• Nie Znaleziono Wyników

Streszczenia prac doktorskich

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Streszczenia prac doktorskich"

Copied!
42
0
0

Pełen tekst

(1)

Streszczenia prac doktorskich

Biuletyn Polonistyczny 17/51, 15-55

(2)

STRESZCZENIA PRAC DOKTORSKICH

S t a n i s ł a w B a r a ń c z a k : JE^YK POETYCKI MIRONA

BIAŁOSZEWSKIEGO. P r o m o t o r : p r o f . J . Z i o m e k (U A ffi).R e c en z e n c i: d o c . E . B a l c e r z a n (UAM), d o c . J . S ł a w i ń s k i ( I B L ) . U n i w e r s y t e t i m , Adama M i c k i e w i c z a w P o z n a n i u , 1 9 7 3 . T ) r a c a s k ł a d a s i ą z e W stę p u o r a z t r z e o h r o z d z i a ł ó w , o m a - w i a j ą c y c h p o s z c z e g ó l n e a s p e k t y j ę z y k a p o e t y c k i e g o B i a ­ ł o s z e w s k i e g o . W stęp o k r e ś l a b l i ż e j m e t o d o l o g i c z n e z a ł o ż e n i a p r a o y , w y ­ w o d z ą c e s i ę z t e o r i i j ę z y k a p o e t y c k i e g o p r a s k i e j s z k o ł y s t r u k t u r a l n e j i p o s z e r z a j ą c e j ą o p u n k t w i d z e n i a w s p ó ł c z e s ­ n e j s e m i o t y k i o r a z s o c j o l o g i i f o r m l i t e r a o k i c h . Za n a j w a ż ­ n i e j s z e d l a s p e c y f i k i j ę z y k a p o e t y c k i e g o B i a ł o s z e w s k i e g o u - z n a j e a u t o r t e c e c h y , k t ó r e p o l e g a j ą n a o d w o ł a n i a c h do pew­ n y c h " n i ż s z y c h " , " d r u g o r z ę d n y c h " , " n i e l i t e r a c k i c h " o d m ian j ę z y k a o g ó l n e g o ( w y d z i e l o n y c h z r e s z t ą n a r ó ż n y c h p ł a s z c z y z ­ n a c h ) - t a k i c h j a k j ę z y k d z i e c i ę c y , j ę z y k m ów iony, j ę z y k po­ t o c z n y ( o d p o w i e d n i o - p ł a s z c z y z n a o n t o g e n e z y j ę z y k a , p ł a s z ­ c z y z n a a r t y k u l a c y j n a i p ł a s z c z y z n a s o c j o l o g i i j ę z y k a ) . Za­ ł o ż e n i a p r a o y n i e s p r o w a d z a j ą s i ą t y l k o do z a o b s e r w o w a n i a t y c h o d w o ł a ń : b i o r ą c p o d uwagę " w e w n ą t r z t e k s t o w ą s y t u a c j ą k o m u n i k a c y j n ą " u t w o r ó w , a u t o r s t a r a s i ę p o w i ą z a ć e f e k t s e ­ m a n t y c z n y pew nych z j a w i s k j ę z y k o w o - s t y l i s t y c z n y c h ze s f e r a w y ż s z y c h u k ł a d ó w z n a c z e n i o w y c h . P r z e d m i o t e m b a d a n i a s ą n i e t y l k o u t w o r y p o e t y c k i e B i a ł o s z e w s k i e g o , a l e r ó w n i e ż j e g o d r a m a t y i p r o z a .

(3)

B o z d z i a ł I , "W s t r o n ą j ę z y k a d z i e c i ę c e g o " , z a j m u j e s i ę o b e c n y m i w j ę z y k u B i a ł o s z e w s k i e g o o d w o ł a n i a m i do mowy d z i e c ­ k a , z w ł a s z c z a - do d z i e c i ę c y c h b ł ę d ó « ję z y k o w y c h . D a j ą s i ę t u w y r ó ż n i ć t r z y d z i e d z i n y b łę d ó w : w y n i k a j ą one b ą d ź z z a s t o s o ­ w a n i a b e z w y j ą t k o w e j r e g u ł y a n a l o g i i , b ą d ź z d e z i n t e g r a c j i s ł o ­ w o t w ó r c z e j i s e m a n t y c z n e j z ł o ż o n y c h c a ł o s t e k j ę z y k o w y c h , b ą d ź w r e s z c i e z ■ m a g ic z n e g o " u t o ż s a m i e n i a s ł o w a z r z e c z ą . P r z e d m i o ­ tem z a i n t e r e s o w a n i a a u t o r a s ą r ó w n i e ż motywy " r e g r e s u i n f a n ­ t y l n e g o " , p r z e j a w i a j ą c e s i ę n p . w k o n s t r u k c j i b o h a t e r a , s y tu a ­ c j i l i r y o z n e j i t p . W niosek końcow y: i n f a n t y l i z a ć j a b o h a t e r a l i ­ r y c z n e g o n i e j e s t p e ł n a , d z i e c i ę o e b ł ę d y ję z y k o w e " n a i w n e g o "

