Analiza finansowa w badaniu sprawozdania finansowego w świetle Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 702. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Bronis∏aw Micherda Katedra RachunkowoÊci Finansowej. Analiza finansowa w badaniu sprawozdania finansowego w Êwietle Mi´dzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej 1. Wprowadzenie Jednym z wielu przejawów funkcjonowania rachunkowości w gospodarce rynkowej, a zarazem ważnym ogniwem rozliczenia się jednostki gospodarczej z jej otoczeniem społecznym, jest badanie sprawozdania finansowego przez biegłego rewidenta, spełniającego rolę fachowego i bezstronnego eksperta. Jednostka gospodarcza, prowadząc swoją działalność w otoczeniu, jest zobowiązana do dostarczenia odpowiednich, rzetelnych informacji o rezultatach swojej działalności oraz o sytuacji, w jakiej się znajduje. Obowiązek rozliczenia się wobec otoczenia wiąże się ściśle z odpowiedzialnością za szeroko rozumiane rezultaty własnego działania i jest oparty na sprawozdaniu finansowym, po poddaniu wcześniej tego sprawozdania odpowiedniemu badaniu. Należy też dodać, że dotychczasowe pojęcie „otoczenia” ograniczone do tzw. otoczenia ekonomicznego, tj. podmiotów, które uczestniczą w dopływie kapitału, w transakcjach wymiennych oraz w podziale wypracowanych zysków, ulega rozszerzeniu. Rozumiane jest ono aktualnie jako tzw. otoczenie społeczne, a także środowisko naturalne1. Wydatnie rozszerza to również zakres rozliczenia i podnosi tym samym rangę badania sprawozdania finansowego. Rynkowy sposób gospodarowania prowadzi do istotnych zmian w metodyce badania sprawozdania finansowego. Proces badania sprawozdania finansowego, zwłaszcza stawiane przed tym badaniem cele, zleceniodawcy, a zarazem adresaci 1 E. Burzym, Rola biegłych księgowych w rozwiniętej gospodarce rynkowej oraz warunki ich działania, „Rachunkowość” 1992, nr 7..

(2) Bronisław Micherda. 6. opinii, odpowiedzialność biegłych rewidentów, a także organizacja i warunki finansowe badania ulegają istotnym przeobrażeniom. Są one związane oczywiście ze zmianami prawa. Przejawiają się w nowej regulacji ustawowej, a także w powoływanych na jej podstawie normach wykonywania zawodu biegłego rewidenta. Istotne wydaje się, zwłaszcza po okresie pewnych doświadczeń, podjęcie dyskusji w tym zakresie, w której ważnym wątkiem będzie szerokie i poprawne wykorzystanie w tym badaniu procedur analizy finansowej. 2. Zasada kontynuacji działalnoÊci jako przesłanka wykorzystania analizy finansowej w badaniu sprawozdania finansowego Wprawdzie metodyka badania sprawozdania finansowego kładzie nacisk na wydanie opinii o rzetelności tego sprawozdania, a tym samym o stanie rachunkowości i związanej z nią kontroli wewnętrznej, to ocenie podlegają też wyniki oraz sytuacja majątkowa i finansowa jednostki gospodarczej, jak również możliwość kontynuowania przez nią działalności gospodarczej. Zasada kontynuacji działalności, obok zasady memoriału, należy do podstawowych założeń koncepcyjnych Międzynarodowych Standardów Rachunkowości. Stanowią one: „Sprawozdania finansowe sporządza się zwykle w oparciu o założenie, że jednostka jest w stanie kontynuować działalność i będzie ją kontynuowała w dającej się przewidzieć przyszłości. Przyjmuje się w związku z tym, że jednostka nie zamierza, ani nie musi zaniechać działalności gospodarczej lub istotnie ograniczyć jej zakresu. Jeżeli zamierza lub musi to zrobić, sprawozdanie finansowe może podlegać sporządzeniu według innych zasad, zaś zasady te się ujawnia”2. Międzynarodowy Komitet Standardów Rachunkowości zaktualizował w 1997 r. treść MSR 1 „Prezentacja sprawozdań finansowych”, który to standard stosuje się do sporządzania sprawozdań finansowych zamykających rok obrotowy rozpoczynający się 1 lipca 1998 r. i później. Ważnym elementem MSR 1 jest wyraźne wskazanie celu sprawozdania finansowego i zasad rachunkowości istotnych dla jego rzetelności. Celem tym jest dostarczenie szerokiemu kręgowi użytkowników podejmujących decyzje użytecznych informacji na temat sytuacji finansowej, wyników działalności i przepływów środków pieniężnych jednostki. Sprawozdanie finansowe przedstawia wyniki zarządzania przez kierownictwo powierzonymi mu zasobami. Przy sporządzaniu sprawozdania finansowego kierownictwo jednostki powinno dokonać oceny zdolności jednostki do kontynuowania działalności w przyszłości, która zwykle odpowiada co najmniej dwunastu miesiącom od daty bilansowej,. 2. Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2001, IASB, SKwP, Warszawa 2001, s. 61..

