OSIEDLA GRODZONE W ŁODZI. PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE ZJAWISKA

3. OSIEDLA GRODZONE W ŁODZI. PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE ZJAWISKA

3.1. Wprowadzenie

Proces gettoizacji przestrzeni i powstawanie tzw. osiedli grodzonych (gated communities) jest jednym z najczciej i najszerzej dyskutowanych problemów współczesnych miast. Wzrastajce poczucie zagroenia w metro-poliach, szczególnie wród zamoniejszych warstw społeczestwa, staje si jedn z przyczyn coraz czstszego „grodzenia si”. Stanowi ono jedno ze zjawisk indukowanych przez procesy metropolizacji, które powoduj radykalne przekształcenia przestrzeni miejskiej, w tym istotne ograniczenie przestrzeni publicznej, charakterystycznej dla tradycyjnego miasta (Jało-wiecki, 2007)1. Powstawanie osiedli typu gated communities ma charakter globalny, jednak z uwagi na swoj powszechno zjawisko to naley równie interpretowa wskazujc na lokalne podłoe społeczno-kulturowe.

Publikacje, których autorzy poruszaj problem osiedli grodzonych, akcentuj konsekwencje procesu grodzenia przestrzeni, ujawniajc przy tym wieloaspektowo i złoono tego zjawiska. Wikszo z nich podkrela negatywny wymiar stawiania murów nie tylko w postaci fizycznych zmian przestrzeni miasta, ale take zmian na płaszczy
nie społecznej. Przykładem zmian w sferze przestrzennej najczciej wskazywane s: fragmentacja miasta, prywatyzacja przestrzeni publicznej, w sferze społecznej natomiast:

1

Proces metropolizacji wpływa na trzy niezalene zjawiska radykalnie prze-kształcajce przestrze, w tym istotne ograniczenie przestrzeni publicznej, charakte-rystycznej dla tradycyjnego miasta:

1. Zmiana wielofunkcyjnych centralnych dzielnic miast we wzgldnie jednorodn przestrze biurow, budowa peryferyjnych dzielnic biznesowych,

2. Zmiana organizacji handlu, który skupia si w specjalnie zaaranowanych obiektach, połoonych poza centralnymi obszarami metropolii,

3. Wzrost poczucia zagroenia, szczególnie wród zamoniejszych warstw społeczestwa, co stanowi jedn z przyczyn powstawania osiedli grodzonych (gated communities).

segregacja, dyskryminacja, homogenizacja, formalizacja stosunków ssiedz-kich, spadek zaangaowania społecznego (Owczarek, 2007).

Celem niniejszego opracowania jest prezentacja łódzkich osiedli typu

gated communities, wskazanie przyczyn i konsekwencji „grodzenia si”

deklarowanych zarówno przez mieszkaców tych osiedli, jak i przez miesz-kaców osiedli otwartych zlokalizowanych w ich najbliszym ssiedztwie. Przyjto, i okrelenie „osiedla grodzone” dotyczy wszystkich typów budownictwa mieszkaniowego, które postrzegane s jako fizycznie odizolowane od swojego otoczenia w przestrzeni miejskiej.

Opracowanie składa si z czterech czci. Pierwsza stanowi przegld definicji oraz pogldów na temat przyczyn powstawania osiedli typu gated

communities na wiecie oraz w Polsce, co jest podyktowane bardzo

rónorodn interpretacj zarówno pojcia, jak i genezy osiedli grodzonych, które dotychczas pojawiły si w literaturze przedmiotu. W czci drugiej zaprezentowano typy łódzkich osiedli grodzonych, a w czci trzeciej przyczyny i konsekwencje „zamykania si” w tych osiedlach deklarowane przez ich mieszkaców. W czci czwartej przedstawiono opinie na temat osiedli grodzonych oraz ich mieszkaców uzyskane od respondentów pochodzcych z osiedli otwartych zlokalizowanych w ssiedztwie inwestycji typu gated communities.

Na potrzeby opracowania przeprowadzono wywiady kwestionariuszowe wród 50 mieszkaców łódzkich osiedli grodzonych oraz wród 250 mieszkaców ssiadujcych z nimi osiedli o charakterze otwartym. W obu przypadkach dobór próby miał charakter celowy i był oparty na dostpnoci respondentów. Dokonano take analizy treci ofert zamieszczonych na stronach internetowych łódzkich deweloperów oraz przeprowadzono kwerend prasow analizujc treci artykułów dotyczcych grodzenia przestrzeni polskich miast. Zwracano szczególn uwag na wypowiedzi mieszkaców osiedli typu gated communities oraz ich ssiadów „zza bramy” na temat przyczyn i konsekwencji omawianego zjawiska.

3.2. Osiedla grodzone – definicje i geneza

W ostatnich latach zaznaczył si wyra
ny wzrost zainteresowania roz-wojem osiedli grodzonych oraz innych form prywatyzowanej przestrzeni publicznej miast. Zainteresowanie to uwidacznia si w pracach socjologów i antropologów, którzy swoj uwag skupiaj na mieszkacach tych osiedli, a take geografów i urbanistów, którzy łcz powstawanie i rozwój osiedli typu gated communities z szerszymi procesami ekonomicznymi, czy restrukturyzacj miast, zwizanymi przede wszystkim z procesem globali-zacji (Smith Bowers, Manzi, 2006).