p o d m i o t u m ów iącego s ą k a ż d o r a z o w o k o n t r o l o w a n e i d em askow ane

p r z e z " ś w iad o m e g o " a u t o r a w e w n ę t r z n e g o ; " n a i w n a " p o s t a w a j ę - z y k o w o -p o z n a w o z a sama o b n a ż a s w o je n i e d o s t a t k i . B o z d z i a ł I I , "W s t r o n ę j ę z y k a m ó w io n e g o " , t r a k t u j e t e k s t y B i a ł o s z e w s k i e g o j a k o s w o j e g o r o d z a j u p a r t y t u r y " w y k o n a n i a " o - r a l n e g o , s w o ją g r a f i c z n ą f o r m ą u w y p u k l a j ą c e c h a r a k t e r y s t y c z n e c e c h y m ów ionej o d m ian y j ę z y k a . S c h o d z ą t u w g r ę e l e m e n t y t z w . p a r a j ę z y k a ( z j a w i s k a s u p r a s e g m e n t a l n e : i n t o n a c j a , t e m p o , p a u ­ z y , s i ł a g ł o s u i t d . , t z w . t ł o d ź w ię k o w e mowy o r a z z j a w i s k a pa-

r a l e k s y k a l n e , zwane t e ż " g e s t a m i f o n i c z n y m i " ) , a t a k ż e c h a ­ r a k t e r y s t y c z n e z j a w i s k a s k ł a d n i o w e o r a z z n a m ie n n e d l a j ę z y k a mówionego p r z e j ę z y c z e n i a i k o r e k c j e . Za m o ty w a c ję o d w o ła ń do j ę z y k a mówionego u w a ż a a u t o r p r z e d e w s z y s t k i m d ą ż e n i e B i a ł o ­ s z e w s k i e g o do z w i ę k s z e n i a w i e l o z n a c z n o ś c i w y p o w i e d z i i do n i e ­ m a l ż e n a t u r a l i s t y c z n e j w i e r n o ś c i wobec z e w n ę t r z n e j r z e c z y w i ­ s t o ś c i j ę z y k o w e j . B o z d z i a ł I I I , *i7 s t r o n ę j ę z y k a p o t o c z n e g o * , z a j m u j e s i ę o d w o ł a n i a m i do j ę z y k a " n i ż s z y c h w a r s t w s p o ł e c z n y c h " - z w i ą z a ­ n e g o ze s f e r ą p r o f a n u m , a j e d n o c z e ś n i e w t w ó r c z o ś c i B i a ł o s z e w ­ s k i e g o p o d l e g a j ą c e g o s a k r a l i ^ - u w y w y ż s z e n i u . P o d o b n a a m b iw a - l e n c j a c e c h u j e r ó w n i e ż o b e c n e v. w i e r s z a c h . B i a ł o s z e w s k i e g o o d ­ w o ł a n i a do ś w i a t a k u l t u r y : k u l t u r a " n i s k a " ( p l e b e j s k á , a r c h a i ­ c z n a i t p . ) z o s t a j e t u w yw yższona; k u l t u r a " w y s o k a" ( z w ł a s z c z a w s w o j e j s k o n w e n c j o n a l i z o w a n e j f o r m i e ' - i r o n i c z n i e ęk:om pro- m i t o w a n a . R o z d z i a ł z a m y k a ją r o z w a ż a n i a o p c y c n c e o c j a l n e j a u ­ t o c h a r a k t e r y s t y c e b o h a t e r a t e j t w ó r c z o ś c i , c e c h u j ą c e g o s i ę " i n d y w i d u a l i z m e m b e ? s a m o w y w y ż s z e n i s 1* «

(4)

J a n u s z B a r c z y ń s k i : TEORIA POMIEŚCI w OKRESIE

POZYTYWIZMU. PROBLEM POWIEŚCI TENDEKCYJNEJ. P r o m o t o r : p r o f .