(3) Analiza finansowa w badaniu…. 7. choć nie musi być do nich ograniczona. Sprawozdanie finansowe powinno być sporządzone przy takim założeniu3. IV dyrektywa Unii Europejskiej z dnia 25 lipca 1978 r. w sprawie rocznych sprawozdań finansowych spółek, formułując w rozdziale 7 „Zasady wyceny”, obligowała państwa członkowskie do zapewnienia, by do wyceny pozycji rocznych sprawozdań finansowych stosowane były zasady ogólne, wśród których na pierwszym miejscu założenie, że spółka będzie kontynuowała działalność (art. 31, pkt 1a)4. Między ujęciem zasady kontynuacji działalności w polskim prawie o rachunkowości a rozwiązaniami stosowanymi w świecie w zasadzie nie ma różnicy. Zapisane w tym prawie uzupełnienie akcentuje jednak, że przyjęte założenie o kontynuacji działalności nie może być w sprzeczności ze stanem faktycznym lub prawnym. Znowelizowana ustawa o rachunkowości stanowi: „Przy stosowaniu przyjętych zasad (polityki) rachunkowości przyjmuje się założenie, że jednostka będzie kontynuowała w dającej się przewidzieć przyszłości działalność w nie zmniejszonym istotnie zakresie, bez postawienia jej w stan likwidacji lub upadłości, chyba że jest to niezgodne ze stanem faktycznym lub prawnym. Ustalając zdolność jednostki do kontynuowania działalności, kierownik jednostki uwzględnia wszystkie informacje dostępne na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego, dotyczące dającej się przewidzieć przyszłości, obejmującej okres nie krótszy niż jeden rok od dnia bilansowego”5. Niezależnie jednak od tego, czy sprawozdanie finansowe podlega badaniu, czy też nie, czy istnieje obowiązek jego publikowania, czy nie, odpowiedzialność za prawidłowość jego sporządzenia, w tym także za zasadność przyjęcia założenia kontynuacji działalności, spoczywa na kierowniku jednostki. Znowelizowana ustawa o rachunkowości nakłada obowiązek złożenia stosownej deklaracji w punkcie 5 „Wprowadzenia do sprawozdania finansowego” (dla innych jednostek niż banki i zakłady ubezpieczeń). W wypadku jednak badającego sprawozdanie finansowe stwierdzenie możliwości kontynuacji działalności należy do zasadniczego celu procesu badania tego sprawozdania. Szeroko ten problem naświetlają Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej (MSRF). Standard 570 „Kontynuacja działalności” stanowi, że: „Planując i przeprowadzając badanie oraz oceniając jego wyniki, biegły rewident powinien rozważyć, czy założenie kontynuacji działalności, przyjęte przez kierownictwo do sporządzenia sprawozdania finansowego, jest zasadne”6. Standard podaje, co 3. Ibidem, s. 94. IV dyrektywa Unii Europejskiej, „Rachunkowość” 1998, nr 6. 5 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. nr 121, poz. 591, art. 5, pkt 2. 6 Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2001, SKwP, Warszawa 2001, s. 270. 4.

(4) Bronisław Micherda. 8. może budzić wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności, postuluje odpowiednie działania analityczne oraz wskazuje określone formy informowania o tej kwestii. Ocenę zdolności jednostki do kontynuowania działalności ma obowiązek przeprowadzić jej kierownictwo. Jeżeli jednostka była dotychczas rentowna i posiadała łatwy dostęp do środków finansowych, można tej oceny dokonać bez przeprowadzania szczegółowej analizy. Dokonywana przez kierownictwo ocena zasadności założenia kontynuacji działalności powinna uwzględniać objawy, które mogą budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności. Standard dzieli je na finansowe, operacyjne i pozostałe7. Biegły rewident w trakcie badania sprawozdania finansowego powinien ocenić, już na etapie planowania badania, czy zasadne jest przyjęcie przez kierownictwo założenia kontynuacji działalności. Podczas całego badania winien zaś być uczulony na dowody dotyczące istnienia zdarzeń lub uwarunkowań, które mogą budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności, a gdy takie dowody się pojawią, rozważyć, czy wpływają one na szacunek poszczególnych składników ryzyka badania. Jeżeli kierownictwo nie dokonało jeszcze oceny lub gdy ocena kierownictwa o zdolności do kontynuowania działalności dotyczy okresu krótszego niż dwanaście miesięcy od dnia bilansowego, biegły rewident powinien zwrócić się do kierownictwa o rozpoczęcie oceny lub o przedłużenie jej okresu, a także z zapytaniem, czy wie ono o zdarzeniach lub uwarunkowaniach dotyczących okresu wybiegającego poza okres objęty oceną kierownictwa, które mogłyby budzić poważne wątpliwości w tym zakresie. Jeżeli stwierdzono zaistnienie zdarzeń lub uwarunkowań mogących budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności, biegły rewident powinien8: – dokonać przeglądu planów kierownictwa dotyczących przyszłych działań, opracowanych na podstawie jego oceny założenia kontynuacji działalności, – zebrać dostateczne i odpowiednie dowody badania na potwierdzenie lub zaprzeczenie istnienia istotnej niepewności; służy temu przeprowadzenie uznanych za konieczne procedur, łącznie z oceną efektów, jakie przyniosłaby realizacja planów kierownictwa i inne czynniki łagodzące, – uzyskać od kierownictwa pisemne oświadczenia w sprawie jego planów dotyczących przyszłych działań.. 7 8. Ibidem, s. 272. Ibidem, s. 276..

