ła zasady etyki chrześcijańskiej w kontekście trudnych do zaakceptowania zasad w ychow aw czych, prowadzących do indoktrynacji politycznej dzieci i młodzieży w okresie „realnego socjaliz m u” .
Reasumując, należy podkreślić, iż om awiana praca stanowi cenne uzupełnienie dotychczasow e go dorobku naukowego i\a lem at społecznej, kulturalnej i ośw iatowo-wychowawczej działalno ści kobiet w Polsce. Zapoznaje czytelnika z mało znanymi postaciami, które w yróżniały się w prze szłości sw oją aktyw nością na polu ośw iaty i na uki.
Danuta Apanel
1 D. Żołądź-Strzelczyk, D ziałalność kobiet na polu
oświaty w Polsce przedrozbiorow ej [w:] D ziałalność kobiet polskich na po lu oświaty i nauki, pod red.
W. Jam rożka i D. Żołądź-Strzelczyk, Poznań 2003, s. 13. 2 Ibidem, s. 15.
3 W . Jam rożek, Kobiety polskie w ruchu ośw iato
wym w G alicji na przełom ie X IX i X X [w:] D ziałalność kobiet..., s. 27.
4 Ibidem . 5 Ibidem , s. 28. 6 Ibidem , s. 30. 7 Ibidem , s. 38.
8 K. Jakubiak, Polskie czasopiśm iennictw o kobiece
dla m atek z przełom u X IX i X X wieku [w:] D ziałalność...,
s. 40.
9 Ibidem , s. 41.
10 W ł. Szulakiew icz, Współpraca kobiet okresu
międzyw ojennego z w ybranym i czasopism am i i wy daw nictwam i ja k o przejaw działalności naukow ej [w:] D ziałalność..., s. 49.
11 V. Rodek, K ariera naukowa kobiet w D rugiej
Rzeczypospolitej ja k o p rzykła d pokonyw ania barier na drodze ku zrów naniu obu p łc i [w:] D ziałalność...,
s. 72.
12 E. K uczyńska, Prekursorki polskiej logopedii [w:] D ziałalność..., s. 73.
13 J. G ulczyńska, D ziałalność społeczna i oświatowa Zofii Sokolnickiej [w:] D ziałalność..., s. 160.
14 A. K rzanowski, H elena Pelczar i j e j Słoneczna
Góra Zdobyw ców [w:] D ziałalność..., s. 237.
Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne, pod
redakcją Krzysztofa Jakubiaka i Wiesława Jamrożka, t. II,
Bydgoszcz 2002, ss. 376
Zespół redakcyjny i autorzy publikacji po stanowili wyjść naprzeciw potrzebie wypełnienia luki w badaniach nad dziejami dzieciństw a i opie ki nad dzieckiem oraz jego wychowania w XIX i początkach XX wieku na ziemiach polskich.
Prezentowany zbiór artykułów noszący tytuł „Dziecko w rodzinie i społeczeństw ie” stanowi więc próbę w ypełnienia wspomnianej, istniejącej lu k i1. Jest to kolejna już praca, która poruszaną w niej tem atyką wpisuje się w szeroko rozumiane i podejmowane od pew nego czasu przez histo ryków wychowania badania nad rolą rodziny w społeczeństwie i jej funkcjam i2.
Jak sygnalizują we wstępie redaktorzy w yda wnictwa: „Droga do przygotow ania syntezy dzie jów dzieciństwa i opieki nad dzieckiem w XIX i pierwszych dekadach XX wieku, jest jeszcze długa” 3. Dlatego też, intencją redaktorów i auto rów prezentowanej publikacji jest, by stała się
zaczynem i impulsem do dalszych badań, które będą zmierzały do opracowania tak bardzo pożą danej syntezy dziejów dzieciństwa na ziemiach polskich w trzech ostatnich stuleciach4.
Obszerna, bo licząca 375 stron druku pub likacja obejm uje 25 artykułów o charakterze syntetycznym i analitycznym , ujętych w pięć dopełniających się tem atycznie części. N iew ątp liwie obok walorów naukowych, zaletą pracy jest przejrzysta kom pozycja zam ieszczonych w pracy artykułów. Redaktorzy w ydania uporządkowali m ateriał w taki sposób, by zawartość tem atyczna jednej części harmonijnie wiązała się z kolejną częścią.
Autorzy poszczególnych artykułów wykazali się rzetelnością i dociekliw ością badawczą, o czym św iadczy szerokie spektrum wykorzysty wanych w niej źródeł, widoczne zwłaszcza w osta tniej części opracow ania (pamiętniki, literatura
wspomnieniowa, akta archiwów kościelnych i państwowych, Dzienniki Urzędow e, a także różnorodne pism a pedagogiczno-pedologiczne).