Przegld literatury naukowej, która powstała dotychczas na temat osiedli typu gated communities, prowadzi do wniosku, i istniej róne, mniej lub bardziej restrykcyjne definicje tego zjawiska. Jest ono najczciej defi-niowane jako przestrze wydzielona z otoczenia poprzez odpowiednio zaprojektowan fasad budynków oraz form, układ i rozkład elementów ich najbliszego otoczenia, takich jak: pasy wysokiej zieleni, ogrodzenia (mury, płoty) i bramy, które stwarzaj fizyczn barier uniemoliwiajc wejcie na teren osiedla osobom z zewntrz. Obok bariery fizycznej osiedla typu gated

communities s czsto kontrolowane przez firmy ochroniarskie oraz system

monitoringu. Dostp jest ograniczony nie tylko do prywatnych posesji, ale take do ulic, chodników i infrastruktury społecznej zlokalizowanej wewntrz tych osiedli (Low, 2003). E. Blakely i M. Snyder take pod-krelaj, i nie pisz o „wielorodzinnym, zwartym typie zabudowy, kondominiach z systemami zabezpiecze i portierami”, lecz o osiedlach „których mury i płoty wykluczaj publiczny dostp do ulic, chodników, parków, pla, rzek i placów zabaw (...) wszystkich zasobów, które bez tych bram i murów byłyby otwarte i uywane przez wszystkich obywateli” (Gdecki, 2007 za: Blakely, Snyder, 1997). Mniej restrykcyjne definicje obejmuj bardziej zrónicowane formy osiedli i wydaje si, i łatwiej zaadoptowa je do polskich uwarunkowa. E. McKenzie (2003) rozpatruje osiedla typu gated communities w ramach szerszej kategorii tzw. inwestycji wspólnych zainteresowa (common interest housing developments), jednak mimo istnienia cech, które umoliwiaj taki zabieg wydaje si, i fizyczne zabezpieczenia (mury, płoty, ochrona) czyni z nich odrbn kategori fragmentaryzacji i prywatyzacji przestrzeni publicznej.

W niniejszym opracowaniu przyjto moliwie szerok definicj osiedli typu gated communities i załoono, i termin ten odnosi si do osiedli mieszkaniowych, które róni si od innych rodzajem i intensywnoci swojej fizycznej izolacji wzgldem otoczenia. Ich główn cech jest wyodrbnienie z ogólnodostpnej przestrzeni miasta, przez co staj si prywatnymi przestrzeniami o wyra
nie zaznaczonych chronionych granicach, uzupełnionych przez cisłe reguły dostpu dla osób z zewntrz. Wobec powyszej definicji wydaje si, i najtrafniejszym tłumaczeniem omawia-nego zjawiska na jzyk polski s „osiedla grodzone” i tak te bd one nazywane w dalszej czci niniejszego opracowania.

W literaturze przedmiotu pojawiaj si dwie pozornie rywalizujce z sob próby wyjanienia kwestii przyczyn i dynamiki powstawania i rozprzestrze-niania si na całym wiecie osiedli grodzonych. Według pierwszej, osiedla te s efektem rosncego lku i strachu w społeczestwie ponowoczesnym, druga pojmuje osiedla typu gated communities jako rezultat zmian klasowych i potrzeby prestiu. Według drugiej koncepcji, osiedla grodzone staj si kolejnym ucielenieniem utopii klasy redniej (Gdecki, 2007). Wydaje si, e oba wyjanienia nie tyle rywalizuj, co uzupełniaj si wzajemnie.

Dotychczasowe badania dowodz, e zjawisko grodzenia przestrzeni miejskiej naley rozwaa w kategorii zjawisk globalnych (Gsior-Niemiec, Glasze, Putz, Sinz, 2007). Róne formy osiedli grodzonych mona obserwo-wa na całym wiecie, gdzie jak ju wspomniano wyej, reprezentuj one dwie najbardziej podane cechy społeczne: bezpieczestwo i presti. Niemniej jednak, w kadym regionie na genez, kształt i dynamik rozwoju tych osiedli wpływ ma szereg uwarunkowa o charakterze lokalnym. W niektórych obszarach s one odbiciem tradycyjnych wzorców segregacji o charakterze religijnym, w innych regionach odzwierciedlaj specyficzne podziały na tle ideologicznym czy ekonomicznym; w wielu czciach wiata, zwłaszcza w krajach Ameryki Południowej osiedla grodzone s przejawem kryzysu instytucji pastwa. W krajach okrelanych jako postkomunistyczne, do których zalicza si take Polsk, osiedla typu gated communities mona uzna za form reakcji na lata komunistycznej przeszłoci, kiedy potrzeba własnoci prywatnej była tłumiona, a teraz ujawnia si w przesadnej formie warownych domów (Jałowiecki, 2000). Jednoczenie, gwałtowne wyłonienie si i szybki sukces ekonomiczny nowej klasy redniej, take znajduje wyraz w znacznie silniejszym ni na Zachodzie nacisku na wyznaczanie i ozna-czanie granic grup społecznych w przestrzeni miast. To z kolei stanowi odpowied
na tendencj mieszania warstw społecznych w mieszkaniach komunalnych w Polsce w latach 60. XX wieku, czego skutkiem była rosnca frustracja społeczestwa. Szukajc
ródeł dynamicznego rozwoju osiedli grodzonych w Polsce po 1989 r., L. Michałowski (2007) odwołał si do pewnych tradycji kulturowych, które ukształtowały współczesne społecze-stwo polskie. Autor wskazuje na tradycje chłopsk i szlacheck, poniewa obie przywizywały du wag do zachowa terytorialnych. Nie bez przyczyny wiele miejsca w polskiej kulturze zajmowały spory o miedz czy wznoszone midzy ssiadami mury graniczne. Współczesne polskie społeczestwo nie było kształtowane w tradycji mieszczaskiej, z kamienic bdc symbolem współistnienia rónych grup społecznych, zlokalizowan przy ulicy, bdcej symbolem tradycyjnej przestrzeni publicznej − dobra wspólnego (Michałowski, 2007).

