Wojciech Janusz Baranowski
WCHŁANIANIE Z
˙
ELAZA POKARMOWEGO
W S
´
WIETLE JEGO CHEMICZNYCH WŁAS
´
CIWOS
´
CI
Laboratorium Analiz S
´
ladowych Pierwiastko´w Wyz˙szej Szkoły Zawodowej Ło´dzkiej Korporacji Os´wiatowej w ŁodziKierownik: dr n. chem. Janusz B. Baranowski, prof. WSZ ŁKO
Hasła kluczowe: z˙elazo, s´luz, mucyny, wchłanianie, kompleksy, pokarm.
Key words: iron, mucus, mucins, absorption, complexes, food.
Wykazano, z˙e mucyny s´luzu jelitowego biora˛ aktywny udział w procesach wchłaniania substancji pokarmowych, a w szczego´lnos´ci z˙elaza (1). W pracy przedstawiono istotne informacje o chemicznych włas´ciwos´ciach z˙elaza pokarmowego w odniesieniu do jego poła˛czen´ z mucynami i wchłaniania przez organizm.
W ł a s´ c i w o s´ c i z w i a˛ z k o´ w z˙ e l a z a w r o z t w o r a c h w o d n y c h
Z
˙
elazo pokarmowe wyste˛puje w postaci ro´z˙nych zwia˛zko´w organicznych i nieorganicznych oraz w postaci komplekso´w. W poła˛czeniach tych, jon z˙elaza moz˙e przybierac´ ro´z˙ne stopnie utlenienia od –2 do +6, jednak najcze˛s´ciej spotykanymi stopniami utlenienia sa˛ +2 i +3 (2). W roztworach wodnych z˙elazo wyste˛puje zwykle na +2 i +3 stopniu utlenienia, przy czym kation Fe2+utlenia sie˛ łatwo do Fe3+tlenem powietrza. Utlenienie nie naste˛puje w roztworach kwas´nych (2). Wolne jony Fe2+
i Fe3+
z cza˛steczkami wody tworza˛ akwakompleksy o wzorach odpowiednio [Fe(H2O)6]2+i [Fe(H2O)6]3+.
Kation Fe2+
lub Fe3+
umiejscowiony jest wewna˛trz oktaedru, w naroz˙ach kto´rego znajduja˛ sie˛ skoordynowane cza˛steczki wody. W s´rodowisku oboje˛tnym cza˛steczki skoordynowanej wody ulegaja˛ deprotonowaniu z utworzeniem hydroksoakwakomplekso´w (3). Dla akwakompleksu Fe(III) procesy te przebiegaja˛ zgodnie z ro´wnaniami (1 – 5) (3):
[Fe(H2O)6]3+ = [Fe(H2O)5OH]2+ + H+ pK = 2,2 (1)
2[Fe(H2O)6]3+ = [Fe(H2O)4OH]24+ + 2H++ 2 H2O pK = 2,9 (2)
[Fe(H2O)5OH]2+ = [Fe(H2O)4(OH)2]1+ + H+ pK = 3,5 (3)
[Fe(H2O)4(OH)2]1+ = [Fe(H2O)3(OH)3]0 + H+ pK = 6 (4)
[Fe(H2O)3(OH)3]0 = [Fe(H2O)2(OH)4]1– + H+ pK = 10 (5)
Zwia˛zki Fe3+w przeciwien´stwie do zwia˛zko´w Fe2+wykazuja˛ bardzo silna˛ tendencje˛ do polimeryzacji,
zwłaszcza w s´rodowisku alkalicznym. Z tego powodu kon´cowym produktem hydrolizy sa˛ koloidalne z˙ele i ostatecznie wytra˛ca sie˛ uwodniony tlenek Fe2O3· nH2O. Powstałe w ten sposo´b zwia˛zki
polimeryczne sa˛ praktycznie nierozpuszczalne i z tego powodu uwaz˙a sie˛ je za bardzo trudno doste˛pne dla organizmu (4).
