A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _______________ __ ____FO LIA OECONOMICA 21, 1982
Danina Godłów *
PRZEDMIOT EKONOMII POLITYCZNEЭ W UOĘCIU POLSKICH EKONOMISTÓW LIBERALNYCH OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO
IV p o l s k i e j m iędzyw ojenne 1 m y ś li ekonom icznej poczesne m ie j sce zajm ow ała m yśl l i b e r a l n e . W duchu ekonom ii l i b e r a l n e j tw o rz y ł tw ó rca tzw. s z k o ły k r o k o w s k ie j. A. K rzyża n o w sk i i je g o u c z n io w ie : A. H e yd e l i F . Zw eig o ra z w y r o s ły ze ś ro d o w isk a krokow s k ie g o cz o ło w y p r z e d s t a w ic ie l śro d o w isk a poznań skieg o - E . T a y l o r , a tak ż e tw órco s z k o ły m atem atycznej w P o l s c e - w. Z aw ad zk i. P o g lą d y wspom nianych ekonom istów są moło znone i n ie zowazo w ła ś c iw ie o c e n ia n e . C zę sto wyrażono o p i n ię , Ja k o b y ekonomia l i b e ra ln a w P o ls c e m ięd zyw ojenn ej o g r a n ic z a ła s ię do p ö w ie la n ia X lX - w ie cz n e g o lib e r a l iz m u z a c h o d n io e u ro p e js k ie g o . Tymczasem ana l i z a p r a c ekonom istów l i b e r a l n y c h p ro w a d z i do w nioaku o znacz nym s to p n iu z ró ż n ic o w a n ia k o n c e p c ji p o ls k ic h lib e r a ł ó w ; od o r t o d o k syjn e g o lib e r a l iz m u K rzyżan ow skieg o i H e y d la , pop rzez um iar kowany, adaptow any do z m ie n io n ych warunków l i b e r a l i z m T a y lo r a i Zaw adzkiego do k o n c e p c ji tzw . lib e r a l iz m u s p o łe c z n e g o , c z y l i s p e c y f ic z n e j form y n e o lib e r a liz m u Z w e ig a. N e o lib e r a ln e w ą tk i w p o g ląd a ch T a y lo r a , Z aw ad zkieg o , a p rze d e w szystk im Zw eiga, św ia d czą o tym, że ekonomio l i b e r a l n a w P o ls c e p o d le g a ła e w o lu c j i i to c z ę s to k ro ć n ie z a le ż n i e od wpływów ekon om ii z o c h o d n ie j. Sw oi s ta odmiana n e o lib e r a liz m u p rez en to w an a p rz e z Z w eiga p o w s ta ła ró w n o le g le z p o ja w ie n ie m s ię n e o lib e r a liz m u na Z a c h o d z ie .
Łód к a d iu n k t w I n s t y t u c i e Eko n o m ii P o l i t y c z n e j U n iw e
Ma s z cz e g ó ln y uwagę i w n ik liw s z ą a n a li z ę z a s łu g u ją p o g lą d y VI. Z aw ad zkiego. Dogo p ra c e są tw órczą i in t e r e s u j ą c ą i n t e r p r e
t a c ją s z k o ły m atem atyczn ej. Cenna- i udana j e s t próba p r z e ło ż e n ia fu n k c jo n a ln e g o ujm owania związków g o sp o d arczych na ję z y k o p iso w y, p o łą c z e n ie » h is t o r y c z n e j i a s p o łe c z n e j metody matema- t y l z n e j z metodę s o c jo lo g ic z n y o ra z nowe, ro z s z e rz o n e , p o j ę c ie równowagi e k o n o m icz n e j.
W n in ie js z y m a r t y k u le p rz e d s ta w io n o p o g lą d y p o ls k ic h ekono m istów li b e r a l n y c h na p rze d m io t e kon om ii p o l i t y c z n e j . Pro b lem a tyko teo rio p o z n a w cz a i m eto d o lo g iczn a n ie j e s t , ja k s łu s z n ie p o d k r e ś la ł E . T a y l o r , przedm iotem ja ło w y c h sporów. N ie j e s t one tak że n e u tr a ln a z punktu w id z e n ia f i l o z o f i i i i d e o l o g i i , szcz e g ó ln ie w naukach s p o łe c z n y c h . P o g lą d y na p rz e d m io t i z a k re s ekonom ii o ra z na t r e ś c i m eto d o lo g icz n e t e j d z ie d z in y w ie d z y za l e ź ? od p r z y j ę t e j k o n c e p c ji pojm owania r z e c z y w is t o ś c i w o g ó le i r z e c z y w iś t ó ś c i g o sp o d a rcz e j w s z c z e g ó ln o ś c i,' od poglądów na c h a r a k t e r lu d z k ie g o p o z n a n ie o ra z od id e o lo g ic z n o - p o lit y c z n e j p o sta w y b ad acza. "S p o r y o metodę n ie są t y l k o a re n ę zm agania a b s tr a k c y jn y c h duchów, le c z id e a ln ym wyrazem r e a ln y c h a n ta g o n iz - mó., s p o łe c z n y c h " - p is z e Seraków1 . K o n ce p cje ekon om ii p re z e n to w a ne p rz e z p o ls k ic h ekonom istów l i b e r a l n y c h p o t w ie r d z a j« n ie
w ą t p liw ie te t e z y . ' t
A, K rz y ż a n o w s k i c z y n i punktem w y jś c ia swych rozważań o p rz e d m io c ie e kon om ii p o j ę c ie g o sp o d aro w a n ia . G ospodarow anie de f i n i u j e ja k o d z i a ł a l n o ś ć lu d zką m ającą na c o lu zdobyw anie ś ro d ków z a s p o k a ja n ia p o trz e b 2 . Zauważa Je d n a k , że n ie t y l k o c e l wy r ó ż n ia d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a rc z ą , a l e tak ż e metoda d z i a ł a n i a . Na tym drugim a s p e k c ie k o n c e n tr u je swą uwagę i c z y n i go k r y te r iu m w y o d rę b n ie n ia p rze d m io tu e k o n o m ii. P o d k r e ś la m ia n o w ic ie , że c z ło w iek w p r o c e s ie zdobyw ania środków z a s p o k a ja n ia p o tr z e b k i e r u je s ię zasadą n a jm n ie js z e g o w y s iłk u , c z y l i zasadą gosp o d ar n o ś c i, tz n . s t a r a s ię o s ią g a ć p o sta w io n e' s o b ie c e le ' m o ż liw ie n ajm n iejszym nakładem środków. Na t a j p o d s ta w ie K rz y ż a n o w sk i
*3 . S e m к o w, Sp ó r o m etodę, Teo rio p ozn aw cza i m etodolo g ic z n e a s p e k ty eko n o m ii p o l i t y c z n e j , Warszawa 1974. s . 5.
A. K r z y ż a n o w s k i . Z a ło ż e n ia e k o n o m ik i, Kraków 1920, c 5.
t w i e r d z i : "Można p o w ie d z ie ć , że zadaniem ekonom iki j e s t rozpo z n a n ie i b ad anie w d z i a ł a n ia c h lu d z k ic h przejaw ów zasad y gos p o d a r n o ś c i“ 3;
T a k ie u j ę c i e p rzed m io tu ekon om ii n ie u w z g lę d n ia s p o łe c z n e go c h a r a k te ru t e j n a u k i i j e s t tak mało p r e c y z y jn e i n ie ja a n e , że z a c i e r a g r a n ic ę m iędzy ekonomią a te c h n ik ą , w k t ó r e j t a k ie p r z e ja w ia s ię zasada r a c jo n a ln e g o d z i a ł a n i a . Ten o s t a t n i problem K rz yż a n o w sk i d o s trz e g a i podejm uje próbę Je g o ro z w ią z a n ie . P i s z e : “ Oej [e k o n o m ii - 3. G .] is t o t n e z a d a n ie s te n o w i b ad an ie t e go, co w szelkiem u gospodarstw u ludzkiem u j e s t w sp ó ln e, z pomi n ię c ie m znamion w ła ś c iw y c h Je d y n ie poszczególnym rodzajom gos p od arow ania Ekonomika j e s t naukę o z a s a d z ie n a jm n ie js z e g o w y s iłk u w o g ó la . T e c h n ik a j e j stosow aniem do ro z w ią z y w a n ia po
sz c z e g ó ln y c h z a d a ń "4 . .
Również A. H e yd e l uw.aźa, że zasada g o s p o d e rc z o ś c i n a j l e p i e j od d aje i s t o t ę z ja w is k g osp o d arczych i t w ie r d z i , że w ła ś n ie ona powinna być "fundamentem c a łe g o system u n a s z e j n a u k i" . Od
rzu ca on d e f i n i c j a ekonom ii p o s łu g u ją c e s ię k r y te r iu m c a lu , tzn , d e f i n i c j a w sk a z u jąc a na zdobyw anie dóbr m a te r ia ln y c h Ja k o c e ł d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j5 . P o z y ty w n ie zaś o c e n ia te d e f i n i c j e , k t ó r e k ła d ą n a c is k na s p e c y fic z n ą form ę, metodę d z i a ł a n i a , Ja k o cechę d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j. "Cechę w y r ó ż n ia ją c » gospodaro w anie od in n y ch typów tego d z i a ł a n i a [ d z ia ła n ia celow ego - D.G.] winno być z n a le z io n a n ic w p rzed m io tach , na k t ó r e s ię ono r o z c ią ga, a lo w samym s p ô s o b ia , m etod zie d z i a ł a n i a " 6 .
