a d e - jak o n ie
miecki). Nie jest to pew ne, ale p r u s k i c h a r a k te r rd z en ia jes t tak ż e w ątpliw y.
J e d y n y m tak ż e pośw iadczeniem dla g n i b - jest n a zw a m iejscow a G n y p s t e i n
później K n i p s t e i n , dziś K n ip y n ied alek o L id z b a rk a (s. 270 n.). P ru s k o ść tej
n a z w y nie jes t oczywista, m im o iż p ozornie zam ieszczenie jej w dokum encie, z 1346 roku, dla n ieja k ie g o Licocena (sądząc z im ie n ia — P ru s a ) i określenie w ów czas przez n ią pola (campum), może za ty m przem aw iać. T akże jeszcze
w 1390 ro k u w e wsi G n y p s t e i n lu b G n i p s t e y n m ieszkali w olni p ru sc y 7°,
a przejście do fo rm y K n i p s t e i n 71 może być w y n ik ie m s u b s ty tu c ji i e w e n tu a l
n ie adid eacji w tr a k c ie g erm an izacji. Z d ru g iej s tr o n y położenie w sąsiedz tw ie ośro d k a w ła d zy — L id z b ark a — czyni p ra w d o p o d o b n y m wczesne 68 C D W a r m . , t . 1, n r 86 b , 165, 167, 177, 178, 185 1 w i e l e i n n y c h ( t a k ż e w n a s t ę p n y c h t o m a c h ) .
69 G e r u l l i s , s . 43.
70 C D W a r m . , t . 2, n r 58; t . 3, n r 242. 71 2 . G u i d o n , J . P o w i e r s k i , R e w i z j a , s . 279.