W przewodzie pokarmowym wartos´ci pH podlegaja˛ cia˛głym zmianom. Ro´wnaniami (6 – 9) przed-stawiono dominuja˛ce reakcje hydrolizy zachodza˛ce w okres´lonych zakresach pH (3).
pH = 2 – 3 [Fe(H2O)6]3+ = [Fe(H2O)5OH]2+ + H+ (6)
pH = 3 – 4 [Fe(H2O)5OH]2+ = [Fe(H2O)4(OH)2]1+ + H+ (7)
pH = 4 – 5 [Fe(H2O)4(OH)2]1+ = [Fe(H2O)3(OH)3]0 + H+ (8)
W roztworach Fe(III), obok komplekso´w dwurdzeniowych, moga˛ powstawac´ takz˙e kompleksy wielordzeniowe. Zjawisko to zachodzi przy przekroczeniu wartos´ci pH ro´wnej 2 i dotyczy roztworo´w o ste˛z˙eniach wyz˙szych niz˙ zazwyczaj spotykane w organizmie.
W ł a s´ c i w o s´ c i p o ł a˛ c z e n´ k o m p l e k s o w y c h z˙ e l a z a
Szybkos´c´ wymiany cza˛steczek wody z pierwszej sfery koordynacyjnej akwakomplekso´w na inne ligandy jest znaczna. W przypadku Fe2+wynosi ona 4× 106[s–1] i jest znacznie wyz˙sza niz˙ w przypadku
Fe3+, gdzie wynosi ona zaledwie 2× 102[s–1] (2). Reakcje˛ wymiany cza˛steczek wody w
akwakomplek-sach z˙elaza przez inne ligandy (L) moz˙na przedstawic´ ogo´lnym ro´wnaniem (10):
Fe(H2O)n+ nL = FeLn+ nH2O (10)
W ro´wnaniu (10) dla uproszczenia pominie˛to ładunki jono´w. Stała ro´wnowagi β reakcji (10) okres´lona jest ro´wnaniem (11):
β= [Fe(lig)n] / [Fe(OH2)n] [lig]n (11)
Trwałos´c´ komplekso´w metali w roztworach silnie wzrasta, gdy jon metalu przyła˛cza ligandy wielofunkcyjne, takie jak szczawiany, winiany, askorbiniany, cytryniany i inne tworza˛c kompleksy chelatowe zawieraja˛ce w strukturze piers´cienie 5- lub 6-członowe.
Z poro´wnania wartos´ci liczbowych promienia atomowego (Fe0– 1,17A
˚
) i jonowego (Fe3+– 0,64A˚
;Fe2+– 0,74A
˚
) wynika, zgodnie z reguła˛ Fajansa, z˙e jon Fe3+łatwiej tworzy wia˛zania koordynacyjne niz˙jon Fe2+
, ale jednoczes´nie jon Fe2+
ma duz˙e powinowactwo do ligando´w, kto´re moga˛ pobrac´ elektrony z orbitali atomu z˙elaza do wolnych orbitaliπ atomu ligandu.
Jez˙eli cza˛steczki wody w akwakompleksie jonu Fe3+
lub Fe2+
zostana˛ zasta˛pione przez odpowiednie inne ligandy, to zwykle powstaja˛ trwałe i rozpuszczalne w wodzie kompleksy. Moz˙na wykazac´, z˙e rozpuszczalnos´c´ komplekso´w Fe2+przy pH≈ 7 wynosi ok. 10–1mol/dm3, natomiast rozpuszczalnos´c´
komplekso´w Fe3+
przy tym samym pH wynosi tylko około 10–18
mol/dm3
(2).
