Widok Mózg w mocy hormonów

A

NNA

G

RABOWSKA

Pracownia Psychofizjologii

Instytut Biologii Doœwiadczalnej im. M. Nenckiego PAN Pasteura 3, 02-093 Warszawa

e-mail: grabow@nencki.gov.pl

MÓZG W MOCY HORMONÓW1

WSTÊP O tym, ¿e hormony p³ciowe wp³ywaj¹ na za-chowanie siê zwierz¹t i cz³owieka wiadomo od dawna. Przywykliœmy jednak s¹dziæ, ¿e wp³yw ten dotyczy g³ównie zachowañ seksualnych oraz procesów, które pozostaj¹ w jakimœ zwi¹zku z prokreacj¹. Jednak nawet codzienne obserwacje wskazuj¹, ¿e wp³yw hormonów na zachowanie mo¿e mieæ znacznie szerszy cha-rakter. Wiadomo na przyk³ad, ¿e reakcje kobiet ulegaj¹ fluktuacjom w zale¿noœci od fazy cyklu w jakim siê one znajduj¹. Na tej podstawie for-mu³owano nawet wnioski (wypowiedŸ osobi-stego lekarza v-ce prezydenta USA H. Hum-phreya — patrz WICKELGREN1997), ¿e „straszny brak równowagi hormonalnej” dyskwalifikuje

kobiety jako potencjalnych pracowników w niektórych zawodach. Ostatnio pojawi³o siê co-raz wiêcej doniesieñ nie tylko „wybielaj¹cych” ¿eñskie hormony p³ciowe, ale wrêcz wska-zuj¹cych na ich niezwykle pozytywny wp³yw za-równo na procesy poznawcze (zw³aszcza pa-miêæ werbaln¹), jak i na zdolnoœæ zapobiegania niektórym procesom neurodegeneracyjnym, ta-kim jakie np. wystêpuj¹ w chorobie Alzheimera. Pomimo niejednoznacznoœci uzyskanych dot¹d wyników teza, ¿e hormony maj¹ bardzo istotne znaczenie dla przebiegu procesów psy-chicznych zyskuje coraz wiêcej zwolenników. W niniejszym artykule dokonano przegl¹du ba-dañ w tej dziedzinie.

WP³YW HORMONÓW P³CIOWYCH NA ROZWÓJ MÓZGU Hormony p³ciowe stanowi¹ kluczowy

ele-ment w ca³ym procesie ró¿nicowania siê p³ci, pe³ni¹c organizuj¹c¹ rolê w ró¿nych etapach rozwoju narz¹dów p³ciowych. Ich organi-zuj¹ca rola dotyczy jednak nie tylko tkanek, z których tworz¹ siê organy p³ciowe, ale rów-nie¿ i tkanki mózgowej. Dziêki temu wp³ywaj¹ one na to, jak w przysz³oœci bêdzie siê zachowy-wa³ dany osobnik, i to zarówno w sferze aktyw-noœci seksualnej, jak i innych zachowañ.

Dane na ten temat pochodz¹ g³ównie z ba-dañ na zwierzêtach (BREEDLOVE 1994, CARLSON1998), bowiem z oczywistych wzglê-dów u cz³owieka nie przeprowadza siê ekspe-rymentów ze sztuczn¹ modyfikacj¹ poziomu hormonów p³ciowych. Z badañ tych wynika, ¿e niedostatek hormonów mêskich w okresie p³odowym prowadzi do zaniku mêskich zacho-wañ seksualnych nawet wówczas, gdy wy-kszta³c¹ siê odpowiednie narz¹dy p³ciowe.

Do-Numer 1

(258)

Strony

29–42

1

Czêœæ informacji prezentowanych w tym artykule zosta³a przedstawiona w szerszej pracy na temat neurobiolo-gicznych uwarunkowañ ró¿nic psychicznych miêdzy p³ciami (ANNAGRABOWSKA,2001, Neurobiologiczne

wiedziono eksperymentalnie, ¿e dzia³anie an-drogenów we wczesnym okresie ¿ycia ma dwojaki efekt: prowadzi jednoczeœnie do defi-minizacji (czyli zaniku ¿eñskich form aktywno-œci seksualnej) oraz do maskulinizacji (czyli rozwoju zachowañ samczych). W jaki sposób te cechy mo¿na rozgraniczaæ? Typowym mode-lem eksperymentalnym jest kastracja szczurów zaraz po urodzeniu i w wieku doros³ym obser-wacja ich zachowañ po podaniu b¹dŸ hormo-nów ¿eñskich, które zwykle wywo³uj¹ zacho-wania typowe dla samic, b¹dŸ mêskich, które wywo³uj¹ zachowania typowe dla samców. Wykazano, ¿e jeœli po usuniêciu jajników u no-wonarodzonych samiczek podaje im siê testo-steron (hormon mêski), to w wieku doros³ym podanie estradiolu i progesteronu (hormony ¿eñskie) nie spowoduje odpowiedniej dla sa-miczek reakcji na samca. Dzia³anie maskulini-zuj¹ce wczesnego podawania testosteronu u wykastrowanych samiczek spowoduje zaœ, ¿e po podaniu testosteronu w wieku dojrza³ym, bêd¹ one wykazywa³y zachowania seksualne typowe dla samców.

Czy u cz³owieka hormony dzia³aj¹ce w okresie p³odowym równie¿ wp³ywaj¹ na póŸ-niejsze zachowania seksualne, np. na orienta-cjê seksualn¹? Trudno na to w sposób jedno-znaczny odpowiedzieæ. S¹ jednak przes³anki potwierdzaj¹ce taki punkt widzenia. Niektórzy autorzy s¹dz¹, ¿e przyczyn¹ homoseksualizmu mog¹ byæ subtelne ró¿nice w budowie mózgu, bêd¹ce skutkiem nieprawid³owoœci dzia³ania androgenów w okresie prenatalnym (np.

D

ORNER1985). W oparciu o te dane pojawi³y siê spekulacje, ¿e u homoseksualnych mê¿-czyzn nast¹pi³o zak³ócenie zarówno naturalne-go dla tej p³ci procesu maskulinizacji, jak i defe-minizacji struktur mózgowych; u homoseksu-alnych kobiet wyst¹pi³a zarówno nadmierna maskulinizacja, jak i defeminizacja; zaœ u osób biseksualnych nast¹pi³a maskulinizacja, lecz brak by³o defemininizacji (CARLSON 1998). Pewnym poœrednim dowodem œwiadcz¹cym o tym, ¿e homoseksualizm rzeczywiœcie mo¿e mieæ pod³o¿e hormonalne, jest stwierdzenie wiêkszej liczby osób homoseksualnych i bisek-sualnych wœród dziewcz¹t z patologicznie wy-sokim poziomem androgenów, np. wskutek przerostu nadnerczy (MONEY i wspó³aut. 1984). Podobne skutki stwierdzono u

dziewcz¹t, których matki za¿ywa³y w czasie ci¹¿y diethystilbestrol (DES — syntetyczna for-ma estrogenu podtrzymuj¹ca ci¹¿ê)2. Na mar-ginesie warto dodaæ, ¿e substancja ta okaza³a siê nieskuteczna jeœli chodzi o podtrzymywa-nie ci¹¿y, doprowadzi³a jednak¿e do wzrostu sk³onnoœci homoseksualnych (EHRHARDT i wspó³aut. 1985).

W artykule A. CZARNECKIEJw tym numerze KOSMOSU przedstawiono dane wskazuj¹ce, ¿e niektóre j¹dra podwzgórza, których wielkoœæ jest p³ciowo zró¿nicowana, maj¹ u homosek-seksualnych i transhomosek-seksualnych mê¿czyzn inn¹ budowê ni¿ u heteroseksualnych. Z innych da-nych zaœ wiadomo, ¿e wielkoœæ struktur tego obszaru mo¿e siê zmieniaæ pod wp³ywem an-drogenów. Dodatkowym argumentem prze-mawiaj¹cym za tez¹, ¿e zarówno orientacja sek-sualna, jak i identyfikacja z p³ci¹ mog¹ zale¿eæ od poziomu hormonow p³ciowych w okresie prenatalnym s¹ doniesienia o zwi¹zku tych zja-wisk z leworêcznoœci¹, która jak siê przypusz-cza, równie¿ mo¿e mieæ hormonalne pod³o¿e (GESCHWIND i GALABURDA 1985). Warto tu nadmieniæ, ¿e w ostatnich latach pojawi³y siê prace wskazuj¹ce na ró¿nice w poziomie testo-steronu u osób leworêcznych i praworêcznych (MOFFATi HAMPSON1996a). Badania wykaza³y, ¿e zarówno wœród osób homoseksualnych (HOLTZEN

1994), jak i transseksualnych

(

HERMAN-JEGLIÑSKA i wspó³aut. 1997) wystê-puje zwiêkszenie liczby leworêcznych. W na-szych badaniach (HERMAN-JEGLIÑSKA i wspó³aut. 1997) stwierdziliœmy ponadto, ¿e zwiêkszona liczba leworêcznych wystêpuje tyl-ko w takiej podgrupie osób transseksualnych, które nie maj¹ leworêcznych w rodzinie, a wiêc u których najprawdopodobniej leworêcz-noœæ nie jest zdeterminowana genetycznie, lecz byæ mo¿e jest wynikiem gry hormonów.

Prenatalny wp³yw hormonów na mózg ujawnia siê nie tylko w póŸniejszych zachowa-niach seksualnych, ale w szerokiej gamie in-nych zachowañ oraz uzdolnieñ, które s¹ zró¿ni-cowane p³ciowo. Zacznijmy omawianie tego zagadnienia od badañ prowadzonych na zwie-rzêtach. Zaobserwowano, ¿e zachowania do-ros³ych myszy mog¹ zale¿eæ od œrodowiska hormonalnego macicy. Zarodki ¿eñskie, które s¹ otoczone zarodkami mêskimi, i które w zwi¹zku z tym s¹ poddawane wy¿szym

stê¿e-2

Ze wzglêdu na podobieñstwo chemiczne do androgenów, estrogeny dzia³aj¹ maskulinizuj¹co na rozwijaj¹cy siê mózg.

niom testosteronu, jako doros³e wykazuj¹, oprócz cech anatomicznej maskulinizacji, wiê-ksz¹ agresywnoœæ. S¹ te¿ mniej atrakcyjne dla samców. Zarodki mêskie otoczone zarodkami ¿eñskimi, w wieku póŸniejszym wykazuj¹ ce-chy feminizacji (por.