Podsumowujc, przyczyny bdce podstaw dynamicznego rozwoju osiedli grodzonych w Polsce, podobnie jak wszdzie w wiecie, s złoone i wyróni wród nich mona zarówno czynniki globalne, jak i lokalne. Pozostaj one w cisłym powizaniu z przemianami politycznymi, ekono-micznymi i kulturowymi, które zachodz w rónym tempie zarówno w porzdku globalnym, jak i lokalnym.

3.3. Typy osiedli grodzonych w Łodzi

Na podstawie inwentaryzacji terenowych, w zalenoci od przyjtego kryterium, wród osiedli grodzonych mona wyodrbni róne typy i kategorie. W ramach najczciej cytowanej typologii osiedli typu gated

communities opartej na kryterium genealogicznym, E. Blakely i M. Snyder

(1997) wyrónili trzy typy tych osiedli, wskazujc jednoczenie na najwaniejsze motywy powstawania tego rodzaju nieruchomoci: osiedla wspólnego stylu ycia (lifestyle communities), osiedla prestiu (prestige

communities) i strefy bezpieczestwa (security zones). R. Chabowski (2007)

w celu klasyfikacji osiedli grodzonych w Warszawie przyjł szereg kryteriów tj.: obszar zamknitego osiedla, jego wiek, skala i okres zamknicia, wysoko budynków, rodzaj architektury, cena i standard budynków oraz ich otoczenie.

W badaniach prowadzonych na potrzeby niniejszego opracowania na terenie Łodzi, gdzie zjawisko grodzenia przestrzeni nie obejmuje skali porównywalnej z Warszaw, a tym samym zrónicowanie inwestycji mieszkaniowych o charakterze strzeonym jest mniejsze, tak dua liczba kryteriów dla ich klasyfikacji wydawała si niepotrzebna std te, przyjto typologi zaproponowan przez G. Glaszego (Gsior-Niemiec, Glasze, Putz, Sinz, 2007). Autor ten stosujc kryterium w postaci fizycznych atrybutów osiedli typu gated communities oraz cech architektonicznych projektu, na podstawie którego s budowane, wyodrbnił w ramach tych osiedli zamknite apartamentowce, tzw. kondominia i zamknite, zindywidualizo-wane wielobudynkowe zespoły mieszkalne. To w odniesieniu do tej drugiej kategorii miało pierwotnie powsta okrelenie „osiedla grodzone”. Te tzw. właciwe osiedla grodzone dziel si na zespoły wolnostojcych domów jednorodzinnych, zespoły domów szeregowych oraz zespoły wielopitro-wych budynków mieszkalnych. Spotyka si take mieszane typy zabudowy w ramach jednego osiedla. Na podstawie bada warszawskich osiedli grodzonych ustalono, e kondominia znajduj si przewanie w centralnej, najgciej zaludnionej i zabudowanej czci miasta, gdzie trudno o wolne przestrzenie pod nowe inwestycje. Wielobudynkowe zespoły, złoone zarówno z domów jednorodzinnych, jak i wielorodzinnych bloków wystpuj z kolei niemal wyłcznie na obrzeach miasta (Gsior-Niemiec, Glasze, Putz, Sinz, 2007). Prawidłowo t zaobserwowano take w trakcie bada prowadzonych na terenie Łodzi.

Łódzkie osiedla grodzone typu kondominiów, lokalizowane s w centrum miasta bd
wewntrz istniejcych osiedli mieszkaniowych o charakterze otwartym (rys. 1). S to obiekty o prostej, funkcjonalnej konstrukcji, czsto przyjmujce kształt litery „U”, gdzie zamknita cz budynku bezporednio przylega do ulicy, a cz otwarta tworzca swego rodzaju „dziedziniec”

zostaje odizolowana od otoczenia za pomoc płotów, murów bd
pasów zieleni. Pierwsza kondygnacja przeznaczona na cele mieszkalne jest czsto podniesiona o jeden poziom, za pod ni znajduj si garae, bd
lokale uytkowe o charakterze komercyjnym. Powierzchnia mieszka w tego typu budynkach jest mocno zrónicowana, cho wyra
nie przewaaj mieszkania o rednim metrau (60−80 m2). Róne s take ceny, lecz ich zrónicowanie nie wynika jedynie z wielkoci mieszka, ale take z ich połoenia na kondygnacji i wystawy okien wzgldem otoczenia budynku oraz stron wiata. W konsekwencji prowadzi to do zrónicowania populacji pod wzgldem demograficznym i ekonomicznym tych rzekomo homogenicznych kompleksów mieszkalnych.