J . T r z y n a d l o w s k i ( U W r . ) . R e c e n z e n c i : d o c . M . G ł o w i ń s k i ( I B L ) , d o c . A . B e r e z a ( U W r . \ U n i w e r s y t e t W r o c ł a w s k i , 1 9 7 2 . T T T c z e s n o p o z y t y w i s t y c z n a p o w i e ś ć t e n d e n o y j n a o z ę ś c i e j s t a - ’ ’ n o w i ł a p r z e d m i o t ł a t w y c h i p o w i e r z c h o w n y c h o c e n n i ż g ł ę b s z e j a n a l i z y , w o l n e j od z a ł o ż e ń w a r t o ś c i u j ą c y c h , a j e d n o ­ c z e ś n i e z m i e r z a j ą o e j do u o h w y c e n i a j e j l i t e r a c k i e j o r g a n i z a ­ c j i . B r a k g ł ę b s z e g o z a i n t e r e s o w a n i a tym g a t u n k i e m <t ł u m a c z y się j e g o n i e w i e l k i m i w a r t o ś c i a m i a r t y s t y c z n y m i . W ydaje s i ę j e d n a k , że d l a o d t w o r z e n i a p e ł n e g o o b r a z u r o z w o j u p o w i e ś c i p o l s k i e j XIX w i e k u k o n i e c z n e j e s t z b a d a n i e z a r ó w n o j e j p r o g r a m u , j a k k o n k r e t n y c h r e a l i z a c j i . K o n i e c z n e t o j e s t z w ł a s z c z a w ów ozas, gdy h i s t o r i i l i t e r a t u r y n i e o g r a n i o z a s i ę do s z c z e g ó l n i e wy­ b i t n y c h i w a r t o ś c i o w y c h d o k o n a ń a r t y s t y c z n y c h , l e c z t r a k t u j e s i ę j ą j a k o r e k o n s t r u k c j e p r z e m i a n f o r m l i t e r a c k i c h o r a z ś l e ­ d z i r ó ż n o r o d n e h i s t o r y o z n i e m o ż l i w o ś c i k s z t a ł t o w a n i a w y p o w ie­ d z i l i t e r a c k i e j . P r z y j ę o i e t a k i e j p e r s p e k t y w y w p e ł n i motywuje w y b ó r w c z e s - n o p o z y t y w i s t y c z n e j p o w i e ś c i t e n d e n c y j n e j z a p r z e d m i o t r o z p r a ­ wy. P r a c a n i n i e j s z a n i e ma a m b i o j i m o n o g r a f i c z n y c h , j u ż w z a ­ m i e r z e n i u p o m y ś l a n a j e s t j a k o k o m p l e m e n t a r n a w s t o s u n k u do a k t u a l n e g o s t a n u b a d a ń n a d p o w i e ś c i ą t e n d e n c y j n ą , j a k o p r z y - o z y n e k do t a k i e j s y n t e z y h i s t o r y o z n o l i t e r a o k i e j , k t ó r a by k a ­ t e g o r i ę g a t u n k u l i t e r a c k i e g o u c z y n i ł a z a s a d n i o z ą r e g u ł ę p o ­ r z ą d k u j ą c ą . Wbrew p o g l ą d o m t r a k t u j ą c y m c z ę s t o p o w i e ś ć t e n d e n c y j n ą j a ­ k o z j a w i s k o z p o g r a n i c z a l i t e r a t u r y i p u b l i o y s t y k i , z o s t a j e t u o n a p o d d a n a a n a l i z i e j a k o s w o i s t y f a k t l i t e r a o k i : w c e n t r u m u w a g i a u t o r a z n a j d u j ą s i ę z a g a d n i e n i a j e j u k s z t a ł t o w a n i a n a r ­ r a c y j n e g o , p o z y o j i n a r r a t o r a i j e g o s t o s u n k u do ś w i a t a p r z e d ­ s t a w i o n e g o o r a z do w i r t u a l n e g o c z y t e l n i k a . S t a n o w i s k o t o p o z ­ w a l a u c h w y o i ć c h a r a k t e r t e n d e n c y j n o ś c i j a k o s z c z e g ó l n e g o r o ­ d z a j u " l i t e r a c k o ś c i " , j a k o j e d n e g o z m o ż l i w y c h s p o so b ó w l i t e ­ r a c k i e j w y p o w i e d z i . P u n k t w y j ś c i a s t a n o w i a n a l i z a k o n k r e t n y c h p o w i e ś o i t e n ­ d e n c y j n y c h ; z a k r e s m a t e r i a ł u h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e g o z o s t a ł

(5)

o g r a n i o z o n y do w c z e s n y o h p o w i e ś c i E l i z y O r z e s z k o w e j - m . i n . d l a t e g o , że oo do i c h k w a l i f i k a c j i j a k o t e n d e n c y j n y c h p a n u j e z g o d a w ś r ó d b a d a o s y o k r e s u , j a k i d l a t e g o , że s t a ł y s i ą one w t r a d y c j i l i t e r a c k i e j pewnego r o d z a j u "w zorem " t e g o g a t u n k u . N a l e ż y j e d n a k z a z n a c z y ć , że p r z e d m i o t e m b a d a n i a s ą n i e t y l e i n d y w i d u a l n e w ł a ś c i w o ś c i t y c h p o w i e ś o i , oo i c h s t r u k t u r a l i ­ t e r a c k a - w y z n a c z o n a p r z e z h i s t o r y c z n i e o k r e ś l o n e r e g u ł y g a ­

tu n k o w e - j a k a p o p r z e z owe t e k s t y d a j e s i ą u c h w y c i ć . Tego ro­