P r e c y z y jn e g o sfo rm u ło w a n ia zasad y g o s p o d a rc z o ś c i H e yd e l n io p o d a je . S tw ie r d z a j e d y n ie , że zasad a ta w yraża s ię w d ą ż e n iu do u z y s k a n ia "m o ż liw ie k o rz y stn e g o sto su nk u m iędzy r e z u lta te m o
7
o f i a r a m i “ . P o d k r e ś la p o n a d to , że n ie s łu s z n a j e e t h e d o n ie ty ę z n a i n t e r p r e t a c j a zasad y g o e p o d a r c z o ś c i, tz n . pojm owanie j e j ja k o rachunku p r z y k r y c h i p rzyjem n ych uczuć doznawanych p rz e z jed
-3Ib id e m , s. 7. 4Ib id e m , a. 8. 5
A, H e y d a 1, Podstawowe z a g a d n ie n ia m eto d o lo g iczn e eko n o m ii, Kraków 1925, a. 58.
fi
Ib id e m , s . 65.
n o s tk ę . 'M n ie się. w yd aje s łu s z n ie js z e - p is z e - z a a k c e n to w a n ie , żo w ła ś n ie w o c e n ie i d z i a ł a l n o ś c i g o sp o d a rcz e j momenty uczu ciow e g r o ję r o lę bardzo p od rzęd n ą, że n a to m ia s t przedm iotem o ce ny j e s t nadwyżka o b lic z o n a na drodze k a l k u l a c j i ś c i ś l e m yślo w e j" . W ło ś n ie ilo ś c io w e t r a k to w a n ie z ja w is k , a b s tra h o w a n ie od J a k o ś c i , k a l k u l a c j a , k t ó r e j celem J e s t ilo ś c io w a nadwyżka - to, zdaniem a u t o r a , n a j i s t o t n i e j s z e ce ch y d z i a ł a l n o ś c i g o sp o d arczej, d a ją c e w s k a l i masowej c h a r a k t e r y s ty c z n e z ja w is k a g osp o d arcze.
Zasada g o s p o d a rc z o ś c i s t a ł a s ię centrum z a in te r e s o w a n ia k i e runku s u b ie k t y w is ty c z n e g o . W ią z a ło s ię to z wyraźnym p r z e s u n ię ciem badań ekonom icznych ze stosunków m iędzy ludźm i na s to s u n k i c z ło w ie k a do r z e c z y . Ta cecha badań ekonom ii b u rż u a z y jn e j uwy d a t n ia s i ę bardzo s i l n i e w p o g ląd a ch H e y d la . P ra g n ą c bowiem w yo d ręb n ić ś w ia t z ja w is k g osp o d arczych w y ró ż n ia on t r z y ro d z a je stosunku c z ło w ie k a do r z e c z y , a w ś la d za tym t r z y ty p y c z ło
w ieka : ‘
a ) c z ło w ie k o c e n ia r z e c z y z punktu w id z e n ia sto su nk u ic h w ła ś c iw o ś c i do sw oich uczuć i p ra g n ie ń - są to o ce n y kon sum p cyjne, typ c z ło w ie k a - homo consumens;
b) c z ło w ie k o c e n ia r z e c z y zo w zględu na ic h p rz y d a tn o ś ć do o s i ą g n i ę c i a in n y c h r z e c z y - są to o ce n y t e c h n ic z n e , typ - homo t e c h n ic u s ;
c ) c z ło w ie k o c e n ia r z e c z y ze w zględu na z a s p o k o je n ie j a k i e j ś p o t r z e b y , a l e u w z g lę d n ia p r z y tym praw dopodobieństw o o s i ą g n ię c i a p r z y icH pomocy m o ż liw o ś c i le p sz e g o z a s p o k o je n ie po t r z e b w o g ó le - mamy tu do c z y n ie n ia z ocenam i ekonom icznym i i typem homo oeconom icus®.
T y lk o sp o łe c z e ń stw o hominum oeconomicorum - t w ie r d z i a u to r - da nam p e łn ię z ja w is k g o sp o d arczych . T y lk o d z i a ł a n i e c z ło w ie k a ekonom icznego, je g o k a l k u l a c j a i w yrach o w an ie doprow adzi w s k a l i masowej do k a p i t a l i z a c j i i i n w e s t y c j i ,
wymiany,
k r e d y t u , do u s t a l e n i e s i ę s to p y p ro c e n to w e j i st.opy z y s k u , c z y l i do n a j b a r d z ie j typow ych z ja w is k g o sp o d arcz y ch 10.8
Ib id e m , s. 81. 9Ib id e m , s . 77. 10Ib id e m , s . 80-81.
Widzim y w ię c , że o i s t o c i e i o d rę b n o ś c i z ja w is k gospodar czych d e c y d u je , zdaniem H e y d la , s w o is ty sto su nek c z ło w ie k a do rz e c z y . С tyra, że za pośred nictw em rz e c z y będących obiektem lu d z k ic h d z ia ła ń nawigzane zo stan ę w ie lo r a k ie s to s u n k i m ięd zylu d z k i e , a u to r n ie móvji n i c . Dest to typowy p r z y k ła d f e t y s z y z e c j i k a t e g o r i i ekonom icznych, asp o łe czn e g o i ‘a h is t o t ycznego t r a k t o - vjania z ja w is k ekonom icznych, a w ś la d za tym ekonom ii p o l i t y c z n e j.
Zauważyć tu także n a le ż y , że HeydeJ w ś la d za k la s y k a m i łę - czy zasadę g o s p o d a rc z o ś c i z k o n ce p cję homo oeconom icus i z t e o r ię motywów g o sp o d arcz ych , co . Ja k to wykażemy d o l e j , J e s t przedm iotem o s t r e j k r y t y k i T a y lo r a .
Ze s ta n o w isk ie m Krzyżan ow skieg o i H e y d la , iż k r y te r iu m wy o d r ę b n ie n ia p rzed m iotu ekonom ii powinna być zasada gospodarczo- Ś c i , n ie zg a d z a ję s ię T a y lo r i Z w eig . K ry ty k ę tego s ta n o w is k a o p ie r a ję o n i na t w ie r d z e n iu , że zasada g o s p o d a rc z o ś c i J e s t cechę w s z e lk ie g o lu d z k ie g o d z i a ł a n i a , w zw ięzku z czym n ie more ona s ta n o w ić k r y te r iu m w y o d rę b n ie n ia d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a rc z e j.
Zw eig p is z e , że p rzyjm o w anie zasad y g o sp o d arn o śc i za k r y t e rium w y d z ie le n ia z ja w is k g o sp o d arcz y ch , s tw a rz a s ze re g t r u d n o ś c i m e to d o lo g ic z n yc h , m. in . problem o d d z ie le n ia ekon om ii i t e
l l
c h n ik i . S łu s z n ie zauważa on, że problem ten n ie i s t n i a ł w 12
s z k o le k la s y c z h e j . S z k o ła k la s y c z n a , t r a k t u j ę c ekonomię Ja k o naukę s p o łe c z n ę , n ie m u s ia ła podejmować z a g a d n ie n ia o d d z ie le n ia ekon om ii i t e c h n i k i. Ekonomia b y ła w j e j u ję c iu naukę o s to sunkach m iędzy ludźm i zachodzęcych za p o śred n ictw em dóbr ma t e r i a l n y c h , te c h n ik a zaś naukę o wzajemnych sto su n k a ch dóbr
ma-* **
t e r i a l n y c h . Ekonomia b y ła w ię c naukę s p o łe c z n ę , te c h n ik a n a le ż a ł a do nauk p r z y r o d n ic z y c h . Problem d y s t y n k c j i ekon om ii 1 t e c h n i k i z r o d z ił s ię d o p ie ro na g r u n c ie t e o r i i p s y c h o lo g ic z n y c h , " t e o r i i r o b in s o n a d y " , z a c i e r a ję c y c h s p o łe c z n y c h a r a k t e r e k o n o m ii.