Rys. 1. Osiedle grodzone przy ul. Przemysłowej 44 w Łodzi. Typ kondominium zlokalizowanego w centrum miasta ródło: oprac. własne na podstawie www.mapy.lodz.pl

Zindywidualizowane osiedla mieszkaniowe typu gated communties loka-lizowane na obrzeach miasta dziel si pod wzgldem charakteru zabudowy na osiedla domów szeregowych oraz kwartały domów jedno- czy dwu-rodzinnych. Ulice w obrbie osiedli tego typu s bardzo czsto zbiorow własnoci rezydentów, a ograniczenie ich dostpnoci dla innych miesz-kaców miasta wzmacnia zjawisko fragmentacji oraz prywatyzacji jego przestrzeni (rys. 2). Najwiksze osiedla tego typu zlokalizowane s w Łodzi w okolicach ulicy Wycieczkowej (osiedle domów jednorodzinnych), na Rudzie w okolicach ulicy Beczkowej (osiedle domów dwurodzinnych, apartamentowce), na Janowie (osiedle bloków wielorodzinnych) oraz na Smulsku przy ulicach Kolarskiej i Ływiarskiej (osiedle domów dwu-rodzinnych, zabudowa szeregowa). Osiedla domów jedno- czy dwurodzin-nych charakteryzuje tzw. „podwójne grodzenie” − wystpuje fizyczna bariera w postaci ogrodzenia nie tylko wokół całego osiedla, ale take wokół poszczególnych posesji. Ponadto osiedla te czciej ni kondominia

wyposaone s w stranice oraz system monitoringu. Reasumujc, mona stwierdzi, e ich konstrukcja i rozkład przypominaj „oryginalne” północnoamerykaskie gated communities cho nie stanowi ich wiernego odwzorowania. Róni si przede wszystkim społeczn infrastruktur rozrywkowo-rekreacyjn, która w polskim wydaniu zindywidualizowanych osiedli grodzonych jest duo ubosza.

Rys. 2. Osiedle grodzone przy ul. Wycieczkowej w Łodzi. Typ zindywidualizowanego osiedla na obrzeach miasta

ródło: oprac. własne na podstawie www.mapy.lodz.pl

3.4. Osiedla grodzone w Łodzi z perspektywy deweloperów i mieszka ców

Wraz z rozwojem rynku nieruchomoci rosn oczekiwania co do oferowanego standardu domów i mieszka. Na wysok jako nieruchomoci zasadniczy wpływ maj czynniki zwizane z poczuciem bezpieczestwa i zachowaniem prywatnoci. Naley zauway, i kwestia bezpieczestwa, podobnie jak kwestie ładu i pewnoci siebie, czy satysfakcji, naley do tej grupy potrzeb, które maj uniwersalny charakter i s wspólne wszystkim ludziom bez wzgldu na rodowisko społeczne, w którym yj (Karwiska, 2008). Jak wynika z bada prowadzonych przez CBOS, u progu procesów transformacji systemowej poczucie bezpieczestwa Polaków było niskie. W 1993 r. Polsk za kraj bezpieczny uznawało tylko 26% respondentów, 67% bezpiecznie czuło si w okolicy miejsca zamieszkania. Tak sytuacj mona zatem traktowa jako wyjanienie procesu grodzenia przestrzeni, który pojawił si w polskich miastach w latach 90. ubiegłego stulecia. Z najnowszych bada CBOS wynika‚ e 69% Polaków czuje si bezpiecznie w swoim kraju, a a 88% za bezpieczne i spokojne uwaa miejsce swojego

zamieszkania2. Jednak strzeonych osiedli na rynku nieruchomoci nie ubywa. Wrcz przeciwnie, na rynku pierwotnym s obecnie oferowane jedynie mieszkania i domy zlokalizowane w osiedlach typu gated

communities. Tymczasem deweloperzy broni si, twierdzc, e ich

inwestycje s odgradzane od wiata, bo takie s oczekiwania klientów. Poza bezpieczestwem, wanym elementem staje si take zagospodarowanie powierzchni wspólnych elementami małej architektury czy nasadzeniami zieleni. Odgradzanie sprzyja wzbogacaniu tej infrastruktury (place zabaw, alejki, fontanny, korty tenisowe, baseny), cho z bada prowadzonych wród mieszkaców osiedli grodzonych w Łodzi wynika, i mimo bogatej oferty elementów zagospodarowania przestrzeni wspólnych, s one czsto niewyko-rzystywane.

Z analizy treci ofert zamieszczonych na stronach internetowych łódzkich deweloperów wynika, i próbuj oni przycign klientów do swoich inwestycji eksponujc elementy zabezpieczenia mieszka, budynków i całych osiedli, garae w parterach budynków, presti i zalety lokalizacji zwizane z łatwym dojazdem do centrum miasta, ziele, estetyk i wyjtkow architektur, a take elementy infrastruktury rekreacyjno- -rozrywkowej, tj.: sauna, kryty basen, nowoczesne place zabaw. Treci ofert deweloperów zawieraj najczciej nastpujce hasła:

„osiedle jest ogrodzone i strzeĪone”, „zapewniamy całodobowy monitoring”, „budynek jest wyposaĪony w kamery i czujniki ruchu”, „wjazdu do garaĪu strzeĪe brama otwierana na pilota oraz ochrona”, „przewidzie-liĞmy pomieszczenie przeznaczone na straĪnicĊ”, „drzwi antywłamaniowe w standardzie posiadają wszelkie atesty respektowane przez towarzystwa ubezpieczeniowe”, „miĊdzy budynkami zaprojektowane zostały trawniki, rabatki i alejki spacerowe”, „osiedle bĊdzie enklawą ciszy i spokoju”, „w zieleĔ zostaną wkomponowane elementy małej architektury”, „aranĪowane tereny zielone oraz plac zabaw dla najmłodszych”3.