d z a j u p o d e j ś c i e u m o ż l i w i a w r e z u l t a c i e z b u d o w a n ie m o d e l u p o ­ w i e ś c i t e n d e n c y j n e j i o k r e ś l e n i e j e j s t o s u n k u do t r a k t o w a n e j r ó w n i e ż modelowo p o w i e ś c i r e a l i s t y c z n e j . Po o m ó w ie n iu w r o z d z i a l e I z a s a d n i c z y c h wątków p r o b l e m o ­ w y ch , j a k i e z n a l a z ł y w y r a z w p o z y t y w i s t y c z n y m p r o g r a m i e p o ­ w i e ś o i t e n d e n o y j n e j , p r z e d m i o t e m a n a l i z y s t a j ą s i ą p o s z c z e ­ g ó l n e k a t e g o r i e s t r u k t u r a l n e u t w o r u p o w i e ś o i o w e g o , z w ł a s z c z a t e , k t ó r e z w i ą z a n e s ą z z a g a d n i e n i e m n a r r a o j i . ÏÏ r o z d z i a l e I I z o s t a ł y one u j ą t e n a t y l e o g ó l n i e , ż e u k a z u j ą z a k r e s m o ż l i - wyoh r o z w i ą z a ń , j a k i e o f e r o w a ł a ó w c z e ś n i e s t r u k t u r a g a t u n k o w a p o w i e ś o i . S z c z e g ó l n i e d u żo u w a g i p o ś w i ę o a s i ą t u t a j o k r e ś l e ­ n i u p e r s p e k t y w y n a r r a c y j n e j , b u d o w ie c z a s o w e j , o p a r t e j n a d u ­ żym d y s t a n s i e p o m ią d z y p ł a s z c z y z n ą z d a r z e ń , n a r r a o j i i o d b i o ­ r u , z a k r e s o w i w i e d z y i k o m p e t e n o j i n a r r a t o r a o r a z J e g o s t o ­ s u n k o w i do w i r t u a l n e g o c z y t e l n i k a . Z w ł a s z c z a j e ś l i c h o d z i o t o o s t a t n i e z a g a d n i e n i e , t o w s t o s u n k u do p r z e w a ż a j ą c y c h d o t ą d u - j ę ć - s k u p i a j ą c y c h uwagą n i e m a l w y ł ą c z n i e n a n a r r a t o r z e - p o d k r e ś l o n a z o s t a j e r o l a w i r t u a l n e g o o z y t e l n i k a i j e g o u d z i a ł w k s z t a ł t o w a n i u z a s a d n i o z y c h e l e m e n t ó w s t r u k t u r a l n y o h p o w i e ś ­ c i . N ie z w y k le u ż y t e c z n e o k a z a ł o s i ą t u t a j , z a o z e r p n i ą t e z p r a o E m i l a B e n v e n i s t e ’ a , r o z r ó ż n i e n i e " r e o i t " i " d i s o o u r s " ja k o dwu z a s a d n i c z o o d m ie n n y c h sp o so b ó w k s z t a ł t o w a n i a w y p o w i e d z i j ę z y ­ k o w y c h . " E e c i t " j e s t t u r o z u m i a n y j a k o n a r r a c j a s k r a j n i e p r z e d ­ m i o t o w a , j a k o p e w i e n t y p w y p o w i e d z i , w k tó ~ v m z o s t a j ą u t a j o ­ n e w s z e l k i e o d w o ł a n i a do j e j p o d m i o t u i a d r e s a t a , do s y t u a c j i i o k o l i c z n o ś o i , w j a k i c h j e s t t w o r z o n a . D l a p o w i e ś c i X I X - w i e - c z n e j j e s t t o p e w i e n b i e g u n m o ż l i w o ś c i , n i g d y w j e j o b r ą b i e k o n s e k w e n t n i e n i e z r e a l i z o w a n y . W. " d i s c o u r s " n a t o m i a s t u j a w ­ n i a s i ą s w o b o d n ie o s o b a m ó w ią c a , a d r e s a t w y p o w i e d z i o r a z s y ­ t u a c j a n a r r a c y j n a ; u w z g l ę d n i e n i e t y c h p e r s o n a l n y c h i c z a s o w o

(6)

-- p r z e s t r z e n n y c h w y z n a c z n ik ó w s t a n o r i w a r u n e k r o z u m i e n i a wypo--^ w i e d z i d y s k u r s y w n e j . R a r r a o j a p o w i e ś c i t e n d e n c y j n e j j e s t w n a * s t ą p n y c h r o z d z i a ł a c h b a d a n a ze w z g l ą d u n a s t o p i e ń n a s y c e n i a j e j e l e m e n t a m i d y s k u r s y w n y m i , p r z y czym z a u k ł a d o d n i e s i e n i a i p u n k t w y j ś o i a s ł u ż y k a t e g o r i a n a r r a c j i s k r a j n i e p r z e d m i o t o ­ w e j ( " r é c i t " \ P r z y j ę t e k a t e g o r i e a n a l i t y c z n e p o z w o l i ł y n a o k r e ś l e n i e z a k r e s u w ie d z y n a r r a t o r a , j e g o k o m p e t e n c j i i n t e r p r e t a c y j n y c h