N a uwagę zasługuje również fakt, iż prezen towany zbiór obejm uje prace autorów z różnych ośrodków naukowych w Polsce (Bydgoszcz, O l sztyn, Gdańsk, Szczecin, Poznań, Lublin, Łódź, W rocław, Opole, Kielce, Zielona Góra), co może świadczyć o szerokim zainteresowaniu problem a tyką podejm ow aną w pracy.
W artość m erytoryczną w ydawnictwa podno szą również zam ieszczone po każdym z artyku łów anglojęzyczne streszczenia treści w nich zawartych.
Język, jakim napisana jes t większość ar tykułów, pozw ala poszerzyć grono adresatów, do których należą historycy w ychowania i pedago dzy, o studentów i hobbystów wym ienionych wyżej dyscyplin.
W arto w tym m iejscu pokrótce zaprezen tować najw ażniejsze zagadnienia i problem y po dejm owane przez autorów recenzowanej pracy.
K siążkę otw ierają cztery artykuły przedsta wiające przedm iot badań, jakim jest dziecko i dzieciństw o w rozw ażaniach teoretycznych. A u torzy zaw artych w tej części artykułów om aw iają dziecko i dzieciństw o w wybranych aspektach rozważań teoretycznych zachodnioeuropejskiej i polskiej myśli pedagogicznej XIX i XX wieku, opierając swoje badania m.in. na poglądach Ellen Key, Fryderyka W. Foerstera, A. Szycówny. W śród zam ieszczonych w tej części artykułów na uwagę zasługuje przede wszystkim pokaźny ar tykuł Łucji Kabzińskiej pt. „Dziecko jak o przed m iot poszukiwań badaw czych w myśli pedagogi cznej przełom u X IX /X X w ieku” . A utorka w yka zuje się nie tylko rozległą w iedzą w poruszanej przez siebie tem atyce, ale również rzetelnością w prowadzeniu badań, o czym św iadczą w ykorzy stane w badaniach źródła.
Dwie kolejne części przedstawianej pracy om aw iają zagadnienia zawarte w tytule publika cji, a m ianow icie: „D ziecko w rodzinie i dziecko w społeczeństw ie” . W zbiorze artykułów zaw ar tych we wspom nianych częściach om ówione zo stały zagadnienia z zakresu opieki nad dzieckiem na ziem iach polskich na przełom ie XIX i XX wieku, a także pozycja dziecka i jeg o relacje z rodzicam i, przy uw zględnieniu typologii rodzin i określonej czasoprzestrzeni.
Autorzy poszczególnych rozpraw pokusili się o próbę udzielenia odpowiedzi na pytania: W co bawiły się polskie dzieci w XVIII wieku i ja k ta zabawa wyglądała?; Jak przedstawiały się relacje m iędzy dziećmi a rodzicami w XVIII wieku?; Jakie warunki rozwoju miały polskie dzieci w rodzinie wiejskiej, a jak przedstawiała się sytuacja dziecka w rodzinie m ałom iastecz kowej w okresie międzywojennym?
O ile w części poświęconej problematyce dziecka w rodzinie autorzy skupili się na om aw ia niu tegoż zagadnienia tylko na gruncie polskim, to w części poświęconej dziecku w społeczeń stwie, autorzy artykułów wykraczają poza obszar ziem polskich. Obok więc rozprawy na temat działalności przytułku dziecięcego Rosyjskiego Tow arzystw a Dobroczynności w Lublinie w la tach 1868-1915, mamy pracę om aw iającą losy dzieci porzuconych w społeczeństwie europejs kim do XX wieku. Takie szerokie ujęcie prob lematyki jest niezw ykle cenne, pozwala bowiem spojrzeć na przedm iot badań, jakim jest dziecko, również w kontekście przemian zachodzących w społeczeństw ie europejskim.
Najobszerniejszą część omawianej publikacji stanowi zbiór siedmiu artykułów poświęconych losom i edukacji dzieci, osadzonych w kontekście politycznym. Prezentowana w tej części proble matyka obejm uje okres od czasów stanisław ow s kich po czasy nam współczesne, dotykając i ak centując ważne dla historii Polski fakty i w ydarze nia. W arte podkreślenia jest to, iż prezentowane w tej części artykuły om aw iają tytułowe zagad nienia w różnych okresach historycznych, dając w ten sposób przegląd losów i edukacji dzieci w różnych okresach historycznych i, co równie ważne, jeśli om aw iane zagadnienia dotyczą XIX i początków XX wieku - w różnych zaborach. W artość artykułów podnosi precyzyjność ujmo wanych przez autorów problem ów badawczych. Publikację zam yka seria artykułów om aw ia jących przedm iot badań w św ietle literatury wspomnieniow ej, beletrystyki i czasopiśm iennic twa. Prezentowane w tej części artykuły zasługują na uwagę ze względu na w ykorzystaną różnorod ną i im ponującą kom pozycję źródeł. Informacje o nich odnajdujemy ju ż w tytułach poszczegól nych pozycji. W artość prezentow anych w tej części prac podnosi niewątpliw ie fakt, iż autorzy jasno i konkretnie określili kontekst swych badań
już we wstępie. Św iadczy to z całą pew nością o wysokiej erudycji badaczy, doskonale orien tujących się w istniejących źródłach i umiejętnie je wykorzystujących.