Badania społeczne realizowano na terenie czterech osiedli grodzonych rónego typu. Podstawowym czynnikiem w doborze przestrzennym jednostek była ich lokalizacja w pobliu starszych osiedli o charakterze otwartym (tab. 1).

Mieszkaców łódzkich osiedli typu gated communities, z którymi prowa-dzono wywiad pytano o nastpujce kwestie:

− jaki był najwaniejszy powód zamieszkania w osiedlu grodzonym,

2

Poczucie bezpieczeĔstwa i opinie o pracy policji, komunikat z bada Centrum Badania Opinii Publicznej, maj 2009, Warszawa, BS 74/2009. Badanie przeprowa-dzono w dniach 2−8 kwietnia 2009 r. na 1 094-osobowej reprezentatywnej grupie losowej dorosłej ludnoci kraju.

3

http://www.brelocum.pl/, http://www.treedevelopment.com/, http://www. uscheiblera.pl/

− czy s zadowoleni z miejsca zamieszkania,

− czy ich zdaniem mieszkanie na osiedlu grodzonym sprzyja nawizywaniu kontaktów ssiedzkich,

− jak oceniaj kontakty z innymi mieszkacami osiedla,

− czy na osiedlu istniej miejsca spotka, kontaktów ssiedzkich,

− czy powstawanie osiedli grodzonych prowadzi do podziałów społecznych?

Tabela 1 Zakres przestrzenny bada społecznych

Dzielnica Osiedla zamknite Typ osiedla Skala

zamknicia Ssiedztwo Bałuty

Osiedle Kaczecowe ul. Kaczecowa 6 Osiedle Słoneczny Park ul. Lniana 1 zespoły mieszkalne bloki wielorodzinne Osiedle S. eromskiego Osiedle M.Konopnickiej

Górna ul. Mieszczaska 11 Osiedle Ruda Beczkowa

zespoły mieszkalne zabudowa szeregowa apartamentowce zabudowa bli
niacza Chojny Osiedle 1 Maja Polesie ul. Ływiarska 70–88 ul. Kolarska 50/56 ul. Kolarska 80–92 zespoły mieszkalne zabudowa szeregowa wolnostojce domy jednorodzinne Osiedle Retkinia Północ Osiedle Balonowa Widzew

ul. Oleki Billewiczówny 1/3 ul. Kazimierza Odnowi- ciela 14/16 ul. Zakładowa 76/78 kondominia apartamentowce Olechów Osiedle Słowiaskie ródło: oprac. własne.

Respondenci wród powodów, dla których wybrali mieszkanie na osiedlu grodzonym na pierwszym miejscu stawiali bezpieczestwo (52%), na drugim cisz i spokój jakie gwarantuje lokalizacja osiedla i izolacja od otoczenia (42%). Tylko 6% badanych wskazywało na presti jako główny czynnik wyboru osiedla. Zdecydowana wikszo respondentów (90%) deklarowała zadowolenie z miejsca zamieszkania. Mieszkacy ceni sobie przede wszystkim bezpieczniejsze miejsca parkingowe, obecno zadbanych terenów zieleni, a take fakt, i wobec stałego zamknicia osiedla mona zostawi dziecko na placu zabaw, bo wiadomo, e nie wyjdzie na ulic i pozostanie w towarzystwie znanych sobie dzieci.

„(...) mieszkam na osiedlu strzeĪonym i z tego powodu jestem szczĊĞliwa, bo: od czasu zamkniĊcia osiedla nie giną samochody z parkingu, kołpaki itp.; o kaĪdej porze dnia i nocy moĪna wyjĞü na spacer; osiedle jest czyste, zadbane, klatki nie poniszczone. AĪ bojĊ siĊ myĞleü o tym, jak to wszystko by

wyglądało, gdyby osiedle miało byü otwarte. Mieszkając na parterze, musiałabym mieszkaü jak w wiĊzieniu za kratami (...)4.

„BezpieczeĔstwo. ĝwiadomoĞü, Īe ktoĞ chroni moje „M” i nie pozwala intruzom wkroczyü na teren, na którym ĪyjĊ. Ponadto jest zadbane, bo mają do niego dostĊp jedynie mieszkaĔcy, bądĨ ich goĞcie. DziĊki temu nienaruszone są klatki, elewacje i zieleĔ”5.