wobec ś w i a t a p r z e d s t a w i o n e g o , s z c z e g ó l n y c h n a p ię ć p o m ię d z y z a j ­ mowaną p r z e z n i e g o p o s t a w ą a p r i o r y c z n ą i e m p i r y c z n ą . S z c z e g ó l ­ n i e w ażną d l a p o w i e ś c i t e n d e n c y j n e j j e s t d e t e r m i n i s t y c z n a z a ­ s a d a w y j a ś n i a n i a z d a r z e ń o r a z r o l a i s p o s o b y f u n k c j o n o w a n i a " s o h em a tó w a n t y c y p u j ą c y c h ” (wg o k r e ś l e n i a K . 3 a r t o s z y ń s k i e g o ) . J a k o z a s a d n i o z e s c h e m a t y a n t y c y p u j ą c e z o s t a ł y omówione t a k i e , j a k j e d n o z n a c z n a w a l o r y z a c j a w s z y s t k i o h e le m e n tó w ś w iat a p rz e d ­ s t a w i o n e g o o r a z k o n s t r u k c j a b o h a t e r a . ' U s t a l e n i e w y s o k i e g o s t o p n i a dy s k u r s y w n o ś c i n a r r a c j i p r o ­ w a d z i do u z n a n i a w i r t u a l n e g o o z y t e l n i k a z a j e d e n z n a c z e l n y c h w y z n a c z n i k ó w s t r u k t u r y p o w i e ś o i t e n d e n c y j n e j , t f y s t ę p u j ą o e w w y p o w i e d z i n a r r a o y j n e j e l e m e n t y d y s k u r s y w n e s t a n o w i ą s f e r ę po­ r o z u m i e n i a n a r r a t o r a i w i r t u a l n e g o o z y t e l n i k a wobeo ś w i a t a p r z e d s t a w i o n e g o . D y s k u r s p r o j e k t u j e n i e j a k o " z a c h o w a n i a 1’ w i r ­ t u a l n e g o o z y t e l n i k a , z m y ś l ą o n im bowiem z a w i e r a w y k ł a d o - k r e ś l o n y c h z a s a d i w a r t o ś c i , k t ó r e s t a n o w i ą k o n t e k s t n i e z b ę d ­ ny d l a r o z u m i e n i a p o w i e ś c i o w e g o ś w i a t a i p ra w nim r z ą d z ą c y c h . W p r z y p a d k u p o w i e ś c i t e n d e n o y j n e j k o n t e k s t t e n j e s t b e z u s t a n ­ n i e w e r b a l i z o w a n y , t w ó r z ą o s f e r ę b e z p o ś r e d n i e j " o b e c n o ś c i " w i r t u a l n e g o o z y t e l n i k a w s t r u k t u r z e n a r r a c y j n e j . P o n i e w a ż d y s ­ k u r s p r o w a d z i do i n t e n s y f i k a c j i p r o c e s u k o m u n i k a c j i p o m ię d z y n a r r a t o r e m i w i r t u a l n y m o z y t e l n i k i e m , r e l a c j a , j a k a i c h ł ą c z y - d l a e p i k i d r u g o r z ę d n a - z a c z y n a b y ć o o r a z b a r d z i e j z a u w a ż a l­ n a i " u s u w a " n a p l a n d a l s z y e l e m e n t z a s a d n i c z y d l a ó w c z e s n e j p o w i e ś o i - e p i c k i ś w i a t p r z e d s t a w i o n y . D y s k u r s m o t y w a c y j n y , o d s ł a n i a j ą c m e c h a n iz m y r z ą d z ą c e ś w i a t e m p r z e d s t a w i o n y m i a k ­ t u a l i z u j ą c " d i a l o g " n a r r a t o r a z c z y t e l n i k i e m , o s ł a b i a e p i o k i c h a r a k t e r p o w i e ś o i . я ty m a s p e k o i e w c z e s n o p o z y t y w i s t y o z n a p o ­ w i e ś ć t e n d e n c y j n a s t a n o w i r e a l i z a c j ę " b i e g u n o w y c h " , j a k gdyby " p e r y f e r y j n y c h 0 m o ż l i w o ś c i , j a k i ś s t w a r z a ł a ó w c z e ś n i e p o w i e ś ­

(7)