C

REWS 1994).

Obserwacje te znajduj¹ potwierdzenie w badaniach, w których wykazano, ¿e zale¿nie od poziomu wczeœnie dzia³aj¹cego testosteronu, doros³e szczury s¹ mniej lub bardziej agresyw-ne (BEATTY1992). Okaza³o siê na przyk³ad, ¿e samce szczurów wykastrowane w wieku do-ros³ym by³y bardziej agresywne ni¿ te, które wykastrowano we wczesnym okresie ¿ycia. Jaki mo¿e byæ mechanizm tych zmian? Uwa¿a siê, ¿e we wczesnym okresie ¿ycia androgeny nie tylko decyduj¹ o tym, ¿e mózg kszta³tuje siê w sposób bardziej mêski (np. ma odpowiedni¹ budowê struktur odpowiedzialnych za zacho-wania seksualne oraz jest bardziej asymetrycz-ny), ale te¿, ¿e stymuluj¹ one rozwój obwodów neuronalnych wra¿liwych na androgeny, któ-re, jak siê uwa¿a, mog¹ byæ zaanga¿owane w za-chowania agresywne. W konsekwencji, w wie-ku dojrza³ym, gdy poziom androgenów znacz-nie wzrasta, ich pobudzeznacz-nie mo¿e prowadziæ do zachowañ agresywnych, typowych dla sam-ców.

Interesuj¹ce jest te¿, ¿e prenatalna androge-nizacja mo¿e zostaæ zahamowana przez stres, który hamuje produkcjê androgenów u mê-skich p³odów. Udowodniono (WARD1992), ¿e matczyny stres wywo³uje uwalnianie endogen-nych opioidów, które z kolei hamuj¹ wydziela-nie gonadotropiny i w konsekwencji obni¿aj¹ produkcjê androgenów przez j¹dra p³odu. Dane te potwierdzaj¹ badania na szczurach. Po-tomstwo samic poddanych eksperymentalne-mu stresowi wykazuje typ zabaw charaktery-styczny dla p³ci przeciwnej (WARD i STEHM

1991), a po podaniu hormonów p³ci przeciw-nej ma sk³onnoœæ do zachowañ seksualnych sprzecznych z w³asn¹ p³ci¹. Co ciekawe, dy-morficzne p³ciowo j¹dro SDN (ang. sexually di-morphic nucleus) znajduj¹ce siê w okolicy przedwzrokowej, które jest znacznie wiêksze u samców ni¿ u samic (dotyczy to tak¿e ludzi), zmniejsza siê pod wp³ywem prenatalnego stre-su (ANDERSON i wspó³aut. 1986). Warto pod-kreœliæ, ¿e to w³aœnie w tym rejonie istnieje

du¿a koncentracja receptorów androgenu w mózgach samców szczura. Mo¿na wiêc przy-puszczaæ, ¿e wp³ywy androgenu, o jakich przed chwil¹ by³a mowa, mog¹ w pewnym stopniu dokonywaæ siê za poœrednictwem podwzgórza. Warto te¿ dodaæ, ¿e równie¿ u cz³owieka stres mo¿e hamowaæ proces masku-linizacji. G³oœne by³y doniesienia (choæ podwa-¿ane przez niektórych badaczy), ¿e w okresie wojny, gdy matki ciê¿arne nara¿one by³y w wy-sokim stopniu na stres, rodzi³o siê wiêcej osób homoseksualnych (DORNERi wspó³aut. 1983).

Najbardziej spektakularnych danych do-tycz¹cych wp³ywu prenatalnie dzia³aj¹cych hormonów p³ciowych na kszta³tuj¹cy siê mózg, a co za tym idzie na zachowanie w wieku póŸniejszym cz³owieka, dostarczaj¹ badania dziewcz¹t, które w okresie prenatalnym lub neonatalnym zosta³y poddane dzia³aniu nad-miernej iloœci androgenów. Taka sytuacja wy-stêpuje u osób z wrodzonym przerostem nad-nerczy (ang. congenital adrenal hyperplasia CAH). Nastêpuj¹c¹ w takich przypadkach ma-skulinizacjê narz¹dów rozrodczych mo¿na sko-rygowaæ oraz zatrzymaæ nadprodukcjê andro-genów przez odpowiednie leczenie farmakolo-giczne. Jednak skutki ich prenatalnego od-dzia³ywania na mózg pozostaj¹ nieodwracalne (DITTMANN 1997). Dziewczynki takie prezen-tuj¹ zachowania typowo ch³opiêce (B EREN-BAUM i HINES1992), s¹ skore do bójek, bawi¹ siê w wojnê, wyœcigi samochodowe i buduj¹ konstrukcje z klocków, za nic maj¹c zabawy ró-wieœniczek lalkami i w dom. Co wiêcej, dziew-czêta te poddane testom psychologicznym roz-wi¹zuj¹ je podobnie jak ch³opcy, wykazuj¹c du¿e zdolnoœci wzrokowo-przestrzenne (NASS

i BAKER 1991).

Podobny, maskulinizuj¹cy wp³yw obserwo-wano u dziewcz¹t, których matki za¿ywa³y wspomniany ju¿ preparat estrogenowy DES (HINESi SHIPLEY1984, EHRHARDT i wspó³aut. 1985). Dziewczynki, które urodzi³y siê po ta-kiej kuracji, wykazywa³y wiêksz¹ asymetriê mózgow¹, a wiêc organizacja ich mózgów zbli¿a³a siê do tej, jak¹ zazwyczaj obserwuje siê u mê¿czyzn. Na przyk³ad, w testach rozdzielno-usznego s³yszenia3uzyska³y wiêksz¹ przewagê prawego ucha; mia³y te¿ zwiêkszon¹ sk³onnoœæ do homoseksualizmu i biseksualizmu. Wyniki

3

Testy rozdzielnousznego s³yszenia polegaj¹ na jednoczesnej prezentacji do dwojga uszu osoby badanej dwóch ró¿nych bodŸców. Porównuje siê liczbê prawid³owo rozpoznanych bodŸców z ka¿dego ucha. Przewaga ucha wego oznacza wy¿sz¹ sprawnoœæ funkcji prawej pó³kuli, przewaga prawego ucha — wy¿sz¹ sprawnoœæ pó³kuli le-wej.

te s¹ szczególnie wa¿ne, jeœli chodzi o rozwa-¿ania dotycz¹ce ewentualnego wp³ywu hor-monów na mózg i rozdzielenia wp³ywów bio-logicznych i kulturowych. W przeciwieñstwie do innych zaburzeñ, np. CAH, dziewczynki te nie przejawiaj¹ ¿adnych anomalii zewnêtrz-nych, i w zwi¹zku z tym nie ma ¿adnych powo-dów, by rodzice traktowali je w sposób od-mienny od tego, w jaki traktuj¹ swoje inne cór-ki. Jeœli wiêc obserwuje siê jakieœ zmiany w za-chowaniu, czy zdolnoœciach u takich dziewcz¹t, mo¿na je przypisaæ bezpoœrednie-mu wp³ywowi hormonów na mózg, a nie czyn-nikom spo³ecznym.

Z kolei mê¿czyŸni z defektem polegaj¹cym na niewra¿liwoœci na androgeny, przejawiaj¹ nie tylko kobiece cechy budowy anatomicznej i kobiec¹ identyfikacjê z p³ci¹ (MONEY i wspó³aut. 1984), ale te¿ i kobiecy typ psychiki, co ujawnia siê m.in. w lepszych osi¹gniêciach w testach werbalnych, w porównaniu z testami wzrokowo-przestrzennymi (IMPERATO-MCG IN-LEYi wspó³aut. 1991).

Istniej¹ teorie, które dzia³anie hormonów p³ciowych w okresie prenatalnym odnosz¹ równie¿ do takich zjawisk jak leworêcznoœæ, dysleksja, choroby immunologiczne i transsek-sualizm. Najbadziej znan¹ teori¹, która wy-war³a ogromny wp³yw na rozwój badañ nad ró¿nicami p³ciowymi jest teoria Geschwinda (GESHWIND i GALABURDA 1987). Geschwind by³ jednym z pierwszych badaczy, którzy w hormonach p³ciowych upatrywali Ÿród³a zmiennoœci mózgu. Rozwój mózgu w okresie p³odowym uzale¿nia³ on przede wszystkim od dzia³ania testosteronu. Za³o¿y³, ¿e dwie pó³kule mózgowe nie rozwijaj¹ siê w tym samym tem-pie, bowiem pó³kula prawa wyprzedza pod tym wzglêdem lew¹. Taka nierównomiernoœæ jest normaln¹ rozwojow¹ tendencj¹. Niemniej u osób, u których poziom testosteronu jest wy-soki, ta pocz¹tkowa nierównomiernoœæ rozwo-ju jest znacznie wiêksza, gdy¿ testosteron sty-muluje rozwój prawej pó³kuli. W konsekwen-cji szybciej rozwijaj¹ca siê pó³kula prawa ha-muje rozwój lewej. W przypadkach zbyt wyso-kiego poziomu testosteronu mechanizm ten mo¿e prowadziæ do leworêcznoœci (lewa pó³kula steruje praw¹ rêk¹) oraz dysfunkcji jê-zykowych takich, jak np. dysleksja czy j¹kanie siê (lewa pó³kula jest odpowiedzialna za proce-sy jêzykowe). Przyspieszony rozwój prawej pó³kuli mia³by z kolei prowadziæ do szczegól-nego rozwoju zdolnoœci wzrokowo-prze-strzennych. Poniewa¿ poziom testosteronu u

mê¿czyzn z za³o¿enia jest wy¿szy, ryzyko wyst¹pienia leworêcznoœci i dysleksji jest wiê-ksze u tej p³ci. Jaki jest mechanizm takiego asy-metrycznego dzia³ania testosteronu? Mo¿liwe s¹ tu dwie hipotezy: wed³ug jednej z nich ró¿ni-ce mog¹ dotyczyæ stê¿enia testosteronu w dwóch pó³kulach, wed³ug drugiej zaœ — pozio-mu receptorów tego hormonu. W ostatnich la-tach nagromadzono dowody wskazuj¹ce, i¿ rzeczywiœcie receptory androgenu mog¹ byæ nierównomiernie roz³o¿one w dwóch pó³ku-lach (u makaków).