Jedyne wady, jakie mieszkacy dostrzegaj w osiedlach grodzonych dotycz sfery społecznej, a mianowicie kontaktów z ssiadami. Jako dobre oceniło je jedynie 5% respondentów, a za złe uwaało je a 20% miesz-kaców, z którymi prowadzono wywiad. Fakt ten moe mie zwizek z wiekiem respondentów i prowadzonym przez nich trybem ycia, typowym dla rodzcej si w Polsce klasy metropolitalnej – tzw. „z garau do garau” – polegajcym na codziennym przemieszczaniu si midzy sprywatyzowanymi przestrzeniami miast: osiedlem grodzonym, biurowcem i centrum handlo-wym. Wracajc pó
no do domu, mieszkacy osiedli typu gated communities nie zwracaj uwagi na zaaranowane specjalnie dla nich przez dewelopera przestrzenie wspólne i nie maj czasu na nawizywanie kontaktów ssiedzkich. Potwierdza to wczeniejsze wyniki bada prowadzonych w Stanach Zjednoczonych przez E. Blakely’a i M. Snyder (1997), którzy wykazali, i zamieszkiwanie w osiedlach typu gated communities wpływa na osłabienie wizi społecznych Pytani o ewentualne podziały społeczne, do których moe prowadzi powstawanie osiedli grodzonych, ich mieszkacy zaprzeczaj twierdzc, i izolacja od reszty społeczestwa nie jest najwa-niejszym powodem wyboru ich miejsca zamieszkania.

3.5. Osiedla grodzone w Łodzi w opiniach mieszka ców osiedli otwartych

Badania prowadzone w osiedlach otwartych miały na celu poznanie opinii ich mieszkaców na temat zlokalizowanych w ssiedztwie osiedli grodzo-nych, przyczyn i konsekwencji zjawiska grodzenia przestrzeni miasta oraz okrelenie wizerunku osób, które w nim uczestnicz i wybieraj mieszkanie w osiedlach typu gated communities.

Wyniki bada zaprezentowane na rys. 3 pokazuj, i znakomita wikszo respondentów (85%) w osiedlach grodzonych widzi popraw bezpieczestwa mimo, e okolic swojego miejsca zamieszkania ocenia wysoko pod tym wzgldem. Podobna zaleno dotyczy estetyki osiedli. Mimo, i osiedla otwarte s oceniane przez mieszkaców pozytywnie, 80% respondentów

4

SzczĊĞliwa za płotem, „Gazeta Stołeczna”, wydanie z dnia 14.09.2006. 5

Ludzie cenią prywatnoĞü, M. Miłosz, „Rzeczpospolita”, wydanie z dnia 10.09.2008.

uwaa, e przestrze osiedli grodzonych jest lepiej zorganizowana i zadbana. Duo gorzej oceniany jest wpływ grodzenia przestrzeni na sfer społeczn, zarówno wewntrz osiedli, jak i w skali ssiedztwa czy całego miasta. A 45% respondentów twierdzi, e osiedla typu gated communities nie sprzyjaj umacnianiu wizi społecznych, a ponad połowa (55%) uwaa, e zjawisko to moe prowadzi do podziałów społecznych. Jednake eskalacji problemów o charakterze społecznym do postaci konfliktów z innymi mieszkacami miasta, wynikajcych z powstawania osiedli grodzonych, spodziewa si jedynie 11% respondentów. Ponisze wypowiedzi mieszkaców osiedli otwartych dowodz istnienia wyra
nej dezintegracji w sferze społecznej wywołanej grodzeniem przestrzeni.

Rys. 3. Osiedla grodzone w opiniach mieszkaców osiedli otwartych ródło: oprac. własne

„Mają tam place zabaw, na które nasze dzieci nie mają wstĊpu. A oni na nasze huĞtawki chodzą i niszczą. Przechodzą przez furtkĊ, a ich pieski załatwiają siĊ dokładnie pod naszymi oknami”6.

„(...) Znam ludzi, do których domów muszĊ przejĞü przez troje drzwi z domofonami. Osiedla, w których całe ulice są odciĊte od Ğwiata, a ochro-niarzowi na wejĞciu trzeba siĊ wylegitymowaü dowodem. MieszkaĔcy przestrzegają zasad o czystoĞci (wyrzucanie Ğmieci i niedopałków na ulicĊ)

6

Psy nie siusiają na ogrodzonym osiedlu, J. Wojtczak, „Gazeta Wyborcza”, Łód
, wydanie z dnia 10.08.2009.

0% 20% 40% 60%

80% 100% poprawa bezpieczeĔstwa

wysoka zamoĪnoĞü osiedla zamkniĊte ładniejsze od otwartych umacnianie wiĊzi sąsiedzkich podziały społeczne konflikty z mieszkaĔcami miasta

zdecydowanie tak raczej tak raczej nie zdecydowanie nie trudno powiedzieü

na terenie swoich osiedli, ale wychodząc poza ich mury, zachowują siĊ zgoła odmiennie (...)”7.

Mieszkacy osiedli otwartych, biorcy udział w prowadzonym badaniu, zdecydowanie negatywnie wypowiadali si na temat dodatkowych elemen-tów tzw. infrastruktury bezpieczestwa, które obok murów, płoelemen-tów czy bram podkrelaj fizyczn izolacj osiedli o charakterze gated communities, która wpływa zarówno na dezintegracj przestrzeni, jak i dezintegracj społeczn miasta. Wymieniali stranice, znaki zakazu wjazdu i/lub wejcia, tablice zabraniajce wstpu (fot. 1 i 2). Zapytani o korzystanie z punktów komercyj-nych zlokalizowakomercyj-nych w parterach niektórych osiedli typu kondominiów, udzielali zdecydowanej odpowiedzi przeczcej (83% respondentów).