c i o w a p o e t y k a r e a l i s t y o z n a . R o z w a ż a n i a n a d d y s k u r s e m w n a r r a ­ c j i p o w i e ś c i t e n d e n c y j n e j p o z w a l a j ą u c h w y c i ć z a s a d n i c z ą d l a t e g o t y p u p o w i e ś c i o p o z y c j ą - p o m ię d z y e l e m e n t a m i d y s k u r s y w - nym i z j e d n e j , a e l e m e n t a m i n a r r a c y j n y m i ( t z n . o p is o w y m i i o - p o w ia d a w c z y m i, ujm owanymi t u ł ą c z n i e ) - z d r u g i e j s t r o n y . O p o ­ z y c j a t a d e t e r m i n u j e j e j k s z t a ł t n a r r a c y j n y o r a z z a s a d y f u n k ­ c j o n o w a n i a p o z o s t a ł y c h e le m e n tó w s t r u k t u r a l n y c h , s t a n o w i ą c jed­ n o c z e ś n i e w y ra z r o z u m i e n i a i t r a k t o w a n i a p o w i e ś c i j a k o p r z e ­ k a z u z arów no w ie d z y o g ó l n e j , j a k k o n k r e t n e j . P o w i e ś ć t e n d e n c y j n a u j a w n i a t e n p r o b l e m o t w a r c i e . I c h o ­ c i a ż r o z w i ą z a n i e t e g o z a g a d n i e n i a w j e j o b r ę b i e n i e p r z y n i o s ­ ł o z a d o w a l a j ą c y c h e f e k t ó w a r t y s t y c z n y c h , w y d a je s i ę , że w ł a ś ­ n i e p o w i e ś c i t e n d e n c y j n e j n a l e ż y p r z y p i s a ć z a s ł u g ę j e g o ś w i a ­ domego z a i n i c j o w a n i a i p r a k t y c z n e j r e a l i z a c j i . W o p o z y c j i do r o z w i ą z a ń , j a k i e p r e z e n t u j e p o w i e ś ć t e n d e n o y j n a , k s z t a ł t o w a ć s i ę b ę d z i e r e a l i s t y c a n a k o n c e p c j a t y p o w o ś c i p r z e d s t a w i a n y c h z d a r z e ń i p o s t a o i .

К a r i a n B o r e c k i : KSZTAŁTOWANE S IĘ NORKY

JE£YK0-ffSJ W DRUKACH POLSKICH XVI W. (NA PRZYKŁADZIE OBOCZNOŚCI ^ e r

чz ' - / / - i r ( z ^ ^ r \ P r o m o t o r : p r o f . W . T a s z y c k i ( U J ) . R e c e n ­ z e n c i : p r o f . К. K a r a ś ( U J ) , p r o f . K. R. IŁay en owa ( I B L ) . U n i w e r ­ s y t e t J a g i e l l o ń s k i , 1 973. o m a w ia n e j p r a c y a u t o r p o s z u k u j e o d p o w i e d z i n a p y t a n i e , czy s p o t y k a n e w d r u k a c h s z e s n a s t o w i e o z n y c h fo rm y z - i r - l u b - e r - w m i e j s c e p r a s ł o w i a ń s k i e g o ŕ w v s t e ü u j a w j a k i m ś 1 O p o r z ą d k u i ozy n a p r z y k ł a d b e z o z y t a n i a t e k s t u , w i e d z ą c t y l ­ k o , k t o j e s t j e g o a u t o r e m , k i e d y i p r z e z k o g o b y ł d r u k o w a n y , j e s t e ś m y w s t a n i e p r z e w i d z i e ć , k t ó r a z w y m i e n i o n y c h f o r m o b o ­ c z n y c h p o j a w i s i ę w nim w y ł ą c z n i e l u b p r z y n a j m n i e j n a j c z ę ś ­ c i e j . Sprawę o b o c z n o ś c i s p ó ł g ł o s e k w t y c n g r u p a c h p o m i n i ę t o , p o n i e w a ż form y t a k i e , j a k c i e r z p i e ć l u b w i e r c h , o d m ie n n e od w s p ó ł c z e s n y c h , p o j a w i a ł y s i ę w XVI w. j u ż b a r d z o r z a d k o , n i e b y ł a t c w ię c o b o c z n o ś ć żywa. Z a j ę t e s i ę t y l k o o b o c z n o ś c i ą s a ­ m o g ł o s e k , p r z y czym , p o n i e w a ż d l a o g r o m n e j w i ę k s z o ś c i m a t e ­ r i a ł u , j a k i n a u t e r d y s p o n o w a ł , n i e m o ż l i w e b y ł o ś c i s ł e u s t a l e

(8)

-n i e , c z y pod z a p i s e m - e r - k r y j e s i ę e j a s -n e , c z y p o c h y l o -n e , i

p o n i e w a ż p r z y o becnym s t a n i e n a s z e j w ie d z y o p r z e j ś c i u é. w i.

n i e wiadomo z c a ł ą p e w n o ś c i ą , czy w XVI w. z a p i s y z - i r - n a le ż y