Trudno jest w kilku zdaniach przedstawić całość problematyki poruszanej przez autorów prezentowanej publikacji. N iem ożliw e jest także w krótkim omówieniu wskazanie wszystkich w aż nych i istotnych zagadnień. Jednak uważny czytel nik z pew nością dostrzeże, iż prezentow ana praca stanowi nie tylko istotny akcent w badaniach nad dzieckiem, ale przede wszystkim ważny głos w badaniach nad rodziną, co sprawia, że praca pod wieloma względami jest wyjątkow a i nowatorska.
W podsum owaniu zaznaczyć należy, iż pre zentowany zbiór nie wyczerpuje problem atyki, a jedynie stanowi kolejny etap w procesie tw orze nia pełnego obrazu dziejów dziecka i jeg o w y chowania w XIX i początkach XX wieku na ziemiach polskich.
Autorzy staw iają nowe problem y badawcze, co pozwala oczekiw ać kontynuacji badań w tym kierunku, zwłaszcza, że jak słusznie podkreślają redaktorzy publikacji, jest w tej kwestii jeszcze wiele do zrobienia, a badaniam i należałoby objąć zarówno realia funkcjonow ania dziecka w rodzi nie i społeczeństwie, działania opiekuńczo-w y
chowaw cze oraz refleksję nad dzieciństwem i pra cę opiekuńczo-w ychow aw czą w różnych środow i skach5.
Grażyna Karłowska 1 W arto podkreślić, iż przedstaw iony w pracy zbiór artykułów był im pulsem do zorganizowania konferencji naukowej pod tożsam ym tytułem , co prezentowana publi kacja. K onferencja zorganizow ana z inicjatyw y Katedry H istorii Edukacji i W ychow ania w Rodzinie AB, Zakładu H istorii M yśli i Doktryn Pedagogicznych AB, a także przy współudziale Zakładu Historii W ychow ania UAM i W yższej Szkoły Inform atyki i Ekonom ii T W P w O lszty nie, odbyła się w dniach 2 4 - 2 6 czerw ca 2003 roku w Pieczyskach.
“ Problem atyka rodziny znalazła swe opracowanie m.in. w pracach: W ychowanie w rodzinie od starożytności p o wiek XX, pod red. J. Jundzilla, Byd
goszcz 1994; Rodzina ja k o środow isko wychowawcze
w czasach now ożytnych, pod red. K. Jakubiaka, Byd
goszcz 1995; a także w zbiorze studiów pt. Wychowanie
w rodzinie od schyłku X V III do połow y X X wieku, pod
red. K. Jakubiaka i A. W iniarza, Bydgoszcz 2000. 3 D ziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje
now ożytne, pod red. K. Jakubiaka i W . Jam rożka, t. II,
B ydgoszcz 2002, s. 16. 4 Ibidem , s. 1 6 -1 7 . 5 Ibidem , s. 16.
Edukacja - państwo - naród w Europie Środkowej i Wschodniej
w XIX i XX wieku, pod redakcją Aleksandry Bilewicz, Ryszarda
Gładkiewicza i Stefanii Walasek, Uniwersytet Wrocławski
- Instytut Pedagogiki, Centrum Badań Sląskoznawczych i Bohe-
mistycznych, Wrocław 2002, ss. 456
XIX i XX wiek był dla Polaków okresem wielkich wzlotów i upadków. Polska słaba, gwał cona, niszczona i grabiona, zawsze potrafiła prze trwać wszystkie przeciw ności losu, aby w naj mniej oczekiwanym m om encie powstać i pokazać się światu. Było to zasługą przede wszystkim każdego Polaka, który w swoim domu kultyw o wał ojczysty język, zw yczaje i kulturę. Nie bez znaczenia pozostaje w tym w szystkim szkoła, która bez względu na to czy była tajna, półlegalna
czy legalna, zawsze dawała i daje możliwości walki o lepsze jutro.
Prezentowana książka jes t efektem zorga nizowanej przez Centrum Badań Śląskoznaw- czych i Bohemistycznych, w dniach 6 - 8 maja 2001 roku, m iędzynarodowej konferencji w Po lanicy Zdroju dotyczącej „O św iaty i szkoły na rodów bez państw a” . Praca ta jest zbiorem 36 referatów zarówno o charakterze analitycznym jak i syntetycznym, dotyczących historii oświaty