(5) Analiza finansowa w badaniu…. 9. Biegły rewident powinien uzyskać dostateczne i odpowiednie dowody badania na to, że plany kierownictwa są wykonalne, a uzyskane w ich wyniku efekty wpłyną na poprawę sytuacji. Standard przewiduje w tym celu określone działania9. Tak więc na podstawie uzyskanych dowodów badania biegły rewident powinien osądzić, czy zachodzi istotna niepewność, tzn. zapewnić, by zaprezentowane sprawozdanie finansowe nie wprowadziło w błąd, co do zdolności do kontynuowania działalności. Standard wskazuje określone formy informowania o tej kwestii10. Jeżeli sprawozdanie finansowe zawiera właściwie ujawnione informacje, biegły rewident powinien wyrazić opinię bez zastrzeżeń, ale jednocześnie uzupełnić swe sprawozdanie o akapit objaśniający, w którym należy wskazać, że zachodzi istotna niepewność spowodowana zdarzeniem lub uwarunkowanie mogące budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności, oraz zwrócić uwagę na określony punkt informacji dodatkowej do sprawozdania finansowego, w której ujawnione zostały te zagadnienia. W skrajnych przypadkach, gdy pojawia się wiele istotnych niepewności znaczących dla sprawozdania finansowego, biegły rewident może jednak uznać, że właściwe jest odstąpienie od wyrażenia opinii, a nie dodawanie akapitu objaśniającego. Jeżeli w sprawozdaniu finansowym nie ujawniono odpowiednich informacji, biegły rewident powinien stosownie do sytuacji wyrazić opinię z zastrzeżeniem lub negatywną. W sprawozdaniu biegłego rewidenta powinna się znaleźć wzmianka o istotnej niepewności mogącej budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności. Jeżeli, według osądu biegłego rewidenta, jednostka nie będzie zdolna do kontynuowania działalności, a sprawozdanie finansowe zostało sporządzone przy przyjęciu założenia kontynuacji działalności, to rewident powinien wyrazić opinię negatywną. Jeżeli, pomimo prośby biegłego rewidenta, kierownictwo odmawia dokonania oceny lub poszerzenia jej zakresu, to powinien on rozważyć potrzebę sporządzenia sprawozdania biegłego rewidenta w wersji innej niż podstawowa ze względu na ograniczenie zakresu badania. Również znaczące opóźnienie terminu podpisania lub akceptacji sprawozdania finansowego przez kierownictwo w stosunku do dnia bilansowego jest istotnym sygnałem w omawianej kwestii. Kwestia, czy przyjęcie założenia kontynuacji działalności do sporządzania sprawozdań finansowych jest zasadne, zazwyczaj nie jest brana pod uwagę przy badaniu jednostek centralnej administracji państwowej ani tych jednostek sektora publicznego, które mają zagwarantowane finansowanie z funduszy centralnych. Jeżeli jednak dla danej jednostki takie rozwiązanie może zostać wycofane lub gdy następuje rezygnacja z finansowania danej jednostki z funduszy centralnych, 9 10. Ibidem, s. 276–277. Ibidem, s. 277–280..

(6) Bronisław Micherda. 10. a tym samym istnienie jednostki jest zagrożone, sugestie standardu mogą stanowić źródło użytecznych wytycznych11. Wydaje się, że wraz z przemianami w sektorze publicznym sugestie standardu będą miały coraz większe zastosowanie. 3. Procedury analityczne zalecane w Mi´dzynarodowych Standardach Rewizji Finansowej Wypełnienie celów postawionych prawnie przed badaniem sprawozdania finansowego łączy się, zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio, z koniecznością przeprowadzenia w jego trakcie określonych działań analitycznych. Wskazują na to wyraźnie Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej (MSRF 520 „Procedury analityczne”) stanowiąc: „Biegły rewident powinien stosować procedury analityczne na etapie planowania i ogólnego przeglądu. Można też stosować procedury analityczne na innych etapach badania”12. Standard wskazuje też rodzaj procedur analitycznych i ich cel. Przez procedury analityczne rozumie się analizy znaczących wskaźników i trendów łącznie z badaniem wykrytych wahań wartości i zależności, które są niespójne z innymi informacjami lub różnią się od przewidywanych wielkości. Procedury analityczne obejmują porównanie informacji finansowych jednostki z: – porównywalnymi informacjami za poprzednie okresy, – przewidywanymi wynikami jednostki, takimi jak budżety lub prognozy, lub oczekiwaniami biegłego rewidenta, – podobnymi informacjami dotyczącymi tej samej branży. Procedury analityczne obejmują także analizę związków: – między elementami informacji finansowych, które powinny być dostosowane do przewidywanego wzorca opartego na doświadczeniu jednostki, – pomiędzy informacjami finansowymi i odpowiednimi informacjami pozafinansowymi. Procedury analityczne można przeprowadzać stosując różne metody, od prostych porównań, do złożonych analiz wykorzystujących zaawansowane techniki statystyczne. Ich wybór standard pozostawia osądowi biegłego rewidenta. Procedury analityczne stosuje się: – jako pomoc dla biegłego rewidenta przy planowaniu rodzaju, czasu przeprowadzania i zakresu pozostałych procedur badania,. 11 12. Ibidem, s. 281. Ibidem. s. 227..