Drugim istotnym elementem teorii Ge-schwinda by³o za³o¿enie, ¿e zbyt wysoki po-ziom testosteronu prowadzi nie tylko do nie-równomiernego rozwoju pó³kul mózgowych, ale do pewnych zaburzeñ uk³adu immunolo-gicznego, wskutek nieprawid³owoœci rozwoju grasicy. W efekcie mo¿e dochodziæ do urucha-miania w nadmiernym stopniu mechanizmów obronnych w odniesieniu do substancji, które normalnie nie wywo³uj¹ silnych reakcji immu-nologicznych.

Geshwind dowodzi³, ¿e jeœli jego teoria jest s³uszna, to wœród mê¿czyzn wiêcej powin-no byæ osób leworêcznych, dyslektyków oraz osób j¹kaj¹cych siê, a jednoczeœnie zjawiska te powinny wspó³wystêpowaæ z chorobami im-munologicznymi. Przeprowadzono bardzo wiele badañ, które mia³y na celu sprawdzenie tych hipotez. Wykaza³y one, ¿e rzeczywiœcie wœród dyslektyków jest ogromna przewaga mê¿czyzn: dysleksja w tej grupie wystêpuje ponad trzykrotnie czêœciej. Równie¿ j¹kanie znacznie czêœciej zdarza siê u mê¿czyzn. Jeœli chodzi o leworêcznoœæ, to nie wszystkie bada-nia wykazuj¹ tu istotne ró¿nice p³ciowe. War-to jednak zwróciæ uwagê, ¿e nawet w tych pra-cach, w których nie ma istotnych ró¿nic, z regu³y obserwuje siê pewn¹ przewagê lewo-rêcznych wœród populacji mêskiej, w porów-naniu z kobiec¹. Co wiêcej, dok³adniejsze ba-dania dotycz¹ce si³y preferencji wyboru jed-nej z r¹k wskazuj¹, ¿e praworêczne kobiety osi¹gaj¹ bardziej skrajne wyniki tj. ró¿nica miêdzy rêk¹ praw¹ i lew¹ jest u nich wiêksza ni¿ u praworêcznych mê¿czyzn. Niektórzy au-torzy jednak, t³umacz¹ ten efekt wiêksz¹ sk³onnoœci¹ do konformizmu u kobiet. Ogól-nie mo¿na jednak przyj¹æ, ¿e wprawdzie ró¿-nice nie s¹ bardzo du¿e, niemniej ich kierunek zgodny jest z przewidywaniami Geschwinda. Przewidywania te nie ca³kiem siê sprawdzaj¹, jeœli chodzi o czêstoœæ wystêpowania zabu-rzeñ immunologicznych, które czêœciej

wystê-puj¹ u kobiet. Jeœli jednak wzi¹æ pod uwagê je-dynie populacjê leworêcznych lub np. popu-lacjê osób o wysokich uzdolnieniach matema-tycznych (teoria Geschwinda zak³ada, ¿e ta-lenty matematyczne, zwi¹zane z rozwojem prawej pó³kuli, i leworêcznoœæ id¹ w parze), to oka¿e siê, ¿e rzeczywiœcie osoby te wyka-zuj¹ zwiêkszon¹ podatnoœæ na choroby immu-nologiczne, takie jak ró¿ne alergie czy astma. Wœród leworêcznych jest np. 2.5 razy wiêcej osób cierpi¹cych na te zaburzenia ni¿ wœród praworêcznych. Co wiêcej, jeœli porównuje siê czêstoœæ wystêpowania leworêcznoœci w ró¿nych grupach osób, to tam, gdzie nasilenie leworêcznoœci wzrasta, z regu³y wzrasta te¿ nasilenie chorób immunologicznych. Miêdzy tymi czynnikami wiêc najprawdopodobniej istnieje jakiœ zwi¹zek. Na marginesie warto wspominieæ, jak ogromna jest dysproporcja kobiet i mê¿czyzn (1:13) wœród talentów ma-tematycznych (BENBOW 1988). Stosunkowo wiêksz¹ podatnoœæ kobiet na choroby immu-nologiczne Geschwind wyjaœnia w ten spo-sób, ¿e w okresie doros³ym testosteron pe³ni funkcjê ochronn¹ w odniesieniu do chorób uk³adu immunologicznego; w zwi¹zku z tym ta czêœæ jego teorii mo¿e odnosiæ siê tylko do wieku dzieciêcego.

Pewnym poparciem dla teorii Geschwinda s¹ równie¿ obserwacje, ¿e ch³opcy póŸniej za-czynaj¹ mówiæ, co pozostaje w zgodzie z za³o¿eniem, ¿e rozwój lewej pó³kuli u nich jest spowolniony. Równie¿ pewne dane anato-miczne przemawiaj¹ na korzyœæ tej teorii. Na przyk³ad badania mózgów ludzkich p³odów dowiod³y, ¿e prawa pó³kula jest wiêksza u p³odów mêskich; u p³odów ¿eñskich zaœ b¹dŸ brak jest takiej asymetrii, b¹dŸ asymetria jest

skierowana w przeciwnym kierunku (DE L A-COSTE i wspó³aut. 1991). Co wiêcej, szcze-gó³owe badania nad rozwojem anatomicznym pó³kul mózgowych wskazuj¹, ¿e istotnie w pierwszym okresie rozwoju prawa pó³kula mo¿e rozwijaæ siê szybciej. Na przyk³ad w le-wej pó³kuli póŸniej pojawiaj¹ siê niektóre za-woje w okolicy bruzdy Sylwiusza (CHI i wspó³aut. 1977). Wykazano równie¿, ¿e kolate-rale dendrytyczne w obszarach, które póŸniej zawiaduj¹ funkcjami mowy, rozwijaj¹ siê póŸ-niej w pó³kuli lewej, choæ generalnie ich gê-stoœæ w tej pó³kuli jest wiêksza (SIMONDS i SCHEIBEL 1989).

Warto zauwa¿yæ, ¿e nie wszyscy autorzy zgadzaj¹ siê z teori¹ Geschwinda. Na ogó³ ist-nieje jednak zgodnoœæ co do faktu, i¿ prenatal-nie dzia³aj¹ce hormony p³ciowe w sposób istotny wp³ywaj¹ na rozwijaj¹cy siê mózg. W efekcie p³eæ mêska koreluje z takimi zjawiska-mi, jak leworêcznoœæ czy dysleksja. Coraz wiê-cej prac sugeruje jednak, ¿e mechanizmy dzia³ania hormonów mog¹ byæ znacznie bar-dziej z³o¿one ni¿ to zak³ada teoria Geschwin-da, np. ¿e mog¹ byæ one inne u dwojga p³ci. Rozgranicza siê te¿ sprawê iloœci androgenu oraz wra¿liwoœci tkanki nerwowej na ten zwi¹zek. Pojawiaj¹ siê równie¿ prace postu-luj¹ce, ¿e to nie wysoki, a niski poziom testo-steronu mo¿e prowadziæ do leworêcznoœci. Na przyk³ad badania MOFFAT i HAMPSON

(1996a) sugeruj¹, ¿e u osób leworêcznych po-ziom testosteronu w wieku doros³ym jest ni¿-szy, a nie wy¿szy od praworeêcznych. Dane te jednak nie podwa¿aj¹ s³usznoœci tez Ge-schwinda jeœli siê za³o¿y, ¿e prenatalnie wy¿-szy poziom tego hormonu mo¿e prowadziæ do jego ni¿szego poziomu w wieku doros³ym. WP£YW HORMONÓW P£CIOWYCH NA ZACHOWANIE W ¯YCIU DOROS£YM

Z informacji, jakie przedstawi³am wynika, ¿e hormony dzia³aj¹ce w okresie prenatalnym maj¹ wp³yw organizuj¹cy zarówno na ró¿nicuj¹c¹ siê tkankê narz¹dów p³ciowych, jak i na tkankê ner-wow¹. Oddzia³ywania te maj¹ oczywiœcie swoje konsekwencje w póŸniejszych zachowaniach i zdolnoœciach przejawianych przez poszczególne osoby. Hormony dzia³aj¹ jednak¿e równie¿ w wieku doros³ym i, jak siê okazuje, ich aktualny poziom wcale nie jest obojêtny dla przebiegu wykonywanych czynnoœci. Dzia³anie to okreœla siê jako aktywizuj¹ce. Dobrym modelem do tego rodzaju badañ s¹ kobiety, u których cyklicznie

nastêpuj¹ zmiany poziomu hormonów p³cio-wych, zwi¹zane z cyklem menstruacyjnym. Pew-nych dowodów dostarczaj¹ równie¿ badania ko-biet, u których stosuje siê hormonalne terapie za-stêpcze, b¹dŸ po usuniêciu jajników w wieku rozrodczym, b¹dŸ w wieku postmenopauzal-nym, gdy samoistnie u nich nastêpuje zahamo-wanie produkcji hormonów przez jajniki. Bada-nia dotycz¹ równie¿ mê¿czyzn, u których bada siê zarówno wp³yw indywidualnego zró¿nico-wania poziomu hormonów, wp³yw fluktuacji zwi¹zanych z porami dnia i roku, jak te¿ i wp³yw patologii hormonalnych.

FLUKTUACJE WYDOLNOŒCI PSYCHICZNEJ W ZALE¯NOŒCI OD FAZY CYKLU MENSTRUACYJNEGO U KOBIET

Doœæ dobrze wiadomo, jakie zmiany w po-ziomie poszczególnych hormonów p³ciowych zachodz¹ u kobiet w czasie cyklu menstruacyj-nego. W póŸnym okresie folikularnym (czyli bezpoœrednio poprzedzaj¹cym jajeczkowanie) nastêpuje skokowy krótkotrwa³y wzrost pozio-mu estradiolu, przy jednoczeœnie stosunkowo niskim poziomie progesteronu. Poziom estra-diolu i progesteronu wzrasta te¿ i utrzymuje siê na stosunkowo wysokim poziomie przez kilka dni w tzw. fazie œrodkowo-lutealnej (po-miêdzy jajeczkowaniem a miesi¹czk¹). W fazie menstruacyjnej oraz bezpoœrednio po niej po-ziom obu tych hormonów pozostaje niski. U kobiet wystêpuj¹ równie¿ pewne wahania po-ziomu testosteronu, lecz ze wzglêdu na ogólnie bardzo nisk¹ zawartoœæ tego hormonu we krwi jest on na ogó³ pomijany w badaniach.