Najcze˛s´ciej proces tworzenia sie˛ kompleksu stabilizuje wyz˙sze stopnie utlenienia metalu w stosunku do niz˙szych. Układ Fe3+/Fe2+jest waz˙nym przykładem stabilizacji niz˙szego stopnia utlenienia. Zjawisko
to tłumaczy sie˛ zmiana˛ włas´ciwos´ci magnetycznych jonu Fe2+przy tworzeniu poła˛czen´ koordynacyjnych
(od zewna˛trzorbitalnego uwodnionego jonu o swobodnym spinie, do kompleksowego jonu wewna˛trzor-bitalnego diamagnetycznego). Trwałos´c´ komplekso´w wewna˛trzorbitalnych jest wyz˙sza niz˙ zewna˛trzor-bitalnych, gdy maja˛ całkowicie zapełnione poziomy 3d, co ma miejsce w kompleksach Fe2+
z liczba˛ koordynacyjna˛ ro´wna˛ 6.
Wymiana ligando´w w sferze koordynacyjnej metalu moz˙e zachodzic´ według mechanizmu asocjacyj-nego lub dysocjacyjasocjacyj-nego. Mechanizm asocjacyjny jest charakterystyczny dla jono´w metali o liczbach koordynacyjnych nie wie˛kszych niz˙ 4. Mechanizm dysocjacyjny natomiast dotyczy komplekso´w z˙elaza i innych jono´w metali o liczbach koordynacyjnych nie mniejszych niz˙ 6. W przypadku komplekso´w z˙elaza z białkami mechanizmy te sa˛ bardziej złoz˙one. Wynika to nie tylko z oddziaływania wprowadzanego ligandu z grupami funkcyjnymi cza˛steczki białka, ale i ze zmian konformacyjnych w makrocza˛steczce. Wielkos´c´ cza˛steczek komplekso´w białek z z˙elazem utrudnia uzyskanie danych o strukturze sfery koordynacyjnej metalu, jego potencjale redukcyjno-oksydacyjnym, a takz˙e o mechani-zmie reakcji i reaktywnos´ci chemicznej jonu metalu zwia˛zanego z białkiem.
Ogo´lna˛ reguła˛ jest, z˙e gdy metal wyste˛puja˛cy na wie˛cej niz˙ na jednym stopniu utlenienia tworzy kompleksy z tym samym ligandem, to kompleksy tego metalu na wyz˙szym stopniu utlenienia sa˛ prawie zawsze bardziej trwałe. Fakt ten potwierdza sie˛ w wartos´ciach liczbowych stałych trwałos´ci komplekso´w z˙elaza z EDTA. Dla komplekso´w Fe2+logβ= 14,3, a dla komplekso´w Fe3+logβ= 25,1. Bardzo dobra
rozpuszczalnos´c´ komplekso´w Fe2+decyduje o tym, z˙e z˙elazo (II) z tych poła˛czen´ kompleksowych jest
łatwo przyswajane przez organizm.
W ł a s´ c i w o s´ c i m u c y n z˙ o ł a˛ d k o w y c h
Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e za wchłanianie wszelkich substancji niezbe˛dnych organizmowi odpowiada błona s´luzowa przewodu pokarmowego. Do tej pory nie zwracano jednak uwagi na role˛, jaka˛ moga˛ odgrywac´ w tych procesach produkty jej wydzielania (5). Najwaz˙niejszym produktem wydzielania błony s´luzowej przewodu pokarmowego jest s´luz. Gło´wnym składnikiem s´luzu sa˛ glikoproteiny. Glikoproteina˛ nazywa sie˛ zwia˛zek wielkocza˛steczkowy, złoz˙ony z cza˛steczki cukru kowalencyjnie zwia˛zanej z
biał-kiem. Fragmenty cukrowe glikoproteiny stanowic´ moga˛ monosacharydy, disacharydy, oligosacharydy, polisacharydy lub ich pochodne (np. siarczany lub fosforany). Cza˛steczki te moga˛ miec´ budowe˛ liniowa˛ lub rozgałe˛ziona˛. Ich budowa przestrzenna, w przeciwien´stwie do budowy białek fibrylarnych, jest nieregularna i bardzo skomplikowana. Wynika ona nie tylko z konformacji łan´cucho´w peptydowych i ich wzajemnych oddziaływan´, ale wpływaja˛ na nia˛ takz˙e inne czynniki strukturotwo´rcze, takie jak wia˛zania peptydowe, mostki disiarczkowe, wia˛zania wodorowe wewna˛trz- i zewna˛trzcza˛steczkowe czy siły Van der Waalsa. Oddziaływanie s´rodowiska fizykochemicznego na cza˛steczki glikoprotein powoduje istotne zmiany ich struktury, poniewaz˙ zaburza opisane powyz˙ej wewne˛trzne czynniki strukturotwo´rcze (2).