S łu s z n ie też t w ie r d z i Z w eig , że ro z w ię z a n ie problem u d ys t y n k c j i ekonom ii i t e c h n i k i proponowane p rz e z O i e t z e l a , a aprobowane p rz e z K rz yż a n o w sk ie g o , j e s t rozw ięzaniem pozornym. We d łu g t e j k o n c e p c ji ekonomia b a d a ła b y z ja w is k o o g ó ln i e j s z e j
natu-11F . Z w e i g. Problem w a r t o ś c i, Kraków 1921, s. 15. 12
r y , c h a r a k t e r y s ty c z n e d ie k a ż d ej c z y n n o ś c i g o s p o d a rc z e j, a b s t r a h ow ałaby od s p e c y f i k i p o sz cz e g ó ln y ch c z y n n o ś c i, te c h n ik a • zaś b a d a ła b y ta s p e c y f ic z n e w ła ś c iw o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h c z y n n o ś c i. O z n a cza ło b y t o , że ekonomia j e s t " t e c h n ik ą o g ó ln ą , a b s t r a k c y jn ą , te c h n ik a zaś b y ło b y ekonomią stosow aną i szczogó.łową" , W ten sposób k o n c e p c jo ta p o d k re ś la b a r d z ie j łą c z n o ś ć ty c h dwóch nauk, n iż ic h o d rę b n o ść. Ponadto k o n c e p c ja / w e d łu g k t ó r e j ekonomia j e s t nauką "o - z a e a d z ie n a jm n ie js z e g o w y s iłk u w o g ó le " , n ie mówi n ic o tym, co n a le ż y rozum ieć pod p o ję c ie m przejaw ów z a sa d y gospo d a r n o ś c i, tym samym p rze d m io t ek o n o m ii p o z o s ta je n ie o k r e ś lo n y i n ie ma m o ż liw o ś c i o d r ó ż n ie n ia problemów ekonom icznych i
te
c h n ic z n y c h 13.S łu s z n e uwagi Z w eiga u z u p e łn ić n a le ż y s tw ie rd z e n ie m , że k r y tykowane tu sta n o w is k o K rzyżan ow skieg o w yn ik a n ie t y l k o z b łę d nego p u nktu w y jś c ia (u c z y n ie n ie za sa d y g o s p o d a rc z o ś c i k r y te r iu m w y o d rę b n ie n ia p rzed m iotu e k o n o m ii), a le ^akże z n ie p rz e m y ś le n ia p rz e z n ieg o dyskutow anego prob lem u. K rz yż a n o w sk i z a e ta n a w le a ię nad o d d z ie le n ie m ekon om ii i t e c h n i k i i r o z s tr z y g a problem n ie jasn ym , in t u ic y jn y m tw ie rd z e n ie m , t e ekonomika j e s t nauką o z a s a d z ie g o s p o d a rc z o ś c i w o g ó le ” , by J t i l k a w ie r s z y d a l e j s t w i e r d z i ć , t a ekonomika j e s t nauką o lu d z ia c h , p rze d e
i w szystk im o sto su n k a ch zach od zących m iędzy lu d ź m i, a l e t y lk o o
t y l e , o i l e ch o d z i o ic h świadom ą, celow ą d z i a ł a l n o ś ć , z w y k lu czeniem p r z y ro d n ic z y c h z ja w is k ż y c ia lu d z k ie g o . N ie J e s t npuką
14 o rz e c z a c h "
W idzim y w ię c , że K rz yż a n o w sk i z d a je s o b ie w p e ł n i sprawę ze sp o łe czn e g o c h a r a k t e r u z ja w is k b ędących przedm iotem e k o n o m ii.O s t a t n i a wypowiedź a u to r a -wyraźnie w s k a z u je , g d z ie n a le ż y szukać s p e c y f i k i z ja w is k g o sp o d arczych . T y lk o n ie p r z e m y ś le n ie problem u a lb o kurczów# trz ym a n ie s ię k o n c e p c ji s z k o ły p s y c h o lo g ic z n e j mogło być p rz y c z y n ą krytykow aneg o tu błędnego s ta n o w is k a K rz y żan ow skieg o . Kemy tu p r z y k ła d c h a r a k te r y s ty c z n e g o d ie K rz y ż a now skiego łą c z e n ie pewnych i d e i s z k o ły k la s y c z n e j z nowszymi ko n cep cjo m i s z k o ły p s y c h o l o g ic z n e j, k t ó r y to z a b ie g s t a j e s ię
13Z w e i g . E k o n o m ia ..., s . 16-17; t e n ż e , Problem w a r t o ś c i , a . 16-17.
n ie je d n o k r o t n ie źródłem braku s p ó jn o ś c i system u ekonom-icznogo tego a u t o r a .
Odmienny p o g ląd p r e z e n t u je Z w e ig . "Ekonom ia - p o d k re ś la on - j e s t naukę s o c j a ln y . T e z a , o k t ó r e j bardzo c z ę s to zapomina szko ł a p s y c h o lo g ic z n e '15. Dako nauka s o c ja ln a j e s t ono c z ę ś c ią s o c jo l o g i i . S o c jo lo g ię n a to m ia s t d e f i n i u j e ja k o naukę o z ja w is k a c h s o c ja ln y c h , c z y l i o p r o c e s ie p ow staw ania i m echanizm ie d z i a ł a n ie różnorodnych form w s p ó łż y c ia lu d z k ie g o . W s k ła d s o c j o l o g i i wchodzą t r z y d y s c y p l in y naukowe: s o c jo lo g ie k u l t u r y , s o c jo lo g ia prawe i s o c jo lo g ia g o sp o d arcza. Ekonomia to w ło ś n ie s o c jo lo g ia g osp o d arcze . Ekonomia jo k o s o c j o lo g ia gospodarczo bada w szys
t k i e z ja w is k a , a w ię c f iz y c z n e , praw ne, p s y c h o lo g ic z n e , lu d n o ś cio w e i t p . "z só cjalno -w ym ienn eg o punktu w id z e n ia , z punktu w i d z e n ia sto su n k u c z ło w ie k a dó c z ło w ie k a w o d n ie s ie n iu do d ó b r "17. Zdaniem Zw eiga p rzed m io t badań naukowych ekon om ii o k r e ś la n ie . t y l e ro d z a j badanych z ja w is k , i l e "s o c ja ln o - w y m ie n n y punkt wi- » H a z e n ia " .
£ 3 Z p og ląd am i Zw eiga n ie z g o d z iłb y s ię zapewne T a y lo r . T a y lo r t. n ie u stosun ko w uje s ię w praw dzie b e zp o śred n io do s ta n o w is k a Zwe ig a , a l e od rzu ca zarówno tra k to w a n ie ekonom ii jo k o n a u k i o s t o sunkach s p o łe c z n y c h zw iąz an ych z u zyskiw aniem dóbr m a t e r i a l n ych , ja k i d e f i n i c j ę ekon om ii Ja k o n au k i o z ja w is k u wymiany. Odrzuca w ię c oba a s p e k ty uw zg lęd nio ne p rz e z Z w e ig a : a s p e k t wy m iany i a s p e k t s o c jo lo g ic z n y . D e f in ic jo m mówiącym, że ekonomia . t r a k t u j e o z ja w is k a c h w y m ie n ia ln o ś c i, s łu s z n ie z a rz u c a o g r a n i
c z a n ie z a in te rę s o w a ń elconom ii do g o s p o d a rk i wym iennej o ra z re z y g n a c ję z p e n e t r a c j i z ja w is k k r y ją c y c h s ię "poza pokrywą wy m i e n i a l n o ś c i " . P r z y takim u ję c iu ekonom ii u c h o d z i np. uwadze ró ż n ic a m iędzy sumą w a r t o ś c i wymiennych a stopniem z a s p o k o je n ia p o trz e b o ra z z a g a d n ie n ie r o z d z ia łu dochodu s p o łe c z n e g o 18. N ato m ia st t r a k to w a n ie ekon om iki ja k o n a u k i o sto su n k a ch sp o łe c z n y c h
15 Z w e i g , Prob lem w a r t o ś c i, s . 7. 16Ib id e m , s , 7-9. 17 1 Z w e i g , E k o n o m ia ..., s . 20. 18 E . T а у 1 o r , Wstęp do e k o n o m ik i, cz . 1, P o z n a ń 1936, e. 17-20. T a y lo r używa wzorem A. M a r s h a lla term in u »ekonom ika" na o k r e ś le n ie ekon om ii p o l i t y c z n e j .
w ie d z ie .do p r z k s z t a łc e n ia j e j w s o c jo lo g ię g o sp o d arcz y, a to 1 Q
j e s t , zdaniem T a y lo r a , u ję c io m e to d o lo g ic z n ie b łęd ne .