Badacze interesowali siê wp³ywem mie-siêcznych fluktuacji hormonalnych na dwa typy zjawisk. Po pierwsze badano, czy hormo-ny maj¹ wp³yw na poziom wykonania takich funkcji, w których dwie p³cie wykazuj¹ najwiê-ksze ró¿nice; po drugie, interesowano siê czy fluktuacje poziomu hormonów maj¹ wp³yw na wzorzec asymetrii pó³kulowej, która, jak wielo-krotnie dowiedziono, równie¿ wykazuje zró¿-nicowanie p³ciowe (u mê¿czyzn asymetria mó-zgowa jest zwykle wyraŸniej zaznaczona).

Rozumowanie, jakie le¿a³o u podstawy ba-dania zmiennoœci funkcji, w których stwierdza siê najwiêksze ró¿nice p³ciowe, by³o nastê-puj¹ce. Jeœli to hormony decyduj¹ o tym, jak wykonujemy dany test, to poziom wykonania tych zadañ, w których na ogó³ przewagê maj¹ kobiety powinien byæ najwy¿szy wówczas, gdy poziom hormonów ¿eñskich jest najwy¿szy. Odwrotny efekt zaœ powinno siê obserwowaæ w odniesieniu do zadañ, w których tradycyjnie mê¿czyŸni uzyskuj¹ lepsze wyniki: w tym przy-padku kobiety powinny je rozwi¹zywaæ najle-piej gdy poziom ¿eñskich hormonów jest naj-ni¿szy. Wyniki, jakie w ró¿nych testach uzyska-no, w przybli¿eniu potwierdzaj¹ te przewidy-wania (SHERWIN 1994).

Zacznijmy od omówienia wyników testów wzrokowo-przestrzennych, w których lepsi s¹ mê¿czyŸni. Stwierdzono m.in., ¿e w teœcie ukrytych figur, polegaj¹cym na odnalezieniu fi-gury ukrytej wœród innych, kobiety wypada³y najgorzej w okresie przedowulacyjnym, w któ-rym poziom estradiolu jest najwy¿szy

(KOMENICHi wspó³aut. 1978). Podobnie niski poziom wykonania testów przestrzennych ob-serwowano w œrodkowej fazie lutealnej, która równie¿ charakteryzuje siê wysokim pozio-mem hormonów ¿eñskich. Odwrotne wyniki uzyskano w okresie menstruacji, w którym po-ziom hormonów ¿eñskich jest najni¿szy (HAMPSON i KIMURA 1988, HAMPSON 1990a). Badania te opiera³y siê na relacjach badanych kobiet dotycz¹cych fazy cyklu w jakiej siê aktu-alnie znajduj¹ i przewidywaniach dotycz¹cych typowego poziomu hormonów w tym okresie. S¹ jednak równie¿ prace, w których bezpoœred-nio badano poziom hormonów we krwi lub œli-nie. Badania te potwierdzi³y poprzednie donie-sienia: w okresie przedowulacyjnym, gdy po-ziom estrogenu jest wysoki, kobiety s³abo wy-pada³y w testach przestrzennych, w okresie menstruacji oraz w okresie pomiêdzy menstru-acj¹ a jajeczkowaniem zaœ, gdy poziom hormo-nów ¿eñskich jest niski, osi¹ga³y znacznie lep-sze wyniki (HAMPSON 1990b,

P

HILLIPS i SHERWIN1992b). Nowsze badania nie tylko po-twierdzi³y te wyniki (dla testu rotacji prze-strzennej uznawanego za najbardziej „mêski” test), ale co wa¿niejsze, wykaza³y istnienie ne-gatywnej korelacji pomiêdzy poziomem estra-diolu i wykonaniem testu (MAKI i wspó³aut. 2002).

Na podstawie tego rodzaju badañ mo¿na wiêc wysnuæ wniosek, ¿e wysoki poziom estra-diolu ma negatywny wp³yw na poziom wyko-nania zadañ przestrzennych. Stwierdzenie to pozostaje w zgodzie z pogl¹dem, i¿ mê¿czyŸni przewy¿szaj¹ kobiety pod wzglêdem zdolnoœci przestrzennych.

A jak wypadaj¹ kobiety w zadaniach wer-balnych w zale¿noœci od fazy cyklu? S¹ to te za-dania, w których na ogó³ uzyskuj¹ one lepsze wyniki ni¿ mê¿czyŸni. Przewidywania s¹ tu oczywiœcie takie, ¿e w fazach charaktery-zuj¹cych siê wysokim poziomem estradiolu ko-biety powinny uzyskiwaæ wy¿sze wyniki, ni¿ w fazach charakteryzuj¹cych siê niskim pozio-mem tego hormonu. Rzeczywiœcie badania wy-kaza³y, ¿e kobiety osi¹ga³y lepsze wyniki (krót-sze czasy) w zadaniach artykulacyjnych pole-gaj¹cych np. na nazywaniu kolorów lub g³oœnym odczytywaniu s³ów w czasie fazy lute-alnej (ANDERSON1972). W bardziej z³o¿onych zadaniach, wymagaj¹cych zrozumienia z³o¿o-nych s³owz³o¿o-nych instrukcji, kobiety równie¿ wy-pada³y gorzej w fazie menstruacyjnej ni¿ w fa-zach, w których poziom ¿eñskich hormonów jest wysoki (WICKHAM1958); podobnie by³o w

odniesieniu do testów fluencji werbalnej (HAMPSON 1990a, 1990b, MAKI i wspó³aut. 2002). Maki i wspó³autorzy wykazali ponadto poztywn¹ korelacjê pomiêdzy poziomem es-tradiolu a poziomem fluencji werbalnej. W konkluzji mo¿na stwierdziæ, ¿e choæ tego typu badañ nie jest bardzo wiele, przynios³y one doœæ zgodne wyniki wskazuj¹ce, ¿e estrogen wspomaga wykonanie prostych zadañ werbal-nych czy artykulacyjwerbal-nych u kobiet.

Ciekawe wyniki uzyskano w prowadzo-nych ostatnio badaniach dotycz¹cych ró¿prowadzo-nych form pamiêci (MAKIi wspó³aut. 2002). Okaza³o siê, ¿e estradiol ma wp³yw na pewne formy pa-miêci utajonej np. na tzw. priming4. Intere-suj¹ce jest to, ¿e w przypadku primingu seman-tycznego (gdzie w grê wchodzi³o rozumienie znaczenia kategorii pamiêtanych bodŸców) wp³yw estradiolu by³ pozytywny, zaœ w przy-padku primingu percepcyjnego (gdzie pamiêæ by³a oparta o obrazy wzrokowe bodŸców) efekt by³ negatywny. Te, na pierwszy rzut oka doœæ zaskakuj¹ce wyniki, bardzo dobrze wpi-suj¹ siê w koncepcjê o pozytywnym wp³ywie estrogenu na procesy jêzykowe i negatywnym na procesy wzrokowo-przestrzenne.

Badania dotyczy³y jeszcze jednej sfery za-dañ, w których kobiety na ogó³ wykazuj¹ prze-wagê nad mê¿czyznami, a mianowicie zadañ wymagaj¹cych sprawnoœci manualnej. Przewi-dywano, ¿e kobiety powinny uzyskiwaæ szcze-gólnie dobre wyniki w testach ruchowych w fazach z wysokim poziomem hormonów ¿eñ-skich. Uzyskane wyniki potwierdzi³y te przy-puszczenia. W fazie lutealnej kobiety wykazy-wa³y wiêksz¹ sprawnoœæ manualn¹ (mierzono prêdkoœæ i koordynacjê wykonania), ni¿ w fa-zach z niskim poziomem estrogenu (HAMPSON

i KIMURA 1988, MAKI i wspó³aut. 2002). Poniewa¿ mê¿czyŸni i kobiety ró¿ni¹ siê nie tylko pod wzglêdem poziomu wykonania ró¿nych zadañ, ale równie¿ pod wzglêdem funkcjonalnej asymetrii ich mózgów, zadawa-no sobie pytanie, czy stopieñ tej asymetrii mo¿e ulegaæ zmianom w zale¿noœci od cyklu menstruacyjnego. Przeprowadzono bardzo wiele badañ na ten temat, których wyniki nie zawsze s¹ jednoznaczne. Ogólnie wskazuj¹

one, ¿e równie¿ asymetria mózgowa podlega wp³ywowi hormonów p³ciowych. W jednym z takich eksperymentów badano (SANDERS i WENMOTH1998) kobiety w œrodkowej fazie lu-tealnej, gdy poziom estrogenu jest stosunkowo wysoki i w fazie menstruacyjnej, gdy jest on ni-ski. Stosowano dwa ró¿ne testy rozdzielnousz-nego s³yszenia3, z których jeden zosta³ dobrany jako test wykazuj¹cy przewagê lewej pó³kuli/prawego ucha (test w którym stosowa-no sylaby sk³adaj¹ce siê ze spó³g³oski i dwóch samog³osek np. baa) oraz drugi, wykazuj¹cy przewagê pó³kuli prawej/lewego ucha (w któ-rym osoby badane mia³y rozpoznawaæ muzycz-ne akordy). Testy te umo¿liwia³y porównanie sprawnoœci dzia³ania ka¿dej z pó³kul w zale¿-noœci od poziomu hormonów. W badaniach tych, zgodnie z przewidywaniem, obserwowa-no przewagê lewej pó³kuli dla materia³u wer-balnego i prawej — dla materia³u muzycznego, niezale¿nie od fazy cyklu. Hormony jednak¿e wywiera³y istotny wp³yw na poziom wykona-nia tego zadawykona-nia. Najwiêkszy stopieñ asymetrii w przypadku zadañ muzycznych obserwowa-no w fazie menstruacyjnej, zaœ w przypadku za-dañ werbalnych — w fazie lutealnej. Interesuja-ce jest przy tym, ¿e zale¿noœæ ta wynika³a z jed-nej strony z bardzo niskiego w fazie menstru-acyjnej wykonania zadnia muzycznego przez lew¹ pó³kulê a jednoczeœnie bardzo dobrego przez praw¹, z drugiej zaœ, z bardzo s³abego po-ziomu funkcjonowania prawej pó³kuli w fazie lutealnej dla materia³u werbalnego i bardzo do-brego funkcjonowania w tej fazie pó³kuli le-wej. Z danych tych wynika wiêc, ¿e wraz z ziomem hormonów zmienia siê zarówno po-ziom funkcjonowania lewej, jak i prawej pó³kuli. Zmiany te jednak¿e id¹ w ró¿nych kie-runkach: lewa pó³kula, niezale¿nie od typu ma-teria³u jaki opracowuje, dzia³a lepiej w fazie lu-tealnej, prawa zaœ, lepiej w fazie menstruacyj-nej. Podsumowuj¹c, wzrost poziomu estroge-nów ma odwrotny wp³yw na dwie pó³kule: lewa poprawia swoje mo¿liwoœci, prawa ulega st³umieniu. Ten wzorzec zgadza siê z charakte-rem dzia³ania ka¿dej z pó³kul. Lewa, „werbal-na”, funkcjonuje lepiej w fazie, w której wysoki jest poziom estrogenów wspomagaj¹cych