(7) Analiza finansowa w badaniu…. 11. – do badań wiarygodności, jeśli mogą one być bardziej skuteczne lub wydajne od badań szczegółowych, w celu ograniczenia ryzyka przeoczenia wiążącego się z określonymi stwierdzeniami zawartymi w sprawozdaniu finansowym, – do ogólnego przeglądu sprawozdania finansowego na końcowym etapie badania. Procedury analityczne na etapie planowania biegły rewident powinien stosować w celu zrozumienia działalności gospodarczej jednostki i określenia obszarów potencjalnego ryzyka. Są one pomocne również przy określeniu rodzaju, czasu przeprowadzania i zakresu pozostałych procedur badania. Procedury analityczne do badania wiarygodności wiążą się z koniecznością uwzględnienia przez biegłego rewidenta różnych czynników, takich jak13: – cele procedur analitycznych oraz stopień, w jakim można polegać na ich wynikach, – rodzaj jednostki i stopień uszczegółowienia informacji, – dostępność informacji, zarówno finansowych, jak i pozafinansowych, – wiarygodność dostępnych informacji, – odpowiedniość dostępnych informacji, – źródło dostępnych informacji, – porównywalność dostępnych informacji, – wiedza biegłego rewidenta uzyskana w poprzednich badaniach z uwzględnieniem oceny skuteczności systemów księgowości i kontroli wewnętrznej oraz rodzajów problemów, które w poprzednich okresach powodowały konieczność wprowadzania korekt. Procedury analityczne biegły rewident powinien stosować też podczas ogólnego przeglądu przed zakończeniem lub na zakończenie badania, gdy formułuje ogólny wniosek, czy obraz przekazany przez sprawozdanie finansowe traktowane jako całość jest zgodny z jego wiedzą o działalności gospodarczej jednostki. Wnioski wyprowadzone na podstawie wyników zastosowania tych procedur mają potwierdzać wnioski sformułowane podczas badania poszczególnych części lub składników sprawozdania finansowego i pomóc w dochodzeniu do ogólnego wniosku o wiarygodności sprawozdania finansowego. Mogą one też wskazywać na obszary wymagające przeprowadzenia dalszych badań. Stopień zaufania biegłego rewidenta do wyników procedur analitycznych zależy od następujących czynników14: – istotności pozycji, których dotyczą, – zastosowania innych procedur badania ukierunkowanych na osiągnięcie tych samych celów, 13 14. Ibidem, s. 228–229. Ibidem, s. 230..

(8) Bronisław Micherda. 12. – dokładności, z jaką można przewidzieć oczekiwane rezultaty procedur analitycznych, – szacunku ryzyka nieodłącznego i ryzyka kontroli. Jeżeli procedury analityczne wskażą na znaczące wahania wartości lub zależności, które są niespójne z innymi, powiązanymi informacjami lub różnią się od przewidywanych wielkości, biegły rewident powinien sprawdzić te zjawiska, uzyskać odpowiednie wyjaśnienia oraz stosowne dowody na potwierdzenie swych ustaleń. Zależności pomiędzy poszczególnymi pozycjami sprawozdania finansowego, tradycyjnie brane pod uwagę podczas badania jednostek gospodarczych sektora prywatnego, nie zawsze są odpowiednie przy badaniu jednostek administracji państwowej lub innych, niekomercyjnych jednostek sektora publicznego. W jednostkach sektora publicznego mogą natomiast zachodzić zależności innego rodzaju. Na konieczność działań analitycznych wskazuje również ustawa o rachunkowości: „Celem badania sprawozdania finansowego jest wyrażenie przez biegłego rewidenta pisemnej opinii wraz z raportem o tym, czy sprawozdanie finansowe jest prawidłowe oraz rzetelnie i jasno przedstawia sytuację majątkową i finansową, jak też wynik finansowy badanej jednostki”15. Opracowanie takiej opinii wymaga ustosunkowania się biegłego rewidenta do tych kwestii, co wydaje się niemożliwe do realizacji bez ich analizy i oceny. Oprócz wyrażenia pisemnej opinii biegły rewident jest zobowiązany z mocy ustawy do sporządzenia finansowego raportu na temat badania. Raport ten powinien zawierać w szczególności: „przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego jednostki, ze wskazaniem na zjawiska, które w porównaniu z poprzednimi okresami sprawozdawczymi w istotny sposób wpływają negatywnie na tę sytuację, a zwłaszcza zagrażają kontynuowaniu działalności przez jednostkę”16. Również w tym przypadku wymagania stawiane przed biegłym rewidentem odnośnie do raportu z badania sprawozdania finansowego wskazują na konieczność działań analitycznych w ramach jego badania. Rozwinięcie ustawowych norm badania sprawozdania finansowego stanowią normy wykonywania zawodu biegłego rewidenta. Wypełnienie zadań postawionych w Ustawie z dnia 19 października 1991 r. o badaniu i ogłaszaniu sprawozdań finansowych oraz o biegłych rewidentach i ich samorządzie (Dz.U. nr 111, poz. 480) łączyło się z koniecznością przeprowadzenia w trakcie tego badania działań analitycznych, w tym przeprowadzenia tzw. przeglądu analitycznego. Potwierdzała to tymczasowa norma nr 2 wykonywania zawodu biegłego rewidenta podczas badania rocznych sprawozdań finanso15 16. Art. 65, ust. 1. Ibidem, art. 65, ust. 4, pkt 7..