Dek j u t w sp om in aliśm y, T a y lo r p odobnie ja k Zvieig, p r z e c iw staw i.« s ię k o n c e p c ji ekonom ii ja k o n a u k i o p a r t e j na z a s a d z ie g o s p o d a rc z o ś c i. 0 i l e jed n ak Zw eig w s z k o le k la s y c z n e j z n a jd u je pozytyw ne ro z w ią z a n ie z a g a d n ie n ia p rzed m io tu e k o n o m ii, to T a y lo r w s z k o le t e j u p a t r u je ź ró d e ł b łę d n e j k o n c e p c ji. To tw ó rc y ekono m ik i, zdaniem T a y lo r a , tw a rz ę c teo re tycz n o p o z n a w cz e p od staw y t e j n a u k i p o p e ł n i l i s z e re g błędów , k t ó r e f a t a l n i e o d b i ł y a ię na d a l- 3zym rozw oju t e o r i i e k o n o m icz n e j. P o t r a k t o w a li o n i o k r e ś le n ie p rzed m io tu ekonom iki i u z a s a d n ia n ie ; j e j nom ologicznago c h a r a k t e
ru ja k o je d e n problem , k tó re g o ro z w ię z a n ia o p a r l i na z a ło ż e n iu ,ż e c z ło w ie k w ż y c iu gospodarczym k i e r u j e s ię wyłęcznym dgżeniem do m a k s y m a liz a c ji m a te r ia ln y c h środków z a s p o k o je n ia p o trz o b . O p a r l i więc- fun d am entalne z a ło ż e n ia ekonom iki na t e o r i i moty wów g o sp o d arcz y ch , na s p e c ja ln o j p s y c h o l o g ii g o s p o d a rc z e j. Z o ło
-*
ż e n ią te p r z y b r a ł y , formę k o n s t r u k c j i homo oeconom icus i formę m e ry to ry c z n ie p o j ę t e j z a sa d y g o s p o d a rc z o ś c i. W r e z u l t a c i e d ys k u s ja o teo re tycź n o p o z n e w cz ych podstaw ach ekon om iki p r z y b r a ła c h a r a k t e r d y s k u s ji o m ożności i s łu s z n o ś c i i z o l a c j i motywów d z i a ł a n i a c z ło w ie k a g o s p o d a ru ją c e g o , a w ię c p o s ta w io n a z o s t a ła na obcym ekonom icé g r u n c ie p s y c h o lo g ic z n y m . D ało to u z a sa d n io n y powód k r y t y k i z a ło ż e ń ekonom iki i d o p ro w a d z iło do z a k w e s tio n o w ania m ożności i z o l a c j i z ja w is k g osp o d arczych o ra z do zap rze- c z e n ia nom ologicznęgo c h a r a k te ru ekonom iki
D la te g o też, mimo że T a y lo r k r y t y k u je g e n e r a ln ie metodę szko ł y h is t o r y c z n e j , p r z y z n a je on, że s z k o ła t a s łu s z n ie z a a ta k o w a ła a z k o łę k l o s y c z n g k t ó r a podstawę i z o l a c j i z ja w is k gospo d a rc z y c h u c z y n iła motywy d z i a ł a n i a g osp o d arczeg o . T a y lo r - za znacza je d n a k ż e , że s z k o ła h is t o r y c z n a p o z o s t a ła , n i e s t e t y , p r z y
21 t e o r i i motywów, m o d y fik u ją c ję t y lk o
Tymczasem w ekonom ice n ie sg p o trz e b n e żadne z a ło ż e n ia co do ce ló w i motywów d z i a ł a n i a . I s t o t n a j e s t ty lk o , zdaniem
auto-19Ib id e m , s . 21-23.
20Ib id e m , s . 47, 83-84; także E n c y k lo p e d ia nauk p o lit y c z n y c h 2 , Warszawa 1937, s . 22.
r a , formo d z i a ł a n ia , p raw id ło w o ść t e j form y. A formę tę J e s t w ła ś n ie zasada g o s p o d a rc z o ś c i, k tó r a s te n o w i podstawę g e n e r a li- ' z a c j i w ekonom ice, c z y l i J e s t u zasadnieniem nom ologicznego cha r a k te r u eko n o m ik i, n ie me n ato m ia st żadnego z n a cz e n ia d la Iz o —
22
l a c j i z ja w is k gosp od arczych
Wokół i n t e r p r e t a c j i zasad y g o s p o d a rc z o śc i n a w a rs tw iło s ię Je d n a k , zdaniam T a y lo r a , szereg błędów i n iep o ro zu m ień , Sprzężo- , ne ona z o s t a ła z fik c y jn y m modelem czŁow ieka ekonomicznego i zasad ? egoizm u, w skutek czego n a d a je s ię j e j t r e ś c i , k tó ry c h ona n ie p o s ia d a i k tó ro n ie sę p o trzeb n e do zbudowania te o r e ty c z n e g o system u ekonom icznego.
Zasada g o s p o d a rc z o śc i jo k o u z a s a d n ie n ie nom ologicznego cha r a k te r u ekonomi'ki ma c h a r a k te r fo rm a ln y i s u b ie k ty w n y . Aby n ie nadawać j e j c h a r a k te ru m eryto rycznego i o b iek tyw n eg o , n a le ż y form ułować ję ś c i ś l e i o s t r o ż n ie . N ied o p u szc za ln e J e s t , zdaniem a u t o r a , ujm owanie j e j w jednym zd an iu łęczącym maksimum r e z u l t a t u z minimum środków. Zasada g o s p o d a rc z o śc i s t a j e s ię z ro z u m ia ła d o p ie ro w fa rm ie dwóch c z ę ś c i sk ła d o w y c h : zasad y f o r m alnej m a k s y m a liz a c ji ľ zasad y n ajm n ie jsz e g o ś ro d k a . N a le ż y
tak że uważać, aby u niknęć błędu k lasykó w p o le g a ją c e g o na sp rz ę ż e n iu za sa d y g o s p o d a rc z o ś c i, b ę d ęcej je d y n ie form alną zasadę lu d z k ie g o d z i a ł a n i a , z t e o r ię motywów gosp o d arczych i tym sa mym z a p o b ie c wprowadzaniu do n ie j zasad y egoizmu i m e ry to ry c z n ej m a k s y m a liz a c ji. T e o r ia ekonom iczna u s t a la je d y n ie w sp ółza le ż n o ś c i pom iędzy fa k ta m i ’d o ty cz ą c y m i dochodu s p o łe cz n e g o , roz p a t r u je o g ó ln ie ic h s to s u n k i, a n ie w ie lk o ś c i k o n k re tn e , to te ż n ie p o trz e b n e sę V» ekonomice z a ło ż e n ia co do motywów d z ia ł a n ia
23 lu d z k ie g o
Z a s a d z ie g o s p o d a rc z o ś c i n ie można tak ż e nadawać sensu te c h n iczn eg o i o b iek tyw n eg o . B y ła b y one wówczas równoznaczna z o- biektywnym ju s ta la n ie m celów i motywów d z i a ł a n i a , c z y l i z
za-" Zasada g o s p o d a rc z o ś c i z i s t o t y swej ma i może s łu ż y ć wy- łę c z n le do u z a s a d n ie n ia i s t n i e n i a p r a w i d ł o w o ś c i w d z ia ł a n iu gospodarczym , -л co za tom id z ie dopusz c z e n ia g e n e r a l i z a c j i w n au ce, w k t ó r e j to d z i a ł a n ie w y stę p u je ja k o główna forma w ystępow anie z ja w is k , mn w ię c udowadniać moż liw o ś ć i ko n le cz n o śc budowania ekonom iki ja k o n a u k i n o- m o 1 o g 1 c z n ö j " (ib id e m , s. 03-84).
eadfj m e ry to ry c z n e j m a k s y m a liz a c ji, k t ó r y T a y lo r od rzu ca p o d k re ś l a j ą c fo rm a ln y c h a r a k t e r zasad y g o s p o d a rn o ś c i. Fo rm alna zasada g o s p o d a rc z o ś c i ma w ię c r a c ję b ytu Je d y n ie w i n t e r p r e t a c j i su b ie k t y w n e j. " B ł y d , n ie ś w ia d o m o ś ć , t r a d y c j a , z w y c z a j, n a łó g , oby»- c z a j , im p u lsy i in s t y n k t y - w szystk o to m ie ś c i s ię w fo rm a ln e j z a s a d z ie s u b ie k ty w n o j g o s p o d a r c z o ś c i"24. Nawet d z i a ł a n i e n ie r e - f le k s y j n e - im pulsyw ne lu b in s ty n k to w n e n ie p r z e c z y , zdaniem T a y lo r a , ta k p o j ę t e j z a s a d z ie . ” [ . . . ] sam f a k t wyboru w yw o łu je Ja k o u s p r a w ie d liw ie n ie p rz e k o n a n ie su b ie k ty w n e o r a c jo n a ln o ś c i u ty te g o środ ka w stosunku do c e lu , in a c z e j bowiem wybór n ie
25 b ę d z ie s ię p o w t a r z a ł" .
O s ta t e c z n ie T a y lo r fo rm u łu je f o r m a l n ą z a s a d ę s u b i e k t y w n e j g o s p o d a r c z o ś c i w n a s tę p u ją c y sp osób : "C z ło w ie k w d z i a ł a n i u gospodarczym 1) p o s ta w i wszy s o b ie c e l , zm ie rza do o s i ą g n i ę c i a go n ajm n ie jszym według swego ro z u m ie n ia kosztem , 2) p o ś w ię c a ją c dany śro d ek ,;p r a g n ie uzy skać z n ieg o maksimum r e z u l t a t u . J a k i e uważa s u b ie k ty w n ie za m o ż liw e "2 6 .