Fot. 1 i 2. Przykłady wizualnej demonstracji elementów infrastruktury bezpieczestwa w osiedlach grodzonych

ródło: zdjcia wykonane przez autora

Respondenci najczciej dostrzegali heterogeniczno osiedli otwartych pod wzgldem społecznym i okrelali je jako bardzo lub umiarkowanie zrónicowane. Tymczasem zarówno powszechna opinia o tym, e miesz-kacy osiedli grodzonych s zamoni (84% respondentów), jak i zamieszczo-ny poniej (rys. 4) za pomoc dyferencjału semantycznego ich bardziej dokładny wizerunek wskazuj, i osiedla typu gated communities uwaane s za enklawy homogeniczne pod wzgldem społecznym.

Mieszkacy osiedli grodzonych s oceniani przez swoich ssiadów „zza bramy” jako „ludzie sukcesu” − dobrze wykształceni, prowadzcy własn

7

ZamkniĊci ludzie z zamkniĊtych osiedli, „Gazeta Stołeczna”, wydanie z dnia 14.09.2006.

działalno gospodarcz, młodzi, zamoni. Cz tych opinii znalazła swoje potwierdzenie w trakcie bada społecznych prowadzonych w osiedlach grodzonych. redni wiek respondentów wynosił 36 lat, 75% deklarowała posiadanie wykształcenia wyszego, pozostałe 25% redniego. Zdecydo-wanie gorzej mieszkacy osiedli grodzonych oceniani s pod wzgldem predyspozycji do nawizywania kontaktów midzyludzkich. Na pytanie o ch zamieszkania na osiedlu grodzonym, gdyby istniała taka moliwo, mieszkacy osiedli otwartych równie czsto odpowiadali twierdzco (45%), jak i przeczco 45%. 0â2'< '2-5=$â< =$02=1< %,('1< 72:$5=<6., 7<3´6$0271,.$µ 35=('6,(%,25&$ 35$&2:1,.1$-(01< '2%5=(:<.6=7$â&21< 6â$%2:<.6=7$â&21<

Rys. 4. Wizerunek mieszkaca osiedla grodzonego w opinii mieszkaców osiedli otwartych

ródło: oprac. własne

3.6. Podsumowanie

Osiedla grodzone, które pojawiły si w Polsce w latach 90. ubiegłego stulecia na stałe wpisały si w krajobraz polskich miast, take Łodzi. Stanowi one zjawisko o charakterze globalnym, jednak lokalne uwarunkowania społeczno-kulturowe decyduj o ich specyfice w zalenoci od miejsca wystpowania. Wród czynników, które wpływaj na polski obraz osiedli typu gated communities wyróni naley tradycje szlacheck i chłopsk, które przez wieki kształtowały nasze społeczestwo oraz proces transformacji systemowej, która trwa w Polsce ju od ponad dwudziestu lat. Powoduj one, e zjawisko grodzenia osiedli, typowe przede wszystkim dla miast Ameryki Północnej i Południowej, w Polsce zachodzi na szerok skal i stanowi pewien ewenement w Europie, której społecznoci rozwijały si przede wszystkim w tradycji mieszczaskiej kamienicy.

Łódzkie osiedla grodzone powstaj i rozwijaj si zarówno w czciach centralnych, jak i na obrzeach miasta, cho ich skala oraz charakter architektury róni si w zalenoci od lokalizacji. Bez wzgldu na to, czy przybieraj posta pojedynczych budynków, czy całych zespołów zabudowy, s hermetycznie odizolowane od otoczenia. Ich izolacja przestrzenna zaznaczana jest wyrazistymi granicami ustanawianymi za porednictwem licznych zabiegów architektonicznych, systemów znaków i symboli oraz systemów kontroli przejawiajcych si zarówno w postaci technicznej, jak i obsługiwanej przez człowieka. W wietle tradycyjnej typologii osiedli typu

gated communities opracowanej przez E. Blakely’a i M. Snyder (1997)

według kryterium genealogicznego, łódzkie osiedla grodzone nale do typu tzw. security zones, których głównym motywem powstawania jest zaspoka-janie potrzeby bezpieczestwa mieszkaców metropolii.

Z przeprowadzonych bada wynika, i oferty deweloperów prezentujce ich najnowsze inwestycje wychodz naprzeciw wymaganiom klientów rynku nieruchomoci, zapewniajc dwie najwaniejsze potrzeby: bezpieczestwa i spokoju. Akcentuj take presti zamieszkiwania w osiedlach typu gated

communities, który w wietle literatury ma by drugim obok bezpieczestwa

motywem grodzenia si, o charakterze globalnym. Ich mieszkacami maj by przedstawiciele rodzcej si w Polsce tzw. klasy metropolitalnej, a wic ludzie młodzi, wykształceni, dobrze zarabiajcy i posiadajcy potrzeby, których nie zaspokoi blokowisko doby socjalizmu. Taki wizerunek rezy-dentów osiedli grodzonych ujawnia si take w opiniach mieszkaców osiedli o charakterze otwartym.

Zarówno mieszkacy osiedli grodzonych, jak i ich ssiedzi „zza bramy” w zamykaniu nieruchomoci upatruj wzrostu poczucia bezpieczestwa, uwaaj, e grodzenie przestrzeni sprzyja podniesieniu jej walorów estetycznych oraz wzbogaceniu infrastruktury rekreacyjno-rozrywkowej. le oceniany jest natomiast wpływ osiedli grodzonych na wizi społeczne.