(9) Analiza finansowa w badaniu…. 13. wych, która szczegółowo określała zakres wskaźników finansowych zalecanych w ramach wymaganego przeglądu analitycznego (ust. 15.7 normy nr 2) podając treść poszczególnych wskaźników (załącznik nr 2 do tej normy). Nowelizacja prawa o badaniu sprawozdania finansowego prowadzi do objęcia problematyki badania regulacjami Ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. nr 121, poz. 591). Rozwinięcie tej problematyki w ustaleniach normy nr 2 wykonywania zawodu – opinia i raport z badania rocznego sprawozdania finansowego jednostki innej niż bank lub ubezpieczyciel – również szczegółowo określa zakres wskaźników finansowych zalecanych w ramach tzw. analizy sytuacji jednostki (odpowiednik tzw. przeglądu analitycznego) (ust. 24.1 normy nr 2) podając treść poszczególnych wskaźników (załącznik nr 2 do tej normy). Inaczej do problematyki zalecania procedur analizy finansowej w badaniu sprawozdania finansowego podchodzą nowe normy wykonywania zawodu biegłego rewidenta z 2002 r.17 Norma nr 1 nie wskazuje zalecanych w tym zakresie miar wskaźnikowych. Wydaje się, że sytuacja ta ma dwa aspekty. Aspekt negatywny to osłabienie problematyki w regulacjach procesu badania sprawozdania finansowego. Aspekt pozytywny to możliwość wykorzystania szerokiego zestawu procedur analitycznych, łącznie z procedurami dotyczącymi nowych składników sprawozdania finansowego i ze współczesnymi tendencjami w zakresie modyfikacji miar analitycznych. Nowa norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta „Ogólne zasady badania sprawozdań finansowych” wskazuje na konieczność stosowania w sprawach nieuregulowanych w normach i wskazówkach postanowień Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej („Postanowienia ogólne”) oraz akcentuje problem możliwości kontynuowania działalności („Cel badania sprawozdań finansowych” i „Szczegółowe problemy badania”). Nowa norma mówi o przeglądach analitycznych („Sposób badania”), które polegają na ocenie związków liczbowych i trendów. Pozwalają one na ustalenie istotnych zmian, odstępstw od oczekiwanych wielkości oraz niezgodności z danymi zebranymi w toku innych badań. Stosowanie tych procedur jest pożyteczne w szczególności: – w czasie planowania badania, w celu zrozumienia sytuacji badanej jednostki i rozpoznania zagadnień (obszarów) obarczonych zwiększonym ryzykiem, – podczas przeprowadzania szczegółowego badania, w celu oceny poprawności kształtowania się badanych sald lub transakcji (zdarzeń), – na zakończenie badania, w celu upewnienia się, że wnioski płynące ze szczegółowego badania znajdują potwierdzenie w wynikach analizy zbadanego sprawozdania finansowego. 17. Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Biuletyn nr 53, Warszawa 2002..

(10) Bronisław Micherda. 14. Nowa norma zwraca też uwagę na fakt, że złożone systemy zinformatyzowanej księgowości są na ogół wyposażone w moduły służące analizie i mogą być wykorzystane podczas badania. Najpełniej problematyka analizy finansowej w badaniu sprawozdania finansowego została wskazana w nowej normie wykonywania zawodu biegłego rewidenta w regulacji treści raportu, który w jej świetle powinien zawierać „przedstawienie kluczowych, specyficznych dla jednostki, wielkości bezwzględnych i wskaźników charakteryzujących jej wynik finansowy oraz sytuację majątkową i finansową za rok obrotowy i – w miarę możliwości – dwa lata poprzedzające, ze wskazaniem tych czynników, które istotnie negatywnie wpływają na wyniki i sytuację jednostki, a zwłaszcza poważnie zagrażają możliwości kontynuowania przez nią działalności w niezmienionym istotnie zakresie”. Zalecenie to sankcjonuje procedury analityczne w procesie badania sprawozdania finansowego oraz łączy te procedury z zasadą kontynuowania działalności gospodarczej. 4. Kierunki rozwoju procedur analitycznych przydatnych w badaniu sprawozdania finansowego W teorii ekonomii zjawisko upadku jednostek gospodarczych traktowane jest jako rodzaj naturalnego regulatora systemu ekonomicznego. W gospodarce rynkowej zasoby społeczeństwa zmieniają swoje zastosowanie z jednego na inne, uznane za bardziej użyteczne. Pomimo tego pozytywnego aspektu, z punktu widzenia pojedynczych jednostek związanych z upadającym podmiotem, jest to zjawisko niekorzystne. Przewidywanie upadku podmiotów ma istotne znaczenie dla wielu jego kontrahentów, co prowadzi do wykorzystania w tym celu indeksów Z-score. W ostatnich latach coraz większe znaczenie zaczynają odgrywać modele Z-score wykorzystywane pomocniczo przez audytorów w celu stwierdzenia, czy kontynuowanie działalności przez badany podmiot nie jest wątpliwe18. Jako pierwszy w 1966 r. opublikował model W. Beaver, choć powszechnie problematyka ta kojarzona jest z modelem opublikowanym w 1968 r. przez E. Altmana19. Model W. Beavera opiera się na następujących założeniach: 1) im wyższy stan aktywów płynnych, tym mniejsze ryzyko niewywiązania się z zobowiązań,. 18. T. Stasiewski, Z-score – indeks przewidywanego upadku przedsiębiorstwa, „Rachunkowość” 1996, nr 12. 19 Ibidem..