S u b ie k ty w n a i fo rm a ln a i n t e r p r e t a c j a z a s a d y g o s p o d a rc z o ś c i w s y s te m ie T a y lo r a , a p rzed e w szystk im j e j f a k ty c z n e zasto so w a n ie Ja k o z a ło ż e n ia m eto d o lo g icz n eg o , b u dzi pewne w ą t p liw o ś c i. Ogromny ład u nek s u b ie k t y w n o ś c i, J a k i z a w ie ra tak p o ję t a z a s a d a , ro d 2 i w ą t p liw o ś c i co do J e j w a r t o ś c i poznaw czej. Sam T a y lo r p r z y z n a je e i ę , że s u b ie k ty w n o ść c e ló w i środków d z i a ł a n i a gospo d a rc z e g o z a k ła d a n a p rz e z zasadę g o s p o d a rc z o ś c i s tw a rz a pewno t r u d n o ś c i p r z y u s t a la n iu p r a w id ło w o ś c i w z ja w is k a c h gosp o d ar
24Ib id e m . 4
25Ib id e m , s . 91-92. _
9 ŕ *
Ib id e m , s. 92. K o n ce p cja zasad y g o s p o d a rc z o ś c i T a y lo r a J e s t podobna do k o n c e p c ji M is e s a . M ise a t w i e r d z i , .ż e c z ło w ie k p r z y n a jm n ie j s u b ie k ty w n ie p o s tę p u je zawsze zg o d n ie z zasadą r a c
j o n a ln o ś c i. P rz e c iw s ta w ie n ie m r a c jo n a ln o ś c i j e s t d z ia ła n ie : re a k tyw ne, t j . n ie p o d le g a ją c e lu d z k i e j w o li.' W s z y s tk o , co n ie J e s t c z y s t ą r e a k c ją o k re ś lo n y c h organów ; w s z y s tk o , co z n a j d u j e . s i ę w z a s ię g u świadomego k ie r o w a n ia - J e s t r a c jo n a ln e ( p o r . S e m к o w, op. c i t . , s. 9 5 ). Sam Tiry lo r tak że d o s trz e g a tę a n a lo g ię , a le za
rzu ca M ise s o w i n ie k o n se k w e n c ję t w ie r d z ą c , że ten o s t a t n i mimo s u b ie k ty w n e j i n t e r p r e t a c j i z a sa d y g o s p o d a rc z o ś c i o g r a n ic z a ro z w ażan ia ekonom iki do świadomego, r a c jo n a ln e g o d z i a ł a n i a . T a y lo r n ie d o s trz e g a a n a lo g ic z n e j n ie k o n s e k w e n c ji w sw o ich p o g ląd a ch (p o r . d a ls z e uwagi na ten te m a t). *
cz ych . D la te g o te ż k o n ie cz n a j e s t w w ie lu wypadkach o b ie k ty w i z a c ja maksimum k o r z y ś c i. ’"Przyjm ujem y m ia n o w ic ie za maksimum to maksimum, k tó r e by mógł uzyskać na wolnym rynku v drodze n or m alnej wymiany g osp o d arz, d gżycy r a c j o n a l i s t y c z n i e i r e f l e k s y j n ie do m a k s y m a liz a c ji swych k o r z y ś c i, świadomy w p e ł n i sytu
a-27
c j i rynkow ej i e t o s u ję c y op tym alne metody p r o d u k c j i " . S u b ie k tywne maksimum k o r z y ś c i może s ię w tan sposób ró ż n ić od ” zo- - b ie k ty w iz o w a n e g o ", n ie m n ie j o b ie k t y w iz a c jo ta j e s t k o n ie cz n a z powodu n iem o ż n o ści u j ę c i a ubocznych względów i pobudek Je d n o s te k w formy p r a w id ło w o ś c i i p o w r a c a ln o ś c i. D la te g o Jedynym eposo- bem u m o ż liw ia jy c y m g e n a r a liz a c j ę j e s t p rzyjm o w an ie za podstawę rozważeń te o re ty c z n y c h p rz e d s ta w io n y c h z a ło ż e ń , n in ne o k o lic z n o ś c i tra k to w a ć n a le ż y Ja k o w a ru n k i z a k łó c a ją c e i badać o d d z ie l n ie k o n k re tn e ro z m ia ry z a k łó c e ń .
W ynika z pow yższego, że f a k t y c z n ie p rz y jm u je jed n a k T a y lo r z a ło ż e n ie z a sa d y g o s p o d a rn o śc i w k ry ty k o w a n e j p rz e z s ie b ie i n t e r p r e t a c j i o b ie k ty w n e j. Co w i ę c e j, sam wprowadza do n i e j te o r i ę motywów g o sp o d a rcz y ch .T łu m a cz y p r z e c ie ż k o n ie cz n o ść o b ie k t y w i z a c j i maksimum k o r z y ś c i n ie m o ż n o śc i? u ję c ia "p o b o c z n y c h w
zglę-* dów i pobudek" w fo rm ie p r a w id ło w o ś c i. Oznacza to , że w bada n ia c h ekonom icznych p rz y jm u je jed n ak krytyk o w a n y p rz e z s ie b ie uproszczony p s y c h o lo g ię g o sp o d arcz y, bo t y lk o te p ozw ala budo wać t e o r ię ekonom iczny.
Na uwagę z a s łu g u je tak że n a s t ę p u ją c y argument T a y lo r a na rz e c z s u b ie k ty w n e j i n t e r p r e t a c j i zasad y g o s p o d a rc z o śc i: "A p rz e c ie ż jasnym j e s t , że o b ie k ty w n ie rozum iana zwsada gosp o d arczo ś c i , k o nsekw entnio p rz e m y ś la n a , p ro w a d zi p r o s ty drogę do o b ie k tywnego ro z u m ie n ia u ż y te c z n o ś c i, do uznaw ania o b ie k ty w n e j s p o łe c z n e j h i e r a r c h i i ce ló w d z i a ł a n i a , do o b ie k ty w n o j t e o r i i w a r t o ś c i. T o też ekonom ice o g ó ln e j odpowiada Je d y n ie su b ie k tyw n a i n t e r p r e
t a c j a gospodarczego d z i a ł a n i a , ta zaś zmusza nas do su b ie k ty w n e go ró-wnież ro zu m ie n ia 1 ujm owania form y d z i a ł a n i a
gospodarcze-28
g o” . P rz y to c z o n a wypowiedź s u g e r u je , że s u b ie k tyw n a i n t e r p r e t a c ja zasad y g o s p o d a rc z o ś c i J e s t konsekw encji} s u b ie k ty w n e j
te-__________
%
27_ ,
T a y lo r , op. c i t . , s . 93. 28Ib id e m , 9, 91.
o r i i warten i . W ynika 2 te g o , że p rz e k o n a n ie a u to r a o s u b ie k ty w nym c h a r a k t e r z e zasad y g o s p o d a rc z o ś c i j e 3 t jednym z elem entów Je g o s u b ie k ty v jis ty c z n e g o s ta n o v is k o wobec podstawowych problemów ekon om ii.. Z a s t r z e ż e n i b udzi f a k t , że a u to r swe argum enty no rz e c ż p ra w d z iw o ś c i w y jścio w e g o z a ło ż e n ia ekonom ii wzmocnić chce t e o r ię s ta n o w ią c ą ro z w ią z a n ie jednego z podstawowych problemów
0 ekon om ii (s u b ie k ty w n y t e o r ię w a r t o ś c i ) , podczas gdy t e o r i a to Winne w ynikać z z a ło ż e ń w y jś c io w y c h .
Z u ję .c io z a sa d y g o s p o d a rc z o ś c i p rz e z T a y lo r a w yn ik a i m p l i c i t e , że d z i a ł a n i e gosp od arcze w różnych fo rm a c ja c h sp ołeczn o- -g o sp o d a rcz ych J e s t r a c jo n a ln e w równym s to p n iu , a w ła ś c iw ie , że n ie ma k r y t e r ió w u m o ż liw ia ją c y c h porów nyw anie t e j r a c jo n a l n o ś c i, co w ię c e j, że n ie można porównywać r a c jo n a ln o ś c i d z i a ł a n i a p o s z c z e g ó ln y c h Je d n o s te k . Dest w tym pewna doza s łu s z n o ś c i. R a c jo n a ln o ś ć d z i a ł a n i a J e s t p o ję c ie m względnym. Ocena r a c jo n a ln o ś c i d z i a ł a n i a z a le ż y zawsze od p r z y j ę c i a o k re ś lo n e g o s y s temu w a r t o ś c iu ją c e g o . N ie ma a b s o lu t n ie o b ie k ty w n yc h k r y t e r ió w r a c jo n a ln o ś c i. P o j ę c i e r a c jo n a ln o ś c i może m i e ć w a rto ś ć naukową t y l k o w te d y , gdy nadamy mu o k re ś lo n ą s p o łe c z n ie t r e ś ć . "T y lk o system w a r t o ś c iu ją c y uznany za p ra w id ło w y i p r z y j ę t y p rz e z o k re ś lo n ą s p o łe c z n o ś ć w danych warunkach czasowych i p rz e s trz e n n y c h można uznać ze n s d a ję c y s ię na system o d n ie s ie n ia w stosunku
", 29 do porów nań, ja k d a le c e r a c jo n a ln a J e s t k o n k re tn a d z i a ł a l n o ś ć " . Oznacza to , że s łu s z n y j e s t w y n ik a ją c y z poglądów T a y lo r a w nio s e k , i ż r a c jo n a ln y c h a r a k t e r m ia ła d z i a ł a l n o ś ć gosp o d arcza za równo w u s tro ju , k a p it a lis t y c z n y m . Ja k i w u s t r o ja c h w c z e ś n ie j s z y c h 5 0 , a zarazem , że c a łk o w ic ie b łęd n a i pozbaw iona w a r t o ś c i
A. M e 1 i с h . Rachunek ekonom iczny w s o c j a l i z m i e , War szawa 1971, s. 31; p o r. tak że W, S z t y b e r , Rachunek ekono m iczny w g osp o d arce s o c j a l i s t y c z n e j , w arszawa 1973, s . 24-27.