b e z p o ś r e d n i o w i ą z a ć z p i e r w o t n y m - i r - , c z y t e ż n a l e ż y w n i c h w i d z i e ć r e f l e k s w c z e ś n i e j s z e g o - é r - , b a d a n i a z w i ą z a n e z o s t a ł y z o b o c z n o ś c i ą i^ l u b do e j a s n e g o l u b p o c h y l o n e g o ł ą c z n i e , a w i ą c d o t y o z ą n i e t y l e f o n e t y k i , co j ą z y k a p i s a n e g o , ś c i ś l e j d r u ­ k o w a n e g o . Z b ad aw szy c z ę s t o ś ć w y s t ę p o w a n i a f o r m z i l u b £ w w y b r a n y c h 29 m o rfé m a c h r d z e n n y c h z r , s t w i e r d z o n o , że w w y r a z a c h z r d z e n ­ nym: m i e r ź - , p i e r ś - , s i e r ś ć - , p i e r ś ć - , ś m i e r ć - , ć w i e r ó ^ p i e r d z - , ś m l e r d z - , d z i e r ż - ( r d z e n i e t y p u CIĘĆ) fo rm y z i_ a l b o w o g ó l e s i ę n i e p o j a w i a j ą , a l b o w y s t ę p u j ą n i e z m i e r n i e r z a d k o , n o rm a w i ę c w tym w y p ad k u i s t n i a ł a i b y ł a n i ą p i s o w n i a p r z e z £ (1‘ub £ ) . N a t o m i a s t s t o s u n k o w o c z ę s t e - i r - , o ż y l i żywą o b o c z n o ś ć - e r - / / - i r - , w y k a z u j ą r d z e n i e z a k o ń c z o n e n a s p ó ł g ł o s k ą wargow ą l u b t y l n o j ę z y k o w ą , a z r d z e n i t y p u С Ш б - t w i e r d z - , c i e r ń - i o z e r ń - . Tym i t e ż t y l k o w y r a z a m i z a j ę t o s i ę w d a l s z y c h b a d a n i a c h , z ty m , ż e n a pewnym i c h e t a p i e (z e w z g l ę d u n a wymogi s t a t y s t y c z n e g o o p r a c o w a n i a m a t e r i a ł u ) o g r a n i c z o n o s i ę t y l k o do r o z p a t r y w a n i a f o r m o b o o z n y c h w r d z e n i a c h n a j l i o z n i e j z a ś w i a d c z o n y c h , t z n . w: p i e r w - , c i e r p - , c z e r w - , w i e r z c h - i t w i e r d z - . V7 c a ł y m z b i o r z e p r z y k ł a d ó w fo rm y z e s t a n o w i ą o k . 7 0 S , a l e p r a w i e p o ło w a d ru k ó w w y k a z u j e z d e c y d o w a n ą t e n d e n c j ę do w y ł ą o z - n e g o u ż y w a n i a t y l k o j e d n e j z f o r m o b o c z n y c h , a t e k s t y o w z g l ę d ­ n e j ró w n o w ad ze o b u f o r m s t a n o w i ą z a l e d w i e 0 , 1 b a d a n e g o z b i o r u d r u k ó w . Z t e g o powodu w y d z i e l o n o p i ę ć n a s t ę p u j ą c y c h ty p ó w z a ­ b y t k ó w : 1. w k t ó r y c h - i r - p o j a w i a s i ę w y ł ą c z n i e l u b j e s t co n a j ­ m n i e j s z e ś ć r a z y c z ę s t s z e , 2 . w k t ó r y o h p o j a w i a s i ę ono co n a j m n i e j dwa, a co n a j w y ­ ż e j p i ę ć r a z y c z ę ś c i e j n i ż - e r - , 3 . w k t ó r y c h ż a d n a z f o r m o b o c z n y c h n i e j e s t p r z y n a j m n i e j dwa r a z y l i c z n i e j s z a n i ż d r u g a , 4 . w k t ó r y o h - e r - p o j a w i a s i ę dwa do p i ę c i u r a z y c z ę ś c i e j n i ż - i r - , 5 . w k t ó r y c h - e r - w y s t ę p u j e w y ł ą c z n i e l u b co n a j m n i e j s z e ś ć r a z y c z ę ś c i e j .

(9)

P o d z i a ł druków n a k l a s y c h r o n o l o g i o z n e ( k o l e j n e p i ę c i o l e ­ c i a ođ 1520 do 1600 r . ' u j a w n i ł , że j e ś l i o h o d z i o r d z e ń pierw - , t o w XVI w. można w y r ó ż n i ć t r z y o k r e s y : 1) do r . 1 5 5 5 , k i e d y to

b a r d z o r z a d k o p o j a w i a j ą s i ę t e k s t y o p r z e w a d z e f o rm z 2 )od

r . 1 5 5 6 - 1 5 7 5 , k i e d y o b i e t e n d e n c j e z n a j d u j ą s i ę p r a w i e w ró w ­ n o w a d z e ; i 3) od r . 1576 do 1 6 0 0 , k i e d y z k o l e i d r u k i o p r z e ­ w adze form z i. s t a j ą s i ę d o ś ć r z a d k i e . P odobne o e z u r y o k . 1 5 5 5

i 1575 r . d a j ą s i ę z a u w aży ć w c h r o n o l o g i c z n y m r o z k ł a d z i e p o ­ s z c z e g ó l n y c h ty p ó w z a b y t k ó w , j e ś l i c h o d z i o r d z e ń c i e r p - , i t a k samo, o h o ć j u ż m n i e j w y r a ź n i e , w p r z y p a d k u c z e r w - . P rz y w i e r z c h - o b s e rw u je m y t y l k o s t a ł y w z r o s t i l o ś o i o w y z a b y t k ó w o p r z e w a d z e f o r e z w t w i e r d z - s t o s u n e k t e k s t ó w o p r z e w a d z e e do t e k s t ó w o p r z e w a d z e _i n a o g ó ł w c a ły m XVI w. p o z o s t a j e n i e z m i e n i o n y . P ró b y s k o r e l o w a n i a o k r e ś l o n e g o t y p u z a b y tk ó w - o p r z e w a d z e p i e r w - l u b p i r w - z w ie k ie m i p o o h o d z e n i e m i c h a u ­ t o r ó w w y k a z a ł y , że p r z y z a n i e d b a n i u k r y t e r i ó w t y p o g r a f i c z n y c h można d o j ś ć do f a ł s z y w y c h w n io s k ó w , ś w i a d c z y t o d o w o d n i e , że p o s z u k u j ą c c z y n n ik ó w o k r e ś l a j ą c y c h t a k i l u b i n n y w y g l ą d k o n - t y n u a n t ó w £ t r z e b a g łó w n ą uwagę z w r ó c i ć n a d r u k a r n i e . W arto