(11) Analiza finansowa w badaniu…. 15. 2) im większa różnica między dopływem a wypływem środków pieniężnych, tym ryzyko niewypłacalności mniejsze, 3) im większy udział kapitału obcego w finansowaniu działalności, tym większe ryzyko niewypłacalności, 4) im wyższe koszty operacyjne (bez amortyzacji), tym większe ryzyko niewypłacalności. Największą zdolność do prognozowania upadku mają w tym modelu wskaźniki: 1) nadwyżka finansowa (zysk netto + amortyzacja) / zobowiązania ogółem, 2) zysk netto / suma aktywów, 3) zobowiązania ogółem / suma aktywów, 4) kapitał pracujący / suma aktywów, 5) aktywa obrotowe / zobowiązania krótkoterminowe, 6) wskaźnik luki bezkredytowej [(środki pieniężne + krótkoterminowe papiery wartościowe + należności – zobowiązania krótkoterminowe) / (koszty operacyjne – amortyzacja) × 360]. O ile w modelu W. Beavera wnioskowanie prowadzi się na podstawie każdego z sześciu wyżej wymienionych wskaźników z osobna, model prof. E. Altmana sprowadza je do jednego wymiaru, indeksu Z, na którego wartość wpływają pojedyncze zmienne niezależne. W modelu mają one postać następujących wskaźników finansowych: X1 – kapitał pracujący / suma aktywów, X2 – zysk zatrzymany / suma aktywów, X3 – (zysk brutto + odsetki do zapłacenia) / suma aktywów, X4 – rynkowa wartość kapitału akcyjnego / księgowa wartość zobowiązań ogółem, X5 – przychody operacyjne / suma aktywów. System wczesnego wykrywania słabych stron jednostek gospodarczych stworzył w 1998 r. J. Baetge z Uniwersytetu Münster20. Model polega na wyodrębnieniu 14 wskaźników zaliczonych do 3 grup rodzajowych, przy czym 7 z nich dotyczy sytuacji majątkowej, 3 – sytuacji finansowej, a 4 – sytuacji dochodowej (zyskowności). Wskaźniki te oblicza się przez 5 lat i porównuje z „wartościami średniobranżowymi” i zagęszcza do „wartości neuronowych”, tzw. indeks solidności i wypłacalności (dostępne jedynie w Instytucie Baetge & Partner). System, stosowany zgodnie ze specyfiką branży, daje biegłym rewidentom możliwość rozpoznania słabych miejsc podmiotu i zapobieżenia ewentualnej upadłości.. 20 J. Beatge, Bilanzanalyse, Düsseldorf 1998; za: S. Zabłocka, D. Kartum, Przewidywanie upadłości i bankructwa firm, „Rachunkowość” 2000, nr 2..

(12) Bronisław Micherda. 16. W Polsce podjęto próby zastosowania tego typu systemu analizy z pewnymi modyfikacjami i zastrzeżeniami do przedsiębiorstw uczestniczących w programie NFI (1994) i spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych (1996)21. Wyniki wskazują na nieadekwatność modelu Altana do warunków polskich22, zaś propozycja wskaźników z umownymi rangami w wyrazie procentowym wydaje się zbyt ogólna23. Z zadowoleniem trzeba jednak odnotować próby budowania funkcji dyskryminacyjnej w tym zakresie dla warunków polskiej gospodarki24. Ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki prowadzi do coraz powszechniejszego przekonania, że wynik finansowy oraz wyprowadzone na jego podstawie wskaźniki rentowności nie odzwierciedlają jednak w wystarczająco dokładny sposób efektywności gospodarowania jednostki gospodarczej i nie stanowią dostatecznie dokładnej miary do wyceny wartości podmiotu. Spowodowane jest to faktem, że wartość zysku jest wielkością księgową obliczaną zgodnie z zasadami rachunkowości. W zależności od przyjętego i dopuszczonego przepisami prawa sposobu wyceny aktywów i pasywów oraz metody rozliczania kosztów, zysk może osiągać różne wartości za ten sam czas w tej samej jednostce gospodarczej25. Wydaje się, że trudności w wykorzystaniu zysku do oceny wartości jednostki gospodarczej uzasadniają pogląd, iż należałoby zwrócić większą uwagę na wartość nadwyżki pieniężnej. Wielkość ta ma dużo bardziej obiektywny charakter niż wartość zysku, gdyż przy jej wyliczaniu istnieją dużo mniejsze moż1iwości manipulacji niż przy wyliczaniu wyniku finansowego. W strukturze nadwyżki pieniężnej „tkwi” nie tylko dochód wytworzony przez zainwestowany kapitał (zysk netto, rezerwy), ale też dochód stanowiący zwrot części zainwestowanego kapitału (amortyzacja)26. Dlatego też uważa się, że nadwyżka pieniężna jest lepszą miarą efektywności gospodarowania podmiotu niż księgowa wartość zysku. Zysku nie można utożsamiać z dostępnymi środkami pieniężnymi, których brak stanowi bezpośrednie zagrożenie dla bytu jednostki gospodarczej. Słusznie porównuje się tę sytuację z funkcjonowaniem żywego organizmu: „Zysk w tym 21. L. Bednarski, Problemy oceny zagrożenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, Warszawa 1998, nr 46. 22 T. Stasiewski, op. cit. 23 L. Bednarski, op. cit. (płynność bieżąca – 20%, poziom ogólnego zadłużenia – 25%, stopień pokrycia zobowiązań nadwyżką finansową – 20%, rentowność netto sprzedaży – 18%, rentowność kapitału własnego – 17%). 24 Por. A. Hołda, Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej Zh, „Rachunkowość” 2001, nr 5. 25 Por. T. Waśniewski, W. Skoczylas, Wartość poznawcza nadwyżki pieniężnej przy ocenie efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa (artykuł dyskusyjny), „Rachunkowość” 1998, nr 10. 26 Por. E.F. Brigham, Podstawy zarządzania finansami, PWE, Warszawa 1996, t. 2, s. 94–96..