30W tym s e n s ie s ta n o w is k o T a y lo r a j e s t b a r d z ie j u z asad n io n e a n i ż e l i sta n o w is k o Langego, k t ó r y t w ie r d z i Ja k o b y zasada r a c j o n aln e g o d z i a ł a n i a b y ła produktem k a p it a lis t y c z n e g o sposobu p ro d u k c j i (0 . L a n g e , ekonomie p o l i t y c z n a . Warszawa 1378, a. 149- - 1 5 1 )# Lange wbrew w ła s n e j t e z ie o k o n ie c z n o ś c i h is to r y c z n e g o t r a k t o w a n ia z a sa d y r a c jo n a ln o ś c i d z i a ł a n i a , t r a k t u j e tę zasadę a h i o t o r y c z n ie .N e g u ją c r a c jo n a ln o ś ć d z i a ł a n i a w fo rm a c ja c h przed- k a p i t a l i s t y c z n y c h , p rz y jm u je mimo w o l i za podstawę t e j ocen y sy stem w a r t o ś c iu ją c y f o r m a c ji k a p i t a l i s t y c z n e j . K o n ty n u u ją c tę me todę n a le ż a ło b y n a s tę p n ie o c e n ia ć r a c jo n a ln o ś ć d z i a ł a n i a w us t r o j u k a p it a lis t y c z n y m z punktu w id z e n ia system u w a r t o ś c iu ją
-naukowej J e s t s u b ie k t y w iz a c ja zasad y g o sp o d arcz o ści , u n ie m o ż li w ia ją c a porów nyw anie r a c jo n a ln o ś c i d z i o ła n ia p o sz cze g ó ln ych Je d n o s te k . W każdym u s t r o ju I s t n i e j ? s p o łe c z n ie wypróbowano w z o rc e ’ w a r t o ś c i u j ą c e , s ta n o w ią c e k r y te r iu m ocen y r a c jo n a ln o ś c i d z i a ł a n ia Je d n o s te k . Podstawowy b łą d T a y lo r a p o le g a na b raku z d e f i n io w a n ie k r y t e riu m r a c jo n a ln o ś c i Ja k o sp o łeczn eg o s y s t e m u w a r t o ś c iu ją c e g o . B łą d ten J e s t o c z y w iś c ie konsekwencji? z a ło ż e n ie , ż e zasada g o s p o d a rc z o ś c i ma ra c ji? b ytu je d y n ie w i n t e r p t o t o c j i su
b ie k ty w n e j'* * , '
K o n s tru k c jo T a y lo r a n ie p rz e d s ta w ia w ię k s z e j w a r t o ś c i ja k o z a ło ż e n ie m eto d o lo g iczn e e k o n o m ii, a jeg o próba u z a s a d n ie n ia no- m o lo g icz nego c h a r a k te ru ekonom ii j e s t n ieu d a n a . A u to ro w i p r z y ś w ie c a ł n i e w ą t p liw ie c e l p r z e c iw s t a w ie n ia s ię s z k o le h i s t orycznej
, n e g u ją c e j m ożliw ość form u łow an ia praw ekonom icznych. S ta n o w isko " h is to r y k ó w " o d e g ra ło prawdopodobnie tak ż e pewną » r o lę w s u b ie k t y w iz a c j i zasad y gospoda r c z o ś c i dokonanej p rz e z T a y lo r a . C h c ia ł on u nik n ąć z a rz u tu p r z y p is y w a n ia c z ło w ie k o w i s z tu c z n e j p s y c h ik i g o s p o d a rc z e j.
c a go so c ja liz m u . A to p ro w a d z iło b y do n e g a c ji zasad y r a c jo n a ln e go d z i a ł a n i a w u s t r o ju k a p it a lis t y c z n y m , poniew aż p r y wa tn o - g o s p o d arcza r a c jo n a ln o ś ć tego u s t r o ju n ie s p e łn ia Warunków o g ó ln o s p o łe c z n e j r a c jo n a ln o ś c i, w s o c j a liz m ie . N ie u le g a w praw dzie w ąt p l i w o ś c i , że k a p i t a l i s t y c z n y sposób p r o d u k c ji s tw a rz a n iep o ró w n a n ie w ię k s z e m o ż liw o ś c i r a c j o n a l i z a c j i d z i a ł a n i a z uwagi na to w a rz y sz ą c y mu ogromny p o stęp w ie d z y i u p o w sz e ch n ie n ie stosunków towarowych s tw a r z a ją c y c h m ożliw ość sto so w a n ia rachunku ekonomi cznego, a l e wobec w z g lę d n o ś c i zasad y r a c jo n a ln e g o d z ia ł a n i e n ie u s p r a w ie d liw ia to te z y n e g u ją c e j r a c jo rie ln o ś ć d z i a ł a n i a w forma c ja c h p r z e d k a p it a lis t y c z n y c h . S łu s z n ą i wnik l i w ą k r y ty k ę s ta n o w isk a Langego z n ie c o odmiennego punktu w id z e n ia n iż tu z a p re zentow any p rz e p ro w a d z ił S, Ł y s k o (G ospodarka n a t u r a ln a i problem r a c jo n a ln e g o g osp o d arow an ia, “ E k o n o m ista " 1960, nr 1 ). N a le ż y jed n ak d odać, że spór o zasadę r a c jo n a ln e g o d z i a ł a n i a wy n ik a w d u że j B ie r z e z w ie lo z n a c z n o ś c i term inó w : zasada gospodar- c z o ś c i. zasada r a c jo n a ln e g o d z i a ł a n i a , d z i a ł a n i e r a c jo n a ln e .
S łu s z n ie n ie z g a d z a ł s ię ze sta n o w isk ie m T a y lo r a L. В i e- g e l e i s e n : " I n t e r p r e t a c j a s u b iektyw na zasad y g csp od atczo- ś c i J e s t w ię c o t y l e zawodna , iż w szereg u m o d e li, począw szy od lib e r a l n e g o , a na s o c j a lis t y c z n y c h skończyw szy (p o p rz e z modele p o ś r e d n ie ) n a s tę p u je na in n y ch z r e s z t ą podstaw ach o b iek t y w iz a c ja podmiotów g o s p o d a ru ją c y c h [ . . . ] Każdy model w y ra b ia swój i n t e r p r e t a c j ę zasad y g o s p o d a rc z e j, bynajm iniej jed n ak n ie e u b ie k tywną w l i b e r a l n o - k a t a l i t y c z n y m ro zu m ien iu tego s ło w a ” ( T eo re ty c z n o - -poznawcze p od staw y zasad y g o s p o d e rc z o ś c i. "E k o n o m is to " 1931, t. 2,
Tymczasem p r z y j ę c i e k o n c e p c ji r a c jo n a ln o ś c i n ie j e s t w ca le niezb ęd na do fo rm u ło w an ia praw ekonom icznych. Możemy obsorwować r e g u la r n o ś c i w zachow aniach l u d z i 1 form ułow ać p raw a, n ie
od-32
w o łu ję c s ię do tw ie r d z e n ia o ra c jo n a ln y m d z i a ł a n iu . N ie ozna cza to o c z y w iś c ie n e g a c ji z n a c z e n ia zasad y r a c jo n a ln e g o d z ia ła - n is . Oznacza to j e d y n ie , że zasada ta n ie może s p e łn ia ć fu n k c j i p rz y p is y w a n e j j a j p rz e z ekonomię b u rż u a z y jn ę ; n ie może s ta n o w ić a n i n acz e ln e g o z a ło ż e n ia m eto d o lo g iczn eg o , a n i k r y t e r ium w y o d rę b n ie n ia p rzed m iotu ekon om ii.