4

Priming to forma pamiêci utajonej polegaj¹ca na tym ¿e bodŸce, z którymi wczeœniej osoba badana mia³a do czy-nienia wp³ywaj¹, choæ w sposób nieuœwiadomiony, na jej aktualne zachowanie. Na przyk³ad jeœli wczeœniej zapo-znajemy siê z jak¹œ list¹ s³ów i po jakimœ czasie mamy utworzyæ jak¹œ inna listê ze s³ów, które nam przyjd¹ do g³owy, to wœród wymienionych wyrazów stosunkowo czêsto znajd¹ siê te, które by³y na poprzedniej liœcie lub te¿ inne, lecz semantycznie jakoœ z nimi powi¹zane.

funkcje werbalne. Prawa, „niewerbalna”, („przestrzenna”) dzia³a lepiej w fazie menstru-acyjnej, w której poziom estrogenów jest niski, co sprzyja wykonaniu funkcji niewerbalnych (w tym przypadku muzycznych). Inne prace dotycz¹ce wp³ywu zmian hormonalnych w cy-klu menstruacyjnym na asymetriê funkcjo-naln¹ mózgu (AYEMUSi wspó³aut. 1989, MEADi HAMPSON1996, BIBAWIi wspó³aut. 1995) po-twierdzaj¹ tezê o istnieniu zwi¹zku pomiêdzy tymi zjawiskami, wskazuj¹c jednoczeœnie, ¿e zwi¹zek ten mo¿e byæ bardziej z³o¿ony, ni¿ su-geruj¹ to przytoczone wy¿ej badania

S

ANDERSi WENMOTH(1998). Ponadto niektóre prace po-stuluj¹, ¿e istotne znaczenie ma nie tyle poziom estrogenów co progesteronu, który, poprzez zmniejszenie transmisji miêdzypó³kulowej, prowadzi do zmniejszenia funkcjonalnej asy-metrii mózgu (HAUSMANN i GUNTURKUN

2000).

Ogólnie, badania kobiet w ró¿nych fazach cyklu menstruacyjnego potwierdzaj¹ tezê, ¿e hormony nie tylko wp³ywaj¹ na mózg w okre-sie jego organizacji, ale równie¿ maj¹ aktywi-zuj¹cy wp³yw w doros³ym ¿yciu cz³owieka. Wy-soki poziom hormonów ¿eñskich sprzyja do-bremu wykonaniu zadañ, w których na ogó³ lepsze wyniki uzyskuj¹ kobiety, zaœ obni¿a wy-niki w testach, w których prym wiod¹ mê¿czyŸ-ni. Ma to swoje konsekwencje dla aktualnego stanu asymetrii funkcjonalnej mózgu.

Fluktuacje asymetrii mózgowej zale¿ne od hormonów wykazywano nie tylko w bada-niach dotycz¹cych faz menstruacyjnych. W eksperymentach prowadzonych przy pomocy techniki neuroobrazowania u starszych kobiet stosuj¹cych kuracje estrogenowe wykazano np. ¿e wskutek kuracji zwiêksza siê asymetria mózgowa dla pamiêci operacyjnej, tzw. HERA (ang. hemisphere encoding/retrival asymme-try), polegaj¹ca na aktywacji lewych p³atów czo³owych w procesach zapamiêtywania i pra-wych w procesach przypominania (SHAYWITZi wspó³aut. 1999). Ostatnie badania MOFFAT i HAMPSON(2000) wykaza³y z kolei, ¿e poziom testosteronu we krwi osób leworêcznych i pra-worêcznych ma zwi¹zek z lateralizacj¹ funkcji werbalnych w ich mózgach: jest on wy¿szy u tych osób, u których ta sama pó³kula jest domi-nuj¹ca dla funkcji jêzykowych i ruchowych (np. u osób praworêcznych lewa pó³kula). Wy-jaœnienie tego typu odkryæ pozostaje ci¹gle w sferze domys³ów.

WP£YW KURACJI ESTROGENOWYCH NA FUNKCJE MÓZGOWE KOBIET

PrzejdŸmy teraz do omówienia wp³ywu es-trogenów podawanych kobietom w celach leczniczych. Najwiêcej danych dotyczy kobiet, które zosta³y poddane zastêpczej kuracji estro-genowej w okresie postmenopauzalnym. Me-nopauza to przejœcie z fazy rozrodczej do bezp³odnej, w czasie której jajniki produkuj¹ coraz mniejsz¹ dawk¹ estradiolu i progestero-nu, co w konsekwencji prowadzi do ustania menstruacji. Poniewa¿, jak siê uwa¿a, zaprze-stanie produkcji estradiolu prowadzi do wielu negatywnych skutków takich jak osteoporoza, os³abienie wydolnoœci psychicznej, obni¿enie nastroju, niepokoju, bezsennoœci i innych nie-przyjemnych objawów wegetatywnych, obec-nie proponuje siê kuracjê zastêpcz¹, pole-gaj¹c¹ na podawaniu estradiolu. Badania wska-zuj¹, ¿e podawanie togo hormonu nie tylko usuwa te nieprzyjemne dolegliwoœci, lecz rów-nie¿ mo¿e wp³ywaæ na wydolnoœæ psychiczn¹. Dotyczy to zw³aszcza pamiêci.

Ju¿ w latach 50. po raz pierwszy opisywano skutki podawania starszym kobietom estroge-nów. W jednym z badañ np. podawano 75 let-nim kobietom przez 12 miesiêcy estrogen (1 raz na tydzieñ) innym zaœ placebo. Stwierdzo-no wzrost ilorazu inteligencji (ang. inteligence quotient IQ) w skali werbalnej testu Wechslera u kobiet za¿ywaj¹cych estrogen, podczas gdy u kobiet którym podawano placebo zanotowano spadek IQ (CALDWELLiWATSON1952). Podob-nych zmian nie obserwowano dla skali niewer-balnej. Ju¿ te wczesne wyniki wskazywa³y, ¿e pozytywny wp³yw, jaki wywiera estrogen na procesy psychiczne, mo¿e ograniczaæ siê tylko do funkcji werbalnych. Interesuj¹ce jest, ¿e po odstawieniu estrogenów, po okresie jednego roku wyniki tych samych osób spad³y, co wska-zuje, ¿e efekt dzia³ania estrogenu jest krótko-trwa³y i wi¹¿e siê prawdopodobnie z aktual-nym poziomem tego hormonu.

Trzeba podkreœliæ, ¿e wyniki badañ nad wp³ywem estrogenów podawanych starszym kobietom na pamiêæ i uczenie siê nie s¹ ca³kiem jednoznaczne (SHERWIN1994, YAFFEi wspó³aut. 1998). Problem w tym, ¿e ró¿ni bada-cze stosowali ró¿ne testy oraz, ¿e czêsto nie mierzono rzeczywistego poziomu estrogenu we krwi. W efekcie trudno jest wiêc powie-dzieæ, jakim oddzia³ywaniom podlega³y mózgi badanych osób. Generalnie jednak¿e, wiele

prac potwierdza pozytywny wp³yw estroge-nów na pamiêæ, zw³aszcza na pamiêæ werbaln¹ (ROBINSONi wspó³aut. 1994, WOLFi wspó³aut. 1999, HOGERVORST i wspó³aut. 1999, DRAKE i wspó³aut. 2000, CARLSONi SHERWIN2000). Do-datkowym argumentem potwierdzaj¹cym tak¹ tezê jest stwierdzenie korelacji pomiêdzy daw-k¹ podawanych estrogenów a wynikami te-stów pamiêci (WOLFi wspó³aut. 1999). Wyka-zano ponadto, ¿e kuracje estrogenowe u dziewcz¹t z zespo³em Turnera (genotyp X0 prowadz¹cy do braku jajników) poprawia³y ich pamiêæ zarówno werbaln¹, jak i niewer-baln¹ (ROSS i wspó³aut. 2000). Generalnie wp³yw estrogenów nie jest jednak du¿y i nie dotyczy wszystkich stosowanych testów (SHERWIN 1998).

Oprócz badañ dotycz¹cych funkcji po-znawczych, w literaturze mo¿na równie¿ zna-leŸæ doniesienia wskazuj¹ce, ¿e u kobiet sto-suj¹cych hormonaln¹ terapiê zastêpcz¹ popra-wia siê równie¿ szybkoœæ wykonywania zadañ ruchowych (HOGEVORST i wspó³aut. 1999).

Szeroko zakrojone badania na du¿ej próbce kobiet w podesz³ym wieku wykaza³y, ¿e za¿y-wanie estrogenu chroni³o je przed zmianami typu demencji starczej. Meta-analiza dokonana przez YAFFEi wspó³aut. (1998) wskazuje, ¿e o 29% zmniejsza siê ryzyko wyst¹pienia obja-wów demencji u osób za¿ywaj¹cych estrogen. W wielu testach wypada³y one lepiej ni¿ ich równolatki, które nie by³y poddane takiej kura-cji (JACOBSi wspó³aut. 1998). S¹ te¿ dane wska-zuj¹ce, ¿e estrogen mo¿e w pewnym stopniu chroniæ przed rozwojem choroby Alzheimera. Ju¿ w latach 80. pewien m³ody lekarz Howard Fillit zastosowa³ estrogen u 80-cio letniej ko-biety (Elzy) chorej na chorobê Alzheimera. Wskutek terapii Elza z cichej, apatycznej, nie-zdolnej do nauczenia siê wielokrotnie powta-rzanych par s³ów sta³a siê rozmown¹, zwra-caj¹c¹ uwagê na otoczenie i zdoln¹ do uczenia siê osob¹. Pod wp³ywem estrogenu u Elzy ina-czej zacz¹³ funkcjonowaæ mózg. Co wiêcej, otrzyma³a nawet propozycjê wyjœcia za m¹¿ za swojego „ch³opaka” poetê (cyt. za WICKELGREN

1997).