Glikoproteiny zawarte w s´linie i s´luzie przewodu pokarmowego zwyczajowo nazywa sie˛ mucynami. Wydzielanie mucyn jest złoz˙ona˛ czynnos´cia˛ komo´rek s´luzowych przewodu pokarmowego. Włas´ciwos´ci fizykochemiczne mucyn oraz sposoby ich wydzielania przez komo´rki s´luzowe błony s´luzowej przewodu pokarmowego zmieniaja˛ sie˛ zalez˙nie od wieku komo´rki, jej lokalizacji i mikros´rodowiska w s´wietle przewodu pokarmowego. Niekto´re rodzaje mucyn sa˛ wydzielane w odpowiedzi na zmiane˛ warunko´w w otoczeniu komo´rek s´luzowych. Z tego powodu skład s´luzu kaz˙dego odcinka przewodu pokarmowego jest inny (6). Nawet w obre˛bie tego samego odcinka przewodu pokarmowego moga˛ byc´ wydzielane ro´z˙ne rodzaje s´luzu (7).
Z uwagi na poznane dotychczas włas´ciwos´ci fizykochemiczne mucyn uwaz˙ano, z˙e ich jedyna˛ rola˛ jest nadawanie pos´lizgu ke˛som pokarmowym oraz ochrona nabłonka przewodu pokarmowego. Od niedawna wiadomo, z˙e mucyny pod wpływem zmian ich ste˛z˙enia i wartos´ci pH w wodnym roztworze, zmieniaja˛ swoje włas´ciwos´ci chemiczne i fizyczne (8). Z tego powodu mucyny s´luzu z˙oła˛dkowego czynnie wpływaja˛ na procesy trawienia i wchłaniania.
Zmiany włas´ciwos´ci chemicznych i fizycznych mucyn, pocia˛gaja˛ za soba˛ zmiany ich włas´ciwos´ci reologicznych, co zmienia ro´wniez˙ włas´ciwos´ci reologiczne s´luzu. Zakwaszanie i rozcien´czanie upłynnia s´luz z˙oła˛dkowy i jednoczes´nie odblokowuje jego grupy funkcyjne, kto´re moga˛ reagowac´ z pokarmem. Alkalizacja i zate˛z˙anie powoduje jego ge˛stnienie, gdyz˙ mucyny z˙oła˛dkowe wia˛z˙a˛ sie˛ mie˛dzy soba˛, co czyni je nieaktywnymi wzgle˛dem składniko´w papki pokarmowej. Podobnie zachowuje sie˛ s´luz dwunastniczy, ale zmiany włas´ciwos´ci reologicznych s´luzu dwunastniczego pod wpływem zmian wartos´ci pH s´rodowiska zachodza˛ w przeciwnym kierunku (9). Wydzielanie soko´w trawiennych w przewodzie pokarmowym jest procesem cia˛głym i zachodzi takz˙e mimo braku stymulacji pokarmem. Warstwa s´luzu i zawarte w niej mucyny sa˛ wcia˛z˙ rozcien´czane oraz poddawane oddziaływaniu mikros´rodowiska danego odcinka przewodu pokarmowego. Stwierdzono, z˙e włas´ciwos´ci reologiczne s´luzu ulegaja˛ istotnym zmianom wraz ze zwie˛kszaniem sie˛ odległos´ci od enterocyto´w – s´luz znajduja˛cy sie˛ bezpos´rednio na enterocytach jest zwarty i silnie zwia˛zany z komo´rkami, a ten najbardziej oddalony jest po´łpłynny i moz˙e łatwo mieszac´ sie˛ z papka˛ pokarmowa˛ (10). Zjawisko to moz˙na wia˛zac´ z efektem rozcien´czania i zmiany wartos´ci pH s´rodowiska, co wynika ze specyficznego umiejscowienia warstwy s´luzu. S
´