Z tę o s t a t n ią t e z ę , ja k ju ż w sp om in aliśm y, T a y lo r zgadza s ię . N ajw ła ściw szym o k re ś le n io m p rzed m io tu e kon om ii j e s t . Je g o zda niom, o k r e ś le n ie S m ith a . D e f i n i c j a Sm ith a - m ówięca, że p rz e d miotem ek on om ii j e s t bogactwo narodow a. Je g o n a tu ra i p rz y c z y n y - wymaga t y l k o , s ę d z i T a y lo r , n ow ej, ś c i s ł e j i n t e r p r e t a c j a , p r z e ło ż e n ia na w s p ó łc z e s n y Je ż y k ekonom iczny. Sm lth o w sk ie "bogactw o narodowe" u to żsam ia on z p o ję c ie m dochodu s p o łe c z n e g o , p o j ę t e go ja k o suma m a te r ia ln y c h środków z a s p o k o je n ia p o trz e b . Uw spół c z e ś n io n a d e f i n i c j a Sm ith a brzm ieć pow inna n a s t ę p u ję c o : p rz e d miotem okonom ii j e s t "dochód s p o łe c z n y , rozum iany Ja k o p r z e p ły w a ją c y w pewnym c z a s ie o g ó ł środków m a te r ia ln y c h z a s p o k o je n ia p o trz e b lu d z k ic h , a ro z p a try w a n y v* zw ięzku z tym z a sp o k a ja - ’n ie m "34.
z'
O est to, zdaniem T a y lo r a , p r o s te i ła d n e u j ę c i e p rzed m io tu eko n o m ik i. W ycz erp u je c a ło ś ć z a g a d n ie ń ro z p a try w a n yc h "ce lo w o 1 zw yczajow o p rz e z 'e k o n o m ik ę ” , u jm uje t r a f n i e punkt w id z e n ia , z k tó re g o ekonomika r o z p a t r u je z ja w is k a sp o łe cz n e , p rz e d m io ty ś w ia ta zew nętrznego i c z ło w ie k a , t r a f n i e o d d z ie la naukę ekonom iki od w s z y s tk ic h in n y c h nauk. •
Problem dochodu sp o łe czn e g o j e s t c e n tra ln y m punktem badań ekonom icznych. B a d a n ie dochodu sp o łeczn eg o r a ia ś c i w s o b ie í
32
3. G i e d y m i n , K o n c e p c ja r a c jo n a ln e g o d z i a ł a n i a i c h a r a k t e r y s t y k a m eto d o lo g iczn a o p a r ty c h ha n i e j t e o r i i , [w :] Ro
c z n ik i i Sp raw ozd an ia PTĘ 1958/59, [P o z n a ń ] I9 6 0 , s, 62-80. 33Zdaniem Lanoeyo p r a k s e o lo g ia ma d la ekonornii i s t o t n e z n a c z e n ie m e to d o lo g ic z n e . Tam, g d z ie d z i a ł a l n o ś ć gosp o d arcza j e s t d z i a ł a l n o ś c i ę r a c jo n a ln ę z p ra k s e o lo g lc z n y w h zasad p o s tę pow ania mogę być wyprowadzane d e d u k cyjn e prawa ekonom ii p o l i t y c z n e j ( L a n g e , op. c i t . , 8. 1 7 3 ).
a ) z a g a d n ie n ie w i e l k o ś c i i ź r ó d e ł dochodu, c z y l i c a ł y p ro blem w i e l k o ś c i i czynników p r o d u k c ji;
b ) z a g a d n ie n ie m ie rz e n ia dochodu, c z y l i p ro b le m atyk ę w ar t o ś c i i cen ;
c ) z a g a d n ie n ie wym iany;
d ) p ro b le m atyk ę p o d z ia łu dochodu sp o łeczn eg o m iędzy Je d n o s t k i.
D la te g o w ła ś n ie S m ith , k t ó r y za c e n t r a ln y punkt swych rozwa żań p r z y j ę ł dochód s p o łe c z n y , s tw o r z y ł p ie rw s z y naukowy system eko n o m ik i. "P o ję c io m tym [p o ję c ie m dochodu sp ołeczn eg o - O .G .) z ł ę c z y ł on [S m ith - Э. G.] w s z y s tk ie d o ty c h c z a s ro zp a tryw a n e za g a d n ie n ia g osp o d arcze i s t o p i ł j e w je d e n z w a rty system ,
zwifj-35 zany w spólnę myślg o g ó ln g "
P o j ę c i e dochodu sp o łeczn eg o w sk azu je no i s t o t ę z ja w is k spo łe c z n y c h . Dochód s p o łe c z n y - t w ie r d z i T o y lo r - j e s t przedm iotem o d rę b n e j i s a m o is tn e j d y s c y p lin y n aukow ej, n ie t y l k o ze względu na öwe z n a c z e n ie d la i s t n i e n i a i rozw oju s p o łe c z e ń s tw a , a le tak że d la t e g o , że J e s t wyrazem s w o is ty c h z ja w is k sp o łe c z n y c h ró żnych od t y c h , k tó ry m i zajmu ę s ię in ne n a u k i s p o łe c z n e , t a k ie Jo k s o c j o lo g io , p s y c h o lo g ia s p o łe c z n a , praw o, e ty k o . "Ta s w o is to ś ć ty c h z ja w is k p o le g o no tym, że ś r o d k i z a o p o k o je n io p o trz e b w sto su nku do ty c h o 3 t o t n ic h sę o g r a n i c z o n e : tym i te ż
t y lk o środkom i ekonomika s ię i n t e r e s u j e . Powoduje to pewne spe-36
c j a l n e z ja w is k o , g o s p o d a r o w a n i e " . Sama Je d n a k o g ra n ic z o n o ś ć środków n lo to y sta rc z o , zdaniem T a y lo r o , do w yw oła n ia tego z ja w is k a . I s t o t ę gospodarow ania j e s t bowiem " r o z k ła d a n ie o g ra n ic z o n y c h środków m a t e r ia ln y c h , z d atn ych do różnych użytków cz y c e ló w , m iędzy różne c ó le , w z g lę d n ie te same, le c z w różnych c h w ila c h r e a liz o w a n e " 37. W y n ik o ję c a stg d k o n ie cz n o ść' wyboru ce lów i środków p o c ię g a za so tę z ja w is k o w a r t o ś c io w a n ia i s ze re g
35Ib id e m , s. 25. 36Ib id o m , s. 27. 37
Ib id e m . O o f in iu j ę c g ospodarow anie T o y lo r p o w o łu je s ię no W lc k s e e d a , M ayera i R o b b in sa . Z a ło ż e n ie o g r a n ic z o n o ś c i środków a ta k u je n ie s łu s z n ie w r e c e n z j i “ Wstępu do e k o n o m ik i" S. ż u r o- w i с к i ( “'M y ś l V.'spólczeene“ 1.^40., nr 4,'s . 1 3 6 ). W p e ł n i akcep t u j e n a to m ia s t p rezentow any tu d e f i n i c j ę gospodarow anie' M o- l i c h (o p . c i t . , s. 18-19).
38 in n ych z ja w is k s p o łe c z n y c h , k t ó r e s ta n o w ią p rze d m io t ekonom iki .
e l i momy do c z y n ie n ia t y lk o z jednym colem , to wybór środ- k o v o .re a liz o .c ji tego c e lu n ie j e s t problemem ekonomicznym, lo c z t y l k o tech n iczn ym .
T a y lo r zaznacza je d n a k , że* samo z ja w is k o g ospodarow ania n ie s ta n o w i d o s ta te c z n e g o k r y te r iu m w y d z ie le n ia przod m iotu ekonom iki. C a ły s z e re g z ja w is k p o s ia d a c h a r a k t e r y s t y c z n y d la gospodarow ania a s p e k t , t j . w ią ż e s ię z p o d z iałe m o g ra n ic z o n y c h środków m iędzy różne c e l e , a l e n ie w s z y s tk ie one n a le ż ą do z a k re s u ek o n o m ik i. Problem am i ekonom icznym i są t y l k o te p r z e ja w y g o sp o d aro w an ia, k t ó r e d o ty cz ą m a te r ia ln y c h środków z a s p o k a ja n ia p o trzo b . Dochód 3p o łe c z n y ob ejm uje p o j ę c ie g o spo darow ania w powyższym rozum ie n iu , j e s t on bowiem powodem i r e z u lta te m g o sp o d aro w an ie, d l a tego p o w in ie n s ta n o w ić ośrodek z a in t e r e s o w a n ia eko n o m isty.