Kolejne badania dostarczy³y zachêcaj¹cych wyników wskazuj¹cych, ¿e hormony mog¹ za-pobiegaæ lub spowalniaæ rozwój choroby Alzheimera (HENDERSON 1997, CHOLERTON i wspó³aut. 2002). Badania te prowadzono m. in. na populacjach starszych kobiet i porównywa-no czêstoœæ wyst¹pienia choroby Alzheimera u osób stosuj¹cych i nie stosuj¹cych

estroge-now¹ kuracjê zastêpcz¹. W badaniach, w któ-rych bra³o udzia³ 1124 starszych kobiet, moni-torowanych przez 1–5 lat, TANG i wspó³aut. (1996) stwierdzili, ¿e jedynie u 6% spoœród tych, które za¿ywa³y preparaty estrogenowe rozwinê³a siê choroba Alzheimera w porówna-niu z 16% wœród kobiet, które nie stosowa³y ku-racji estrogenowej. Podobne dane przedsta-wiono w pracy przegl¹dowej HENDERSONA

(1997). W innych badaniach prowadzonych na kobietach z chorob¹ Alzheimera niektórym pa-cjentkom podawano przez pewien okres estro-geny a innym — placebo i porównywano efek-ty. Stwierdziono m.in. ¿e podawanie estrogenu przez 2 miesi¹ce prowadzi do poprawy pamiê-ci i uwagi (ASTHANAi wspó³aut. 2001). Inni ba-dacze z kolei stwierdzili bezpoœredni¹ zale-¿noœæ pomiêdzy poziomem estrogenu we krwi a wystêpowaniem choroby Alzheimera u star-szych kobiet. U pacjentek z chorob¹ Alzheime-ra stwierdzono ni¿szy poziom estAlzheime-radiolu ni¿ u pacjentek zdrowych (MANLY i wspó³aut. 2000). Danych pochodz¹cych od pacjentów z chorob¹ Alzheimera jest ci¹gle jednak zbyt ma³o, a krótkotrwa³e badania prowadzone na stosunkowo nielicznych próbach z niedosta-tecznie kontrolowanymi zmiennymi nie po-zwalaj¹ na jednoznaczne konkluzje (YAFFE i wspó³aut. 1998).

Bardzo dobrym sposobem na mierzenie efektów estrogenów na pracê mózgu by³o ba-danie kobiet, które przesz³y tzw. chirur-giczn¹ menopauzê. S¹ to kobiety, którym ze wzglêdów terapeutycznych usuniêto jajniki, co oczywiœcie spowodowa³o drastyczn¹ zmianê poziomu estrogenów. Tego rodzaju przypadki pozwalaj¹ na bardzo œcis³¹ kontro-lê wszystkich parametrów. W dobrze zapla-nowanych badaniach tego rodzaju mierzy siê poziom hormonów w jakiœ czas przed wyko-naniem operacji, a nastêpnie w ró¿nych okre-sach po operacji, jednoczeœnie daj¹c do wy-konania ró¿ne zadania badaj¹ce procesy po-znawcze. W niektórych badaniach podaje siê ró¿nym kobietom ró¿ne formy estrogenu. Czêsto te¿ za grupê porównawcz¹ s³u¿¹ ko-biety, którym podaje siê placebo. Grupê kon-troln¹ mog¹ stanowiæ pacjentki, które przesz³y np. operacjê usuniêcia macicy, ale nie jajników. W tego rodzaju badaniach stwierdzono, ¿e ju¿ po up³ywie dwóch mie-siêcy od operacji kobiety otrzymuj¹ce estro-gen b¹dŸ poprawi³y swoje wyniki, b¹dŸ ich nie pogarsza³y w testach pamiêci werbalnej i uczenia siê par s³ów, podczas gdy kobiety

za-¿ywaj¹ce placebo w analogicznych testach b¹dŸ utrzymywa³y sta³y poziom wykonania, b¹dŸ go pogarsza³y (SHERWIN1988, SHERWIN

i PHILLIPS 1990, PHILLIPS i SHERWIN 1992a). Pogorszenie takie stwierdzano równie¿ i w innych badaniach, wykazuj¹c jednoczeœnie, ¿e wystêpuje ono w silniejszym stopniu ni¿ u kobiet z fizjologiczn¹ menopaus¹ (NAPPI i wspó³aut. 1999).

Podsumowuj¹c, badania dotycz¹ce wp³y-wu estrogenów u kobiet wskazuj¹, ¿e dzia³a on pozytywnie zarówno na krótkotrwa³¹, jak i d³ugotrwa³¹ pamiêæ werbaln¹. Podobnych efektów nie stwierdza siê dla pamiêci niewer-balnej. Ponadto, hormony ¿eñskie przeciw-dzia³aj¹ demencji starczej.

A jak dzia³a testosteron? Poziom tego hor-monu u kobiet jest generalnie bardzo niski. Wspomina³am wczeœniej, ¿e w niektórych przy-padkach mo¿e on jednak byæ patologicznie wy-soki, co na ogó³ prowadzi do wyj¹tkowo do-brych wyników w testach przestrzennych. Stwierdzono, ¿e podawanie testosteronu pod-czas terapii transseksualnych kobiet wp³ywa pozytywnie na poziom wykonania testów prze-strzennych (SLABBEKOORNi wspó³aut. 1999). S¹ równie¿ badania, w których starano siê okreœliæ wp³yw naturalnych zmian poziomu testostero-nu na funkcje poznawcze u kobiet. Zgodnie z oczekiwaniem wykazano w nich, ¿e stosunko-wo wysoki poziom testosteronu sprzyja dobre-mu wykonaniu testów przestrzennych (MOFFAT

i HAMPSON1996b). Nie stwierdzono natomiast jego wp³ywu na testy werbalne (NEAVE i wspó³aut. 1999).

HORMONY A FUNKCJE MÓZGOWE U MʯCZYZN

Nieco inaczej sprawa przedstawia siê u mê-¿czyzn. Niektóre badania wskazywa³y, ¿e wyso-ki poziom testosteronu sprzyja wykonaniu te-stów przestrzennych, zaœ ma negatywny wp³yw na testy werbalne (CHRISTIANSE i KNUSSMANN 1987). Obecnie bardziej po-wszechna jest jednak opinia, ¿e wysoki poziom testosteronu u mê¿czyzn wi¹¿e siê ze s³abym wykonaniem testów przestrzennych (MOFFATi HAMPSON 1996b, KIMURA 1996). Przeprowa-dzono interesuj¹ce badania (O’CONNOR i wspó³aut. 2001) na mê¿czyznach, którym po-dawano przez 8 tygodni testosteron lub place-bo oraz na mê¿czyznach, u których wystêpo-wa³o zaburzenie polegaj¹ce na obni¿onej pro-dukcji testosteronu przez j¹dra. Tej ostatniej

grupie równie¿ podawano testosteron. Porów-nuj¹c poziom wykonania testów poznawczych przez badane grupy przed kuracj¹ i w jej trak-cie stwierdzono, ¿e w grupie zdrowych mê¿-czyzn podanie testosteron obni¿a³o ich zdolno-œci wzrokowo-przestrzenne. Grupa ta zaœ w wyniku kuracji osi¹ga³a lepsze wyniki ni¿ gru-pa z gru-pacebo w testach fluencji werbalnej. Gru-pa z obni¿on¹ produkcj¹ testosteronu ogólnie we wszystkich testach wypada³a gorzej, ni¿ po-zosta³e grupy, jednak jej wyniki poprawia³y siê pod wp³ywem podawania testosteronu. Dane te sugerowa³y wiêc, ¿e u mê¿czyzn, przeciwnie ni¿ u kobiet, wysoki poziom testosteronu (po-wy¿ej normy) ma zaburzaj¹cy wp³yw na zdol-noœci przestrzenne a pozytywny na werbalne. Jeœli jednak testosteron podawaæ mê¿czyznom w starszym wieku, u których w sposób natural-ny nast¹pi³ jego spadek, efekty s¹ pozytywne (CHERRIER i wspó³aut. 2001) i to zarówno w odniesieniu do zdolnoœci przestrzennych, jak i pamiêci werbalnej.

Ogólnie wiêc testosteron zaaplikowany osobom o niskim jego poziomie (kobietom, mê¿czyznom z patologicznie niskim pozio-mem tego hormonu lub mê¿czyznom star-szym) wp³ywa pozytywnie na wyniki testów przestrzennych. Odwrotnie jest, gdy podaje siê go osobom z naturalnie wysokim jego pozio-mem. Optymalny wydaje siê wiêc poziom po-œredni. Jeœli porównywano wyniki mê¿czyzn charakteryzuj¹cych siê ró¿nym — lecz w grani-cach normy — poziomem testosteronu, nie stwierdzono widocznego wp³ywu na wykona-nie zadañ poznawczych (KAMPEN i SHERWIN

1996).

Interesuj¹ce jest, ¿e w zale¿noœci od pory dnia nastêpuj¹ fluktuacje poziomu testostero-nu (jego poziom jest najwy¿szy rano). Zastana-wiano siê, czy te fluktuacje maj¹ wp³yw na po-ziom wykonania testów poznawczych. Jeœli do-tychczasowe przypuszczenia s¹ s³uszne, to ko-biety badane wczeœnie rano powinny lepiej wykonywaæ testy przestrzennne, ni¿ kobiety badane w póŸniejszych godzinach. U mê¿czyzn tendencja powinna byæ dok³adnie odwrotna. Wyniki uzyskane przez MOFFAT i HAMPSON

(1996b) oraz KIMURÊ(1996) w odniesieniu do mê¿czyzn potwierdzi³y te przewidywania. Nie-którzy autorzy wskazuj¹, ponadto, na istnienie sezonowych wahañ poziomu wykonania te-stów poznawczych u mê¿czyzn (KIMURA i TOUSSAINT1991, KIMURAi HAMPSON1994) co, jak postulowano, ma zwi¹zek z sezonowymi fluktuacjami testosteronu. Nowsze badania

wskazuj¹, ¿e rzeczywiœcie pory roku maja wp³yw na wydolnoœæ psychiczn¹ i asymetriê mózgow¹ (i to nie tylko u mê¿czyzn, lecz rów-nie¿ u kobiet), jednak zwi¹zek tych zjawisk z fluktuacjami hormonów jest niejasny (por. WISNIEWSKI i NELSON 2000).