(13) Analiza finansowa w badaniu…. 17. wypadku jest odpowiednikiem pożywienia, a wypłacalność – powietrza, bez którego organizm nie może istnieć ani chwili”27. Za tezą tą przemawia między innymi powołanie, a ostatnio rozwinięcie, kolejnego sprawozdania finansowego o przepływie środków pieniężnych. Stwarza to nowe źródła interesującej oceny sytuacji finansowej jednostki gospodarczej. Przydatność tego, wyprowadzonego z „bilansu ruchu”, sprawozdania finansowego wynika z faktu zestawiania w nim czynników (sił) wskazujących na obszary działalności jednostki gospodarczej, gdzie pozyskuje bądź traci ona środki pieniężne i ich ekwiwalenty. Charakter strumieni przepływów pieniężnych pozwala na ogólną ocenę sytuacji finansowej jednostki gospodarczej, która winna być odpowiednio pogłębiona. Formą tego pogłębienia może być wykorzystanie wskaźników przepływów pieniężnych. Wyrazem tego jest propozycja wykorzystywania trzech grup tych wskaźników28: – struktury przepływów pieniężnych, – charakteryzujących wystarczalność gotówki, – wyrażających wydajność gotówkową jednostki gospodarczej. Wskaźniki pierwszej grupy charakteryzują strukturę źródeł wpływów środków pieniężnych z działalności operacyjnej, w tym głównie zysku netto, amortyzacji i zwolnionych środków własnych. Wskaźniki drugiej grupy są podstawą oceny zdolności generowania gotówki z działalności operacyjnej, w celu pokrycia niezbędnych potrzeb w zakresie inwestycji w majątku trwałym, spłaty zobowiązań oraz wypłaty dywidend, i mają postać wskaźnika syntetycznego i wskaźników szczegółowych. Wskaźniki trzeciej grupy to wskaźnik wydajności gotówkowej sprzedaży oraz wydajności gotówkowej zaangażowanego kapitału. Warto dodać, że aktualny wyraz tej koncepcji utrzymuje trzy grupy tych wskaźników (struktury przepływów pieniężnych, wystarczalności środków i wydajności środków), wzbogacając głównie wskaźniki charakteryzujące strukturę przepływów środków pieniężnych o dalsze przekroje strukturalne29. Pomimo wielu zalet nadwyżki pieniężnej jako miernika efektywności gospodarowania i wartości jednostki, istnieje wiele powodów, dla których nie można zrezygnować z powszechnego stosowania w praktyce gospodarczej miernika zysku i opartych na nim modeli analizy wskaźnikowej. Dlatego też wydaje się, że w praktyce gospodarczej równolegle z miernikiem zysku powinien być stosowany 27 T. Kiziukiewicz, Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych w zarządzaniu firmą, Ekspert, Wrocław 1995, s. 5. 28 T. Waśniewski, W. Skoczylas, Cash Flow w przedsiębiorstwie. Ustalanie i analiza, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1995, s. 38–42. 29 T. Waśniewski, W. Skoczylas, Jak korzystać ze sprawozdania z przepływu środków pieniężnych, „Rachunkowość” 1999, nr 12..

(14) Bronisław Micherda. 18. miernik nadwyżki pieniężnej, jako istotne uzupełnienie i wzbogacenie sporządzanych analiz finansowych30. Ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki prowadzi do zainteresowania miernikami opartymi na wartości kreowanej. U podstaw tych koncepcji leży przekonanie, że ocena rezultatów działalności gospodarczej powinna być oparta na miernikach nie zysku księgowego, lecz zysku ekonomicznego. Zysk ekonomiczny jest zyskiem operacyjnym po opodatkowaniu pomniejszonym o sumę odpowiadającą opłacie za użytkowany kapitał. Można go też ustalić mnożąc wartość zainwestowanego kapitału przez różnicę rentowności tego kapitału i średniego ważonego kosztu kapitału. Jednoznacznie charakteryzuje tę kategorię stwierdzenie: „Stosowany w obowiązujących obecnie systemach rachunkowości model rachunku okresowego zysku nie uwzględnia ekonomicznej kategorii opportunity cost, przedstawiającej odsetki od kapitału własnego, którą uwzględnia się w ekonomicznej koncepcji zysku. Nie istnieje tego rodzaju kategoria kosztów, mimo że panuje zgodna opinia, iż nie ma niczego za darmo”31. Zysk ekonomiczny mierzy wartość ekonomiczną, którą jednostka gospodarcza wytworzyła w danym okresie. Znaczenie kategorii zysku ekonomicznego rośnie w sytuacji coraz wyraźniejszego zainteresowania kapitałem intelektualnym, inwestowaniem w wartości niewymierne jednostki gospodarczej. Stąd też wypływa zainteresowanie oceną jednostek gospodarczych przez pryzmat ekonomicznej wartości dodanej. Ekonomiczna wartość dodana została wprowadzona przez firmę konsultingową z Nowego Jorku – Stern Steward & Co., jako narzędzie wspomagające korporacje w maksymalizacji wartości zainwestowanej przez akcjonariuszy. Dotychczasowe miary wykonania ROI i ROE, nie uwzględniające wartości kapitału intelektualnego, nie sprawdziły się w podejmowaniu decyzji strategicznych. Zaistniała potrzeba wypracowania miary, która lepiej wspomagałaby ocenę wykonania zarządzających. Ekonomiczna wartość dodana, zdaniem jej twórców, jest miarą uwzględniającą wszystkie elementy wpływające na zwiększenie lub zmniejszenie wartości jednostki gospodarczej. Ekonomiczna wartość dodana jest różnicą pomiędzy wartością sprzedaży netto i sumą kosztów operacyjnych, podatków oraz kapitału zaangażowanego w daną działalność. Stąd też ogólnie32: EVA = S – KO – T – K, 30 Do takiej konkluzji dochodzą w przytoczonym artykule dyskusyjnym T. Waśniewski i W. Skoczylas. 31 M. Dobija, Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 343. 32 Ekonomiczna wartość dodana jest współczesnym odpowiednikiem znanej miary, zwanej zyskiem rezydualnym..