U j ę c i e p.rzedm iotu ekon om ii p rz e z T a y lo r a , K rzyżan ow skieg o i H e yd la p o tw ie rd z a s p o s tr z e ż e n ie W ilc z y ń s k ie g o , k t ó r y t w i e r d z i ,
iż p orów n anie poglądów ekonom istów b u rż u a z y jn y c h i m a rk sis to w s k ic h na p r z e d m i o t ekon om ii p ro w a d z i do w n io sk u , że mamy do c z y n ie n ia n ie z Je d n ą , le c z z dwiema naukami ekon om ii o odrębnych p rze d m io tac h badań39. P o s t k la s y c z n a ekonomia b u rż u a z y jn a t r a k t u
j e p rzed e w sz y stk im o sto su n k a ch m iędzy c z ło w ie k ie m a p r z y ro d ą , o problem ach s i ł w y tw ó rcz y ch ; e k s p o n u ją c f a k t ra c jo n a ln e g o d z i a ł a n i a b l i s k a j e s t n ie k ie d y p r z e k s z t a łc e n ia s ię w p ra k s e o
l o g i ę . Z k o l e i ekonomia m a rk sis to w s k a do końca l a t p i ę ć d z i e s i ą ty c h XX w. k o n c e n tro w a ła swą uwegę na społecznym a s p e k c ie p ro d u k c ji, na sto su n k a ch m ię d z y lu d z k ic h w p r o c e s ie p r o d u k c j i, e k s ponowała p ro b lem y s o c jo lo g ic z n e . Tymczasem p ro d u k c ja m a t e r ia ln a . Ja k p o d k r e ś la ł M a rk s, ma n a tu rę d u a l i s t y c z n ą , J e a t d ia le k t y c z n y je d n o ś c ią n a t u r a ln e j t r e ś c i p r o d u k c ji - c z y l i sto su nk u c z ło w ie k a do p r z y ro d y , i o k r e ś lo n e j form y s p o łe c z n e j - c z y l i sto su nku c z ło w ie k a do c z ło w ie k a w p r o c e s ie p r z e k s z t a łc a n ia p r z y ro d y . Ig n o ro
-38fja fa k t że z ja w is k o g ospodarow ania w y s tę p u je wówczas, gdy m am y do c z y n ie n ia z w i e l o ś c i ą c e ló w , z w r ó c ił uwagę tw ó rca tzw. m łod szej s z k o ły w ie d e ń s k ie j Hans M ayer. D la te g o t e i T a y lo r uwa ż a, że M ayer s t w o r z y ł n a j t r a f n i e j s z ą d e f i n i c j ę g ospodarow ania ( E . T а у 1 o r . H i s t o r i a rozw oju e k o n o m ik i, t . 2 , Poznań 1958, s . *90 -9 1).
39W W i l c z y ń s k i , P rz e d m io t ekon om ii p o l i t y c z n e j i prawa ekonom iczno, Ы R o c z n ik i i S p raw o z d an ia PTE 1956/57, Poznan 1958, 8. 16.
w ańie t e j d u a l is t y c z n e j n a tu r y p r o d u k c ji p ro w a d zi do ab so lu - t y z n c j i je d n e j z j e j s t r o n , t r e ś c i bądź form y40.
Tę d w o istg n a tu rę p r o d u k c ji u w z g lę d n ia W, Zaw ad zki. P is z e on; " N a t u r a ln e w a ru n k i p r o d u k c ji - tc je d y n ie m o ż liw y, k o n ie cz n y, wy n ik a j ą c y z n a t u r y rz e c z y sposób d z i a ł a n i a a i ł n a t u r a ln y c h . Spo łe c z n e w a ru n k i p r o d u k c ji to je d e n z m ożliw ych , h is t o r y c z n ie po w s t a ły , u le g a ją c y wpływowi samego u k s z ta łto w a n ia p r o d u k c ji, spo sób d z i a ł a n i a s i ł sp o łe c z n y c h cz y te ż u k ła d epbtucznych z j a w i s k " 41.
T a y lo r , K rz yż a n o w sk i i H eyd ol a b s o lu ty z u ję t r e ś ć p ro ce su p r o d u k c ji a b s t r a h u ją c od j e j s p o łe c z n e j form y, od h is t o r y c z n e j z m ie n n o ści s p o łe c z n y c h Warunków n a tu ra ln e g o p ro c e su p rz e tw a rz a n ia p rz y ro d y p rz e z c z ło w ie k a . W ynika to z ic h sto su nku do u s t r o ju k a p it a lis t y c z n e g o - pragnę o n i u s t r ó j ten u le p s z y ć i u t r w a lić . K o n c e n tru ję sw q uwagę na p o sz u k iw an iu o p tym alnych metod gospo d aro w a n ia w ramach* i s t n ie jg c e g o u s t r o ju , u n ik a ją sp ołeczn eg o i h is to r y c z n e g o p o d e jś c ia do z ja w is k ekonom icznych, poniewfli: w ie d z ie ono do w niosku o h is t o r y c z n o j zm icrnności s p o łe c z n y c h form g osp o d arow an ia.
N ie oznacza t o , że można ,ic h p o g lę d y o c e n ić Je d n o z n a c z n ie n e g a tyw n ie K ie ru n e k badań p rez en to w a n y p r z e z ^ p o ls k ic h ekonom is tów l i b e i ii.ych n a b ie r a a k t u a ln o ś c i także w ekon om ii m a rk s is to w s k ie j z c h w ilę u r z e c z y w is t n ie n ia u s t r o ju ; o c j o l is t y c z n e g o . U ja w n iła to d y s k u s ja na I I Z ja ź d z ie Ekonom istów P o ls k ic h w Poz n a n iu w 195G r . Gdy u s t r ó j: s o c j a l i s t y c z n y s t a j e s ię fak tem , za c h o d z i p o trz e b a sz e rsz e g o u w z g lę d n ie n ia p rz e z ekonomię m a rk s is tow ską, z a jm u ją c ą s ię t r a d y c y j n i e g łó w n ie t e o r i ę rozw oju spo łe cz n o - g o sp o d a rcz e g o , z ag ad n ie ń r a c jo n a ln e g o gospodarow ania, p ro blemów g osp o d arczych sensu s t r i c t o 42. S z c z e g ó ln e j a k t u a ln o ś c i n a b ie r a proponowana p rz e z T a y lo r a d e f i n i c j a ekonom ii ja k o n ap ki o d och od zie społecznym . " O b ie k t y w iz a c ja p rzed m iotu badań
ekono-40
S e m к o w, op. c i t . , s . 187.
41W. Z a w a d z "k i , T e o r ia p r o d u k c ji. Warszawa 1923, s. 37. 42
E . L i p i ń в к i , O p rz e d m io c ie i praw ach ekon om icznych , "E k o n o m is ta " 1 9 5 6 , n r 5 ; O. I- a n g e . A k tu a ln e problem y n a u k ekonom icznych w P o l s c e , [w:] K is ie la , t . 2, S o c ja liz m , Warszawa 1 9 7 3 , s . 4 1 1 - 4 3 1 , p o r. tak ż e M. M i e s z c z a n k o w s k i , . M onopol, Warszawa 1 9 7 4 , 3. 1 5 .
m ii w p o s t a c i dochodu narodowego może w obecnych w aru nk ach, gdy * p rz e z w y c ię ż y ć musimy dotychczasow ą d e w ia c ję badań ekonom icznych
ku problemom pozaekonom icznym , s ta n o w ić d la nas powożng pomoc ja k o w ytycz n a k ie ru n k o w a , n ie p o z w a la ją c a zboczyć ku n ie e f e k ty w nym i n ieu żytecz n ym ko ntem p lacjo m ” 4 3 .
Spośród p rz e d s ta w io n y c h k o n c e p c ji p o ls k ic h ekonom istów l i b e r a ln y c h d o ty c z g c y c h p rzed m io tu e kon om ii w y ró ż n ia s ię k o n c e p c ja Z w e ig a. Zw eig p r e z e n t u je s ta n o w is k o z b liż o n e do u j ę c i a m a rk s is
to w s k ie g o . D est to p ie rw í'^ y ob jaw s z c z e g ó ln e j p o z y c j i tego a u to ra ,w p o l s k i e j ekon om ii l i b e r a l n e j .
Danina Godłów
THE SUBJEC T OF THE P O L IT IC A L ECONOMY AS APPROACHEO В Г THE PO LISH ECONOMISTS OF THE INTER-WAR PERIOD
The c o n c e p tio n s o f th e P o l i s h l i b e r a l e c o n o m is ts a r e q u it e d i f f e r e n t i a t e d - s t a r t i n g w it h th e o rth o d o x l i b e r a l i s m o f K rz y żan ow ski and H e y d e l, through the m oderate l i b e r a l i s m o f T a y lo r and Z a w a d z k i, to the d i s t i n c t l y n e o l i b e r a l co n ce p t o f the s o c i a l l i b e r a l i s m o f Z w e ig . T h is d i f f e r e n t i a t i o n i s a lr e a d y r e f l e c t e d in t h e i r approach to the p o l i t i c a l economy s u b j e c t . K rz y ż a n o w sk i and H e yd e l t r e a t th e economy as a s c ie n c e d e a lin g w it h the p r i n c i p l e o f e f f i c i e n t management, and in l i n e w it h the tre n d p re v a i l i n g in the b u rg e o is economy th e y a b s o lu t iz e the t e c h n i c a l
a id e o f p r o d u c tio n and f e t i s h i z e the econom ic r e l a t i o n e . T a y lo r c r i t i c i z e s a v ie w th a t th e scope o f the p o l i t i c a l economy i s d e te rm in e d by th e p r i n c i p l e o f e f f i c i e n t management, and making re-ference to Sm ith he c la im s , t h a t the economy i s a s c ie n c e dea l i n g w ith the s o c i a l incom e. Z w e ig , on the o t h e r hand, s h a re s a v ie w b eing s i m i l a r to t'he M a r x is t ap p roach when s t r e s s in g the s o c i a l c h a r a c t e r o f the economy and c a l l i n g i t even th e econo mic s o c io lo g y .