Jeœli chodzi o wp³yw estrogenów na funk-cje psychiczne u mê¿czyzn (estradiol u mê¿-czyzn jest produkowany z testosteronu w pro-cesie zwanym aromataz¹) to dane s¹ niejedno-znaczne. Niektórzy badacze stwierdzaj¹ nega-tywny zwi¹zek pomiêdzy iloœci¹ naturalnie wy-stêpuj¹cego estradiolu a wydolnoœci¹ umys³o-w¹ (BARRETT-CONNORi wspó³aut. 1999). Inni wykazuj¹, ¿e zwi¹zek ten jest pozytywny, przy-najmniej jeœli chodzi o poziom wykonania nie-których testów anga¿uj¹cych pamiêæ

krótko-trwa³¹ i uwagê (CARLSONi SHERWIN2000) oraz pamiêæ wzrokow¹ (KAMPENi SHERWIN1996). Ciekawe, ¿e badania prowadzone na starszych osobach powy¿ej 65 roku ¿ycia wykaza³y, ¿e poziom estradiolu u mê¿czyzn jest wy¿szy ni¿ u kobiet w podobnym wieku, nie stosuj¹cych es-trogenowych kuracji zastêpczych (CARLSON i SHERWIN2000). Konkluzje, jakie wyci¹gaj¹ au-torzy odnoœnie pozytywnego wp³ywu estradio-lu na pamiêæ u mê¿czyzn mog¹ jednak budziæ w¹tpliwoœci ze wzglêdu na fakt, ¿e badana gru-pa mê¿czyzn ró¿ni³a siê od kobiet równie¿ wy-raŸnie wy¿szym poziomem testosteronu.

Podsumowuj¹c zagadnienie wp³ywu hor-monów na funkcje psychiczne w wieku do-ros³ym mo¿na stwierdziæ, ¿e wp³yw ten zale¿y od badanej funkcji jest ró¿ny u dwóch p³ci. UWAGI KOÑCOWE

Wiele badañ, a zw³aszcza te, które wskazy-wa³y na pozytywna rolê estrogenów w zapobie-ganiu i leczeniu choroby Alzheimera, budzi sze-reg w¹tpliwoœci. Stwierdzenie, ¿e hormony p³ciowe mog¹ rzeczywiœci wp³ywaæ na procesy psychiczne nieuchronnie domaga³o siê wskaza-nia, jaka jest neurobiologiczna natura tych zmian. Obecnie prowadzi siê wiele doœwiad-czeñ maj¹cych na celu wyjaœnienie tych kwestii. Niezwykle szybko rozwijaj¹ce siê badania do-starczaj¹ wielu dowodów wskazuj¹cych, jakie konkretne mechanizmy s¹ odpowiedzialne za wp³ywy hormonów na procesy mózgowe.

Badania te wskazuj¹, ¿e hormony, których rolê ograniczano dot¹d do sfery zachowañ i procesów zwi¹zanych z seksem odgrywaj¹ sadnicz¹ rolê w biochemicznych procesach za-chodz¹cych w mózgu. Wp³ywy te dotycz¹ zw³aszcza tych rejonów mózgu, które zwi¹zane

s¹ z procesami uczenia siê i pamiêci. Wykazano miêdzy innymi, ¿e pod ich wp³ywem mog¹ tworzyæ siê nowe po³¹czenia synaptyczne, a nawet powstawaæ kolce i drzewka dendrytycz-ne. Eksperymentalnie dowiedziono te¿, ¿e dzia³aj¹ protekcyjnie na neurony, zapobiegaj¹c ich degeneracji w procesach demencyjnych. Coraz lepiej poznajemy te¿ mechanizmy mole-kularne tych zmian. Omówienie tych niezwy-kle ciekawych wyników przekracza jednak mo-¿liwoœci tego artyku³u. Warto jednak podkre-œliæ, ¿e badania biochemiczne, molekularne i anatomiczne pokazuj¹ce, w jaki sposób hormo-ny wp³ywaj¹ na nasze procesy psychiczne, nie tylko uwiarygodniaj¹ badania psychologiczne, ale otwieraj¹ zupe³nie nowe perspektywy dla zrozumienia ludzkich zachowañ oraz dla prze-ciwdzia³ania chorobom atakuj¹cym mózg.

BRAIN IN THE HORMONES’ POWER

S u m m a r y This review article describes the organizational

ef-fects of sex hormones on the developing brain and their activational role in regulation of brain function in adult-hood. Gender differences in behavior and mental func-tion depend on the acfunc-tion of sex hormones. Clinical studies showing the consequences of hormonal abnor-malities, the effects of hormonal treatment as well as the effects of natural fluctuations in the circulating sex

hor-mones are presented. All these data lead to the coherent view that hormones not only control reproductive be-havior but also play a key role in regulation of various cognitive functions. Findings of basic neuroscience help to elucidate the mechanisms of hormones action at the level of neurochemistry or fine-grained neuroanatomy of synaptic connections in the brain areas known to be critically involved in learning and memory.

LITERATURA

AYEMUSM., WEXLERB. E., BOULISN., 1989. Changes in

perceptual asymmetry with the menstrual cycle.

Neuropsychologia 27, 233–240.

ANDERSON E. I., 1972. Cognitive performance and

mood changes as they relate to the menstrual cyc-le and estrogen cyc-level. Dissert. Abstr. Int. 33, 758B.

ANDERSONR. H., FLEMINGD. E., RHEESR. W., KINGHORNE., 1986. Relationships between sexual activity,

pla-sma testosterone, and the volume of the sexually dimorphic nucleus of the preoptic area in prena-tally stressed and non-stressed rats. Brain. Res.

370, 1–10.

ASTHANAS., BAKERL. D., CRAFTS., STANCZYKF. Z., VEITH

R.C., RASKINDM. A., PLYMATES. R., 2001. High-dose

estradiol improves cognition for women with AD: results of a randomized study. Neurology 57,

605–612.

BARRETT-CONNOR E., GOODMAN-GRUEN D., PATAY B., 1999. Endogenous sex hormones and cognitive

function in older men. J. Clin. Endocrinol. Metab.

84, 3681–3685.

BEATTYW. W., 1992. Gonadal hormones and sex

diffe-rences in nonreproductive behaviors. [W:] Hand-book of behavioral neurobiology: sexual differen-tiation. GERALLA. A., MOLTZH., WARD I. L. (red.).

New York, Plenum, 363.

BENBOWC. P., 1988. Sex differences in mathematical

reasoning abilities in intellectually talented pre-adolescents: the nature, effects, possible causes.

Behav. Brain. Sci. 11, 169–232.

BERENBAUMS. A., HINESM., 1992. Early androgens are

related to childhood sex-typed toy preferences.

Psy-chol. Sci. 3, 203–206.

BIBAWID., CHERRYB., HELLIGEJ. B., 1995. Fluctuations

of perceptual asymmetry across time in women and men: effects related to the menstrual cycle.

Neuropsychologia 33, 131–138.

BREEDLOVES. M., 1994. Sexual differentation of the

hu-man nervous system. Ann. Rev. Psychol. 45,

389–418.

CALDWELLB. M., WATSONR. I., 1952. An evaluation of

psychologic effects of sex hormone administra-tion in aged women. Results of therapy after six months. J. Gerontol. 7, 228–244.

CARLSONN. R., 1998. Physiology of behavior:

reproduc-tive behavior. Allyn and Bacon, Boston, 10,

289–323.

CARLSON L. E., SHERWINB., 2000. Higher levels of

pla-sma estradiol and testosterone in healthy elderly men compared with age-matched women may protect aspects of explicit memory. J. North Am.

Menopause Soc. 7, 168–177.

CHERRIER M. M., ASTHANA S., PLYMATE S., BAKER L., MATSUMOTO A. M., PESKIND E., RASKIND M. A., BRODKINK., BREMNERW., PETROVAA., LATENDRESSE

S., CRAFT S., 2001. Testosterone supplementation

improves spatial and verbal memory in healthy older men. Neurology 57, 80–88.

CHIJ. G., DOOLINGE. C., GILLESF. H., 1977. Left-right

asymmetries of the temporal speech areas of the human fetus. Arch. Neurol. 34, 346–348.

CHOLERTONB., GLEASONC. E., BAKERL. D., ASTHANAS., 2002. Estrogen and Alzheimer’s disease: the story

so far. Drugs Aging 19, 405–427.

CHRISTIANSEK., KNUSSMANNR., 1987. Sex hormones and

cognitive functioning in men.

Neuropsychobio-logy 18, 27–36.

CREWSD., 1994. P³eæ zwierz¹t. Œwiat Nauki 46–53. DELACOSTEM. C., HORVATHD. S., WOODWARDD. J., 1991.

Possible sex diferences in the developing human fetal brain. J. Clin. Exp. Neuropsychol. 13,

831–846.

DITTMANN R. W., 1997. Sexual behavior and sexual

orientation in females with congenital adrenal hyperplasia. Sexual Orientation.

DORNER G., 1985. Sex-specific gonadotrophin

secre-tion, sexual orientation and gender role behavio-ur. Exp. Clin. Endocrinol. 86, 1–6.

DORNERG., SCHENKB., SCHMIEDELB., AHRENS L., 1983.

Stressful events in prenatal life of bi- and homo-sexual men. Exp. Clin. Endocrinol. 81, 83–87.

DRAKEE. B., HENDERSONV. W., STANCZYKF. Z., MCCLEARY

C. A., BROWN W. S., SMITH C. A., RIZZO A. A., MURDOCKG. A., BUCKWALTER J. G., 2000.

Associa-tions between circulating sex steroid hormones and cognition in normal elderly women.

Neuro-logy 8, 599–603.