luz stanowi granice˛ pomie˛dzy dwoma s´rodowiskami – s´rodowiskiem powierzchni błony s´luzowej, kto´re jest wzgle˛dnie stałe, i s´rodowiskiem s´wiatła przewodu pokarmowego, kto´re jest zmienne. Zmiana włas´ciwos´ci reologicznych s´luzu po stronie s´wiatła przewodu pokarmowego zwia˛zana jest z duz˙a˛ obje˛tos´cia˛ i zmienna˛ wartos´cia˛ pH soko´w trawiennych, kto´re go rozcien´czaja˛. Spoistos´c´ s´luzu na powierzchni błony s´luzowej wynika z duz˙ego ste˛z˙enia mucyn, kto´re sa˛ nieustannie wytwarzane i wydzielane na jej powierzchnie˛ (8).K o m p l e k s o w e p o ł a˛ c z e n i a m u c y n z˙ o ł a˛ d k o w y c h z z˙ e l a z e m
Woko´ł wchłaniania z˙elaza pokarmowego narosło wiele nieporozumien´, co wynika z ugruntowanych pogla˛do´w chemiko´w, kto´re bezkrytycznie przenoszono na grunt fizjologii. W pis´miennictwie wyraz˙a sie˛ pogla˛d, z˙e zwia˛zki Fe(III) wyste˛puja˛ce w pokarmach sa˛ gorszym z´ro´dłem z˙elaza dla organizmu niz˙ zwia˛zki Fe(II). Uwaz˙a sie˛, z˙e Fe(III) w naste˛pstwie gwałtownej zmiany odczynu s´rodowiska na zasadowe po przejs´ciu z z˙oła˛dka do dwunastnicy wytra˛ca sie˛ i tworzy niedoste˛pne dla organizmu zwia˛zki chemiczne. W ten sam sposo´b tłumaczy sie˛ małe – 10%, wchłanianie Fe(II), kto´re w s´rodowisku soku dwunastniczego łatwo utlenia sie˛ do Fe(III). Rozumowanie takie wynika z opisanych reakcjami (6 – 9) przemian.
Tymczasem juz˙ w 1965 r. stwierdzono, z˙e jony Fe(III) i Fe(II) zawarte w roztworach o pH wartos´ci 2 umieszczone na błonie s´luzowej jelita cienkiego szczura sa˛ wychwytywane jednakowo – niezalez˙nie od stopnia utlenienia (11). Przekonania chemiko´w doprowadziły do tego, z˙e po kilku latach twierdzenie to zanegowano, poniewaz˙ procesowi wchłaniania towarzyszyła redukcja trzeciej cze˛s´ci jono´w Fe3+
do Fe2+
(12). Fakt ten ostatecznie utwierdził badaczy w przekonaniu o braku wchłaniania Fe3+
Wspomniano wczes´niej, z˙e mucyny w s´rodowisku soku z˙oła˛dkowego, kto´ry w czasie trawienia ma pH o wartos´ci 1 – 3, ulegaja˛ upłynnieniu, przez co łatwo wchodza˛ w kontakt z pokarmem. Jednoczesne odblokowanie grup funkcyjnych mucyn umoz˙liwia im tworzenie poła˛czen´ kompleksowych z jonami metali, kto´re zostały uwolnione z pokarmu. Akwakompleksy z˙elaza w tym zakresie wartos´ci pH moga˛ wchodzic´ w reakcje z mucynami, poniewaz˙ przewaz˙a reakcja opisana ro´wnaniem 6. Badania ostatnich lat dowiodły, z˙e mucyny maja˛ zdolnos´c´ wia˛zania jono´w z˙elaza Fe(II) i Fe(III) w kwas´nym s´rodowisku soku z˙oła˛dkowego (1, 5, 13) oraz przejmowania tych jono´w z innych komplekso´w, np.: utworzonych przez kwas askorbinowy czy fruktoze˛, przy rosna˛cych wartos´ciach pH s´rodowiska dwunastnicy i go´rnego odcinka jelita cienkiego. Kompleksy z˙elaza z mucynami sa˛ rozpuszczalne w wodzie i trwałe w szerokim zakresie pH od 1 do 10 (1), co prawdopodobnie zwia˛zane jest z powstawaniem poła˛czen´ chelatowych. Wartos´c´ liczbowa stałej nietrwałos´ci komplekso´w mucyny z z˙elazem wynosi około 10–4
(13).