Reasumujc, pojawienie si osiedli typu gated communities w przestrzeni polskich miast, spowodowało powstanie wyra
nej granicy midzy tym co publiczne, a tym co prywatne (chodnik przy prywatnym obiekcie jest równy, dobrze owietlony, a ziele zadbana, porzdku pilnuje ochrona). Obok dezintegracji o charakterze przestrzennym, zjawisku towarzysz negatywne procesy w sferze społecznej miast − powstawanie podziałów społecznych, konfliktów, osłabienie wizi społecznych. W tym miejscu naleałoby si zastanowi nad alternatyw dla powstajcych osiedli typu gated

communi-ties, która mogłaby zaspokoi potrzeb bezpieczestwa mieszkaców bdc

podstawowym czynnikiem grodzenia si, nie rozrywajc tkanki miasta na małe, „warowne fortece”. Szans tak stwarza program secure by design, oparty na teorii defensible space O. Newmana, którego podstawowym załoeniem jest takie aranowanie przestrzeni w fazie projektu, aby była przestrzeni bezpieczn (Zaborska, 2007).

Wobec rozwijajcego si trendu grodzenia przestrzeni miast, rozpoczyna si w Polsce publiczna debata na temat osiedli typu gated communities. Urbanici, architekci − wszystkie osoby odpowiedzialne za kształtowanie przestrzeni, powinni si do niej dobrze przygotowa tak, aby przekona opini publiczn, e grodzenie osiedli nie jest jedynym sposobem na popraw bezpieczestwa i spełnienie oczekiwa mieszkaców.

LITERATURA

Blakely E., Snyder M., 1997, Fortress America, Washington: Brookings Institution. Chabowski R., 2007, Kwestia klasyfikacji i nazewnictwa osiedli zamkniĊtych

w Warszawie, [w:] Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Wydawnictwo SWPS Academica, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Gdecki J., 2007, „Za murami” − krytyczna analiza dyskursu na temat osiedli typu gated communities w Polsce, [w:] Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Wydawnictwo SWPS Academica, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Gsior-Niemiec A., Glasze G., Putz R., Sinz D., 2007, Grodzenie miasta: casus Warszawy, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 4(30).

Jałowiecki B., 2000, Społeczna przestrzeĔ metropolii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Jałowiecki B., 2007, Fragmentacja i prywatyzacja przestrzeni, [w:] Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Wydawnictwo SWPS Academica, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Karwiska A., 2008, Gospodarka przestrzenna. Uwarunkowania społeczno-kulturo-we, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Low S., 2003, Behind the gates: life security and the pursuit of happiness in fortress America, London, Routledge.

McKenzie E., 2003, Common-Interest Housing in the Communities of Tomorrow, ”Housing Policy Debate”, No 14. 1/2.

Michałowski L., 2007, Granice bezpieczeĔstwa, czyli krótka historia pewnego bloku, [w:] Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Wydawnictwo SWPS Academica, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Owczarek D. A., 2007, ĩycie społeczne zamkniĊtych osiedli warszawskich − czyli co

siĊ dzieje za bramą?, [w:] Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Wydawnictwo SWPS Academica, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Smith Bowers B., Manzi T., 2006, Private Security and Public Space: New Approa-ches to the Theory and Practice of Gated Communities, “European Journal of Spatial Development”, No 22.

Zaborska K., 2007, PrzestrzeĔ miejska – dobro wspólne czy ziemia niczyja?, [w:] Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Wydawnictwo SWPS Academica, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

ABSTRACT

THE REASONS AND CONSEQUENCES OF THE GATED COMMUNITIES PHENOMENON IN THE CITY OF ŁÓD

Gated communities appeared in Poland at the beginning of the 1990s and since then they have played an important role in the social landscape of Polish cities, including Łód
. Although they are a global phenomenon, local socio-cultural conditions determine their final shape; in Poland these conditions are: the nobleman’s-peasant’s tradition as well as the recent political and economic transition.

This research shows that the property developers’ offers presenting their recent investments emerge towards two basic needs of the real estate market clients: safety and peace. They also underline the prestige of living in gated communities which according to the literature on the subject is, apart from safety, the most important reason for “gating”. The offer is directed at the representatives of the metropolitan class which is now rising in Poland, i.e. young, well-educated, well-earning people whose needs cannot be satisfied by existing housing estates of the socialist era. Such an image of the residents of gated communities has been revealed from the opinions of people living in open housing estates located in their neighbourhoods. Both inhabitants of gated communities and their neighbours from “outside the gate” see the increase in the safety of housing estates and aesthetic values as the positive consequence of gated communities. The main negative consequence within public opinion is the influence of this phenomenon on social relations.

This article outlines, on the example of Łód
, a clear boundary between the public and private space which appeared within modern Polish cities together with the gated communities phenomenon. Apart from the disintegration of space, there have been some negative processes within the social relations such as social divisions, conflicts and weakening social ties.

One should bear in mind an alternative for gated communities flourishing in Polish cities; the alternative which could ensure the basic need of the safety of housing estates residents, as it is the main reason for “gating”. Urbanists, architects, all those who are responsible for the shape of urban space should prepare well for the debate on gated communities in Poland and be ready to convince the public opinion that they are not the only way to improve security and fulfill the expectations of their residents.