EHRHARDT A. A., MEYER-BAHLBURG H. F., ROSEN L.R., FELDMAN J. F., VERIDIANO N. P., ZIMMERMAN I., MCEWENB. S., 1985. Sexual orientation after

pre-natal exposure to exogenous estrogen. Arch. Sex.

Behav. 14, 57–77.

GESCHWINDN., GALABURDAA. M., 1985. Cerebral

latera-lization. Biological mechanisms, associations, and pathology. III. A hypothesis and a program for research. Arch. Neurol. 42, 428–459.

GESHWINDN., GALABURDAA. M., 1987. Cerebral

laterali-zation: biological mechanisms, associations and pathology. MIT Press, Cambridge MA.

HAMPSONE., 1990a. Estrogen-related cognitive abilities

across the menstrual cycle. Brain. Cogn. 14, 26–43.

HAMPSONE., 1990b. Estrogen-related variations in

hu-man spatial and articulatory motor skills.

Psy-choneuroendocrinology 15, 97–111.

HAMPSONE., KIMURAD., 1988. Reciprocal effects of

hor-monal fluctuations on human motor and percep-tual-spatial skills. Behav. Neurosci. 102, 456–459.

HAUSMANN M., GUNTURKUN O., 2000. Steroid

fluctu-ations modify functional cerebral asymetries: the hypothesis of progesterone-mediated interhemi-spheric decoupling. Neuropsychologia 38, 1362–1374.

HENDERSONV. W., 1997. The epidemiology of estrogen

replacement therapy and Alzheimer`s disease.

Neurology 48, 27–35.

HERMAN-JEGLIÑSKA A., DULKO S., GRABOWSKA A., 1997.

Transsexuality and adextrality: do they share a common origin? [W:] Sexual orientation: toward biological understanding. ELLISL., EBERTZL. (red.). Westport: Praeger 163–180.

HINESM., SHIPLEYC., 1984. Prenatal exposure to

sexu-ally dimorphic cognitive abilities and cerebral la-teralization. Dev. Psychol. 20, 81–94.

HOGERVORSTE., BOSHUISENM., RIEDELW., WILLEKENC., JOLLESJ., 1999. The effect of hormone replacement

therapy on cognitive function in elderly women.

Psychoneuroendocrinology 24, 43–68.

HOLTZEND. W., 1994. Handedness and sexual

orienta-tion. J. Clin. Exp. Neuropsychol. 16, 702–712.

IMPERATO-McGINLEYJ., PICHARDOM., GAUTIERT., VOYER

D., BRYDENM. P., 1991. Cognitive abilities in

an-drogen-insensitive subjects: comparison with con-trol males and females from the same kindred.

Clin. Endocrinol. 34, 341–347.

JACOBSD. M., TANGM. X., STERNY., SANOM., MARDERK., BELLK. L., SCHOFIELDP., DOONEEIEFG., GURLANDB., MAYEUX R., 1998. Cognitive function in

nonde-mented older women who took estrogen after me-nopause. Neurology 50, 368–373.

KAMPEND. L., SHERWINB. B., 1996. Estradiol is related

to visual memory in healthy young men. Behav.

Neurosci. 110, 613–617.

KIMURAD., 1996. Sex, sexual orientation and sex

hor-mones influence human cognitive function. Curr.

Opin. Neurobiol. 6, 259–263.

KIMURAD., HAMPSONE., 1994. Cognitive pattern in men

and women is influenced by fluctuations in sex hormones. Curr. Directions Psychol. Sci. 3, 57–61.

KIMURAD., TOUSSAINTC., 1991. Sex differences in

cogni-tive function vary with the season. Soc.

Neuro-science Abstracts 17, 868.

KOMENICHP., LANED. M., DICKEYR. P., STONES. C., 1978.

Gonadal hormones and cognitive performance.

Physiol. Psychol. 6, 115–120.

MAKIP. M., RICHJ. B., ROSENBAUMR. S., 2002. Implicit

memory varies across the menstrual cycle: estro-gen effects in young women. Neuropsychologia

40, 518–529.

MANLYJ. J., MERCHANTC. A., JACOBSD. M., SMALLS. A., BELLK., FERINM., MAYEUXR., 2000. Endogenous

es-trogen levels and Alzheimer’s disease among post-menopausal women. Neurology 54, 833–837.

MEADL. A., HAMPSON E., 1996. Asymmetric effects of

ovarian hormones on hemispheric activity: evi-dence from dichotic and tachistoscopic tests.

Neu-ropsychology 10, 578–587.

MOFFATS. D., HAMPSONE., 1996a. Salivary testosterone

levels in left- and right-handed adults.

Neuropsy-chologia 34, 225–233.

MOFFATS. D., HAMPSON E., 1996b. A curvilinear

rela-tionship between testosterone and spatial cogni-tion in humans: possible influence of hand prefe-rence. Psychoneuroendocrinology 21, 323–337.

MOFFATS. D., HAMPSONE., 2000. Salivary testosterone

concentrations in left-handers: an association with cerebral language lateralization?

Neuropsy-chology 14, 71–81.

MONEYJ., SCHWARTZM., LEVISV. G., 1984. Adult

eroto-sexual status and fetal hormonal masculiniza-tion and demasculinizamasculiniza-tion: 46,XX congenital vi-rilizing adrenal hyperplasia and 46,XY andro-gen-insensitivity syndrome compared. Psy-choneuroendocrinology 9, 405–414.

NAPPIR.E., SINFORIANIE., MAURIM., BONOG., POLATTIF., NAPPIG., 1999. Memory functioning at

menopau-se: impact of age in ovariectomized women.

Gy-necol. Obstet. Invest. 47, 29–36.

NASSR., BAKERS., 1991. Androgen effects on cognition:

congenital adrenal hyperplasia.

Psychoneuroen-docrinology 16, 189–201.

NEAVE N., MENAGED M., WEIGHTMAN D. R., 1999. Sex

differences in cognition: the role of testosterone and sexual orientation. Brain. Cogn. 41, 245–262.

O’CONNORD. B., ARCHERJ., HAIRW. M., WUF. C., 2001.

Activational effects of testosterone on cognitive function in men. Neuropsychologia 39, 1385–1394.

PHILLIPSS., SHERWINB. B., 1992a. Effects of estrogen on

memory function in surgically menopausal wo-men. Psychoneuroendocrinology 17, 485–495.

PHILLIPSS., SHERWINB. B., 1992b. Variations in memory

function and sex steroid hormones across the menstrual cycle. Psychoneuroendocrinology 17,

497–506.

ROBINSON D., FRIEDMAN L., MARCUSR., TINKLENBERGJ., YESAVAGE J., 1994. Estrogen replacement therapy

and memory in older women. J. Am. Geriatr. Soc.

42, 919–922.

ROSSJ. L., ROELTGEND., KUSHNERH., CUTLERG. B., 2000.

Use of estrogen in young girls with Turner syndro-me: effects on memory. Neurology 54, 164–170.

SANDERSG., WENMOTHD., 1998. Verbal and music

di-chotic listening tasks reveal variations in functio-nal cerebral asymmetry across the menstrual cyc-le that are phase and task dependent.

Neuropsy-chologia 36, 869–874.

SHAYWITZS. E., SHAYWITZB. A., PUGHK. R., FULBRIGHTR. K., SKUDLARSKI P., MENCL W. E., CONSTABLE R. T.,

NAFTOLINF., PALTERS. F., MARCHIONEK. E., KATZL., SHAKWEILERD. P., FLETCHERJ. M., LACADIEC., KELTZ

M., GOREJ. C., 1999. Effect of estrogen on brain

ac-tivation patterns in postmenopausal women du-ring working memory tasks. JAMA 281, 1197–1202.

SHERWINB. B., 1988. Estrogen and/or androgen

repla-cement therapy and cognitive functioning in sur-gically menopausal women.

Psychoneuroendo-crinology 10, 325–335.

SHERWINB. B., 1994. Estrogenic effects on memory in

women. Ann. NY Acad. Sci. 743, 213–231.

SHERWINB. B., 1998. Estrogen and cognitive

functio-ning in women. Proc. Soc. Exp. Biol. Med. 217,

17–22.

SHERWINB. B., PHILLIPSS., 1990. Estrogen and cognitive

functioning in surgically menopausal women.

Ann. NY Acad. Sci. 592, 474–475.

SIMONDSR. J., SCHEIBELA. B., 1989. The postnatal

deve-lopment of the motor speech area: A preliminary study. Brain. Lang. 37, 42–58.

SLABBEKOORND., VANGOOZENS. H., MEGENSJ., GOOREN

L. J., COHEN-KETTENISP. T., 1999. Activating effects

of cross-sex hormones on cognitive functioning: a study of short-term and long-term hormone effects in transsexuals. Psychoneuroendocrinology 24,

423–447.

TANGM.X., JACOBSD., STERNY., MARDERK., SCHOFIELDP., GURLANDB., ANDREWSH., MAYEUXR., 1996. Effect of

oestrogen during menopause on risk and age at onset of Alzheimer’s disease. Lancet 348, 429–432.

WARDI. L., 1992. Sexual behavior: the products of

per-inatal hormonal and prepubertal social factors.

[W:] Handbook of behavioral neurobiology. GERALLA. A., MOLTZH., WARDI. L. (red.). Plenum, New York, 11, 157–179.

WARDI. L., STEHMK. E., 1991. Prenatal stress feminizes

juvenile play patterns in male rats. Physiol. Behav.

50, 601–605.

WICKELGRENI., 1997. Estrogen stakes claim to

cogni-tion. Science 276, 675–678.

WICKHAMM., 1958. The effects of the menstrual cycle

on test performance. Brit. J. Psychol. 49, 34–41.

WISNIEWSKIA. B., NELSONR. J., 2000. Seasonal variation

in human funtional cerebral lateralization and

free testosterone concentrations. Brain. Cogn. 43,

429–438.

WOLFO. T., KUDIELKAB. M., HELLHAMMERD. H., TORBER

S., MCEWENB. S., KIRSCHBAUMC., 1999. Two weeks

of transdermal estradiol treatment in postmeno-pausal elderly women and its effect on memory and mood: verbal memory changes are associa-ted with the treatment induced estradiol levels.

Psychoneuroendocrinology 24, 727–741. YAFFEK., SAWAYAG., LIEBERBURGI., GRADYD., 1998.

Es-trogen therapy in postmenopausal women. JAMA