Niedawno odkryto, z˙e wia˛zaniu mucyn z z˙elazem towarzyszy wewna˛trzcza˛steczkowe przeniesienie elektronu (1). Wewna˛trzcza˛steczkowe przeniesienie elektronu jest moz˙liwe z uwagi na opisane wczes´niej włas´ciwos´ci białek złoz˙onych – glikoprotein, jakimi sa˛ mucyny. Z tego powodu w komplek-sach mucynowych z˙elazo – bez wzgle˛du na stopien´ utlenienia, przyjmuje „pos´redni stopien´ utlenienia” i daje reakcje charakterystyczne dla Fe(II) i Fe(III). Zjawisko to okres´la sie˛ mianem tautomerii walencyjnej [1]. Pojawia sie˛ ono wo´wczas, gdy w cze˛s´ci komplekso´w po wewna˛trzcza˛steczkowym przeniesieniu elektronu doszło do utlenienia/redukcji z˙elaza z redukcja˛/utlenieniem jednej z grup funkcyjnych mucyny. Powstawanie tautomero´w jest korzystne dla organizmu, poniewaz˙ umoz˙liwia organizmowi kontrole˛ nad ilos´cia˛ wchłanianego z˙elaza poprzez zmiany warunko´w mikros´rodowiska przewodu pokarmowego (1). Podkres´lic´ nalez˙y, z˙e w zalez˙nos´ci od warunko´w mikros´rodowiska takich, jak np. wartos´c´ pH czy temperatura, w mieszaninie tautomerycznej ustala sie˛ dynamiczna ro´wnowaga mie˛dzy obiema strukturalnymi formami komplekso´w albo wyste˛puje tylko jedna z form – ostatnio opisano takie zjawisko w odniesieniu do komplekso´w z˙elaza (14). Wielkie cza˛steczki mucyn moga˛ tworzyc´ kompleksy z wieloma jonami z˙elaza. Wywołane zmiana˛ warunko´w s´rodowiska przekształcenia przestrzenne struktury kompleksu z˙elaza z mucyna˛ powoduja˛ zmiane˛ proporcji pomie˛dzy zwia˛zanymi jonami z˙elaza na ro´z˙nych stopniach utlenienia, co wynika z ustalania sie˛ charakterystycznej dla tego s´rodowiska ro´wnowagi. Zjawisko to jest zgodne z opisanymi wczes´niej włas´ciwos´ciami zwia˛zko´w kompleksowych z˙elaza.
Zjawisko tautomerii walencyjnej wyjas´nia sposo´b, w jaki niewielkim nakładem energii komo´rki moga˛ szybko zmieniac´ stopien´ utlenienia z˙elaza.
Na zakon´czenie warto wspomniec´ o jeszcze jednym istotnym fakcie zwia˛zanym z wchłanianiem z˙elaza. W pis´miennictwie przyjmowano, z˙e wchłanianie z˙elaza zalez˙y od zapotrzebowania organizmu, czyli ilos´c´ wchłonie˛tego z˙elaza jest odwrotnie proporcjonalna do jego zawartos´ci w magazynach ustrojowych. Jednak niedawno wykazano fałszywos´c´ tego pogla˛du (15, 16). Dane z pis´miennictwa pozwoliły ustalic´, z˙e wchłanianie z˙elaza zalez˙y od ro´z˙nicy wartos´ci pH papki pokarmowej i krwi oraz ilos´ci i jakos´ci s´luzu z˙oła˛dkowego (17).