(15) Analiza finansowa w badaniu…. 19. gdzie: EVA – ekonomiczna wartość dodana, S – sprzedaż, KO – koszty operacyjne, T – podatki, K – kapitał zaangażowany (obliczony jako iloczyn średnioważonego kosztu kapitału i kapitału zainwestowanego w daną działalność). Bogactwo akcjonariuszy maksymalizowane jest przez zwiększenie różnicy pomiędzy wartością rynkową firmy a wartością kapitału zainwestowanego przez jej właścicieli. Jest to rynkowa wartość dodana (MVA). Mierniki opatrzone akronimami EVA i MVA 33 są miernikami koncepcji zarządzania przez wartość (VBM)34 opartej na wartości dla akcjonariuszy. Istnieją przesłanki, które skłaniają zarząd do działania na rzecz akcjonariuszy, czyli do zwiększenia rynkowej wartości spółki. Są to: – względnie duży udział członków zarządu we własności spółki, – powiązanie wynagrodzenia członków zarządu ze stopą zwrotu osiąganą przez akcjonariuszy, – groźba przejęcia przez inne przedsiębiorstwa, – konkurencja na rynku pracy dla kadry zarządzającej. Koncepcja powiększania wartości spółki pod kątem zwiększenia korzyści akcjonariuszy staje się coraz bardziej popularna. W pewnym stopniu jest to następstwem instytucjonalizacji rynku kapitałowego. Instytucjonalni akcjonariusze dysponujący dużymi pakietami akcji oraz profesjonalną kadrą są w stanie wywierać naciski na zarządy spółek w celu ukierunkowania zarządzania na zwiększenie wartości tychże spółek. 5. Podsumowanie Znaczenie rachunkowości we współczesnej gospodarce rynkowej nie budzi wątpliwości. Dotyczy to również problematyki badania sprawozdania finansowego jako ważnego ogniwa rozliczenia się jednostki gospodarczej z jej otoczeniem społecznym. W badaniu sprawozdania finansowego coraz większego znaczenia nabiera konieczność oceny możliwości kontynuowania działalności gospodarczej. Okoliczności te kierują uwagę na szerokie wykorzystanie w procedurach badania sprawozdania finansowego metodyki oceny jednostek gospodarczych, dorobku analizy finansowej. 33 34. EVA – Economic Value Added, MVA – Market Value Added. VBM – Value Based Management..

(16) 20. Bronisław Micherda. Ewolucja metodyki oceny jednostek gospodarczych stawia nowe zadania osobom zajmującym się profesjonalnie rachunkowością, a w szczególności biegłym rewidentom. Dorobek w tym zakresie oczekuje sensownej adaptacji do procesu badania, rozbudowywanego o nowe treści, sprawozdania finansowego. W dobie rozwoju rynku kapitałowego, a w związku z tym „przewartościowania” podejścia do problematyki wyceny i prób wykorzystania koncepcji „wartości godziwej”, niezbędne jest szersze spojrzenie na zagadnienia kwantyfikacji, wykorzystanie teorii pomiaru i wynikające z niej zalecenia praktyczne35. Literatura Bednarski L., Problemy oceny zagrożenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, Warszawa 1998, nr 46. Brigham E.F., Podstawy zarządzania finansami, PWE, Warszawa 1996. Burzym E., Rola biegłych księgowych w rozwiniętej gospodarce rynkowej oraz warunki ich działania, „Rachunkowość” 1992, nr 7. Dobija M., Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Hołda A., Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej Zh, „Rachunkowość” 2001, nr 5. Kiziukiewicz T., Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych w zarządzaniu firmą, „Ekspert”, Wrocław 1995. Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Biuletyn nr 53, Warszawa 2002. Micherda B., Straty i korzyści ekologiczne, „Rachunkowość” 2000, nr 8. Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2001, IASB, SKwP, Warszawa 2001. Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej, SKwP, Warszawa 2001. Stasiewski T., Z-score – indeks przewidywanego upadku przedsiębiorstwa, „Rachunkowośc 1996, nr 12. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. nr 121, poz. 591. Waśniewski T., Skoczylas W., Cash Flow w przedsiębiorstwie. Ustalanie i analiza, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1995. Waśniewski T., Skoczylas W., Jak korzystać ze sprawozdania z przepływu środków pieniężnych, „Rachunkowość” 1999, nr 12. Waśniewski T., Skoczylas W., Wartość poznawcza nadwyżki pieniężnej przy ocenie efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa, „Rachunkowość” 1998, nr 10. Zabłocka S., Kartum D., Przewidywanie upadłości i bankructwa firm, „Rachunkowość” 2000, nr 2. IV dyrektywa Unii Europejskiej, „Rachunkowość” 1998, nr 6.. 35 Zwraca na to uwagę autor niniejszego artykułu w recenzji zamieszczonej w „Rachunkowości” (B. Micherda, Straty i korzyści ekologiczne, „Rachunkowość” 2000, nr 8)..

(17) Analiza finansowa w badaniu…. 21. Financial Analysis in Auditing a Financial Statement in Light of International Auditing Standards The market method of management has led to significant changes in the methodology of financial statement review. These transformations have manifested themselves in new regulations and new standards for registered auditors, who are appointed on the basis of the aforementioned law. The author discusses the application of financial analysis procedures in this article. The premise for these deliberations is the going-concern principle, which is strongly emphasized under market conditions. The author closes the discussion by indicating the development directions for analytical procedures useful in auditing a financial statement..

(18)