W.J. B a r a n o w s k i
ABSORPTION OF DIETARY IRON IN THE LIGHT OF ITS CHEMICAL PROPERTIES
PIS
´
MIENNICTWO1. Baranowski W.J.: Iron absorption – unknown properties of gastric mucins. Pediatr. Wspo´ł. Gastroenterol. Hepatol. Z
˙
yw. Dziecka 2005; 7: 281-4. – 2. Baranowski W.J.: Chemiczne podstawy wchłaniania z˙elaza z pokarmo´w. Bromat. Chem. Taksykol. 2004; 37: 237-42. – 3. Masłowska J.: Wieloskładnikowe kompleksy z˙elaza (III). Zeszyty Naukowe Politechniki Ło´dzkiej 125, Chemia 20, Ło´dz´ 1969. – 4. Skikne B., Baynes R.D.: Iron absorption. (W:) Brock J.H., Halliday J.W., Pippard M.J., Powell L.W. (red.) Iron metabolism in health and disease. W.B. Saunders Company Ltd, London 1994. – 5. Baranowski W.J.: Stomach mucins bind iron ions. Mngen- und Spurenelemente 2004; 22: 747-52. – 6. Stauffer A., Lallemand A., Gaillard D.: Mucin histochemistry of the digestive tract in the human fetus. Gastroenterol. Clin. Biol. 1990; 14: 561-6. – 7. Nordman H., Davies J.R., Herrmann A., Karlsson N.G., Hansson G.C., Carlstedt I.: Mucus glycoproteins from pig gastric mucosa: identification ofdifferent mucin populations from the surface epithelium. Biochem. J. 1997; 326: 903-10. – 8. Baranowski W.J.: UV-VIS spectra of intestinal mucins with change in solution concentration and pH. Adv. Clin. Exp. Med. 2006; 15: 253-8. – 9. Kaunitz J.D., Akiba Y.: Acid-sensing protective mechanism of duodenum. J Physiol. Pharmacol. 2003; 54 (supp. 4): 19-26. – 10. Atuma C., Strugala V., Allen A., Holm L.: The adherent gastrointestinal mucus gel layer: thickness and physical state in vivo. Am. J. Physiol. Gastrointest. Liver Physiol. 2001; 280: G922-9.
11. Rummel W.: Enteral resorption processes and their alteration. Naunyn Schmiedebergs Arch. Pharmacol. 1965; 250: 189-209. – 12. Forth W., Rummel W.: Iron absorption. Physiol. Rev. 1973; 53: 724-92. – 13. Conrad M.E., Umbreit J.N., Moore E.G.: A role for mucin in the absorption of inorganic iron and other metal cations. Gastroenterology 1991; 100: 129-36. – 14. Shaikh N., Goswami S., Panja A., Wang X.Y., Gao S., Butcher R.J., Banerjee P.: New route to the mixed valence semiquinone-catecholate based mononuclear Fe(III) and semiquinone-catecholate based dinuclear Mn(III) complexes: first experimental evidence of valence tautomerism in an iron complex. Inorg. Chem. 2004; 43: 5908-18. – 15. Dressendorfer R.H., Keen C.L., Wade C.E., Claybaugh J.R., Timmis G.C.: Development of runner’s anemia during a 20-day road race: effect of iron supplements. Int. J. Sports Med. 1991; 12: 332-6. – 16. Qian Q., Chai Z., Feng W., Chen J., Zhang P., Pan J.: Activable enriched stable isotope iron-58 for monitoring absorption rate of juvenile athletes for iron: a case study. Food Nutr. Bull. 2002; 23 (3 suppl.): 57-60. – 17. Baranowski W.J.: Niedokrwistos´c´ z niedoboru z˙elaza – nowe spojrzenie na stare fakty. Gastroenterol. Pol. 2005; 12: 253-6.