t e ż z a u w a ż y ć , że z a o b s e r w o w a n e w b adanym m a t e r i a l e c e z u r y ok.

r . 1555 i 1575 s ą b a r d z o b l i s k i e p rz e ło m o w y o h l a t 1 550 i 1 5 8 0 , j a k i e w d z i e j a c h d r u k a r s t w a p o l s k i e g o n a p o d s t a w i e o a ł k i e j c i n - n y o h k r y t e r i ó w u s t a l i l i j e g o h i s t o r y o y . D ruga c z ę ś ć p r a c y z a j m u j e s i ę w y ł ą c z n i e s z c z e g ó ł o w ą c h a ­ r a k t e r y s t y k ą w a ż n i e j s z y c h s z e s n a s t o w i e c z n y o h o f i c y n k r a k o w ­ s k i c h i p r o w i n c j o n a l n y c h ze w z g l ę d u n a u ż y w a n i e p r z e z n ie f o r m z e l u b i w k o n t y n u a n t a o h p r a s ł o w i a ń s k i e g o ŕ o r a z u s i ł u j e w y k ry ć z a c h o d z ą o e m ię d z y n i m i w tym z a k r e s i e p o d o b i e ń s t w a i r ó ż n i o e , j a k r ó w n i e ż u s t a l i ć ramy c z a s o w e d l a z m i a n , j e ś l i t a k i e n a s t ę p o w a ł y . Omówione t u z o s t a ł y n a j p i e r w d r u k a r n i e pierw ­

s z e j połowy XVI w. v U n g le r a , Y liietora, Mac. S c h a r f f e n b e r g e r a ,

f l e i n r e i c h a i A u j e z d e c k i e g o ) , n a s t ę p n i e d r u k a r n i e c z y n n e p r z e z c a ł ą d r u g ą połow ę XVI w. ( Ł a z a r z a i J a n u s z e w s k i e g o , t f i r z b i ę - t y , S i e b e n e i c h e r ó w , S c h a r f f e n b e r g e r ó w , Dauhmana i O s t e r b e r g e - r a , b r z e s k ą i D a n i e l a z Ł ę o z y c y ) , w r e s z c i e d r u k a r n i e z o s t a t ­ n i e j ć w i e r c i XVI w. ( f î o d e c k i e g o i S t a r n a o k i e g o , P i o t r k o w c z y k a , P i a d z i w i ł ł o w s k ą i A k a d e m io k ą w w i l n i e , K a r c a n a , K e h r i n g a i E o - t e n i u s z a , Y /o h lra b a i R h o d e g o ' .

(10)

Na p o d s t a w i e z e b r a n y c h m a t e r i a ł ó w s t w i e r d z o n o , że p o d o z a s gdy p i s o w n i a w y razów t y p u ś m i e r ć , m i ł o s i e r d z i e , p i e r s i , p i e r ­ ś c i e ń i t p . b y ł a j e d n a i n i e z m i e n n a w c a ł y m XVI w . , a w i ą c J u ż u n o rm o w a n a , t o p i s o w n i ą p l r w - l u b p i e r w - , o i r p - l u b o i e r p - , w i r z c h - l u b w i e r z c h - , t w i r d z - l u b t w i e r d z - u s t a l a n o d o p i e r o w p o s z c z e g ó l n y c h d r u k a r n i a c h . U jm u ją c s p r a w ą j a k n a j b a r d z i e j o - g ó l n i e , w t e k s t a c h d r u k o w a n y c h w XVI w. d a s i ą w y r ó ż n i ć t r z y z a s a d n i c z e s y s t e m y o r t o g r a f i c z n e : A. p i r w - , c i r p - , w i r z c h - , a l e t w i e r d z - ; B. p i r w - , c i r p - , w i r z c h - i t a k ż e t w i r d z - î G. p i e r w - , c i e r p - , w i e r z c h - i t w i e r d z - . S y s te m A w n a j c z y s t s z e j p o s t a c i u t r z y m a ł s i ą w z a s a d z i e w p i e r w s z y c h d r u k a c h k r a k o w s k i c h b e z w z g l ą d u n a t o , z j a k i e j d r u k a r n i one p o c h o d z i ł y , a l e t y l k o do p o c z ą t k u l a t t r z y d z i e s t y c h . Potem c o r a z o z ę ś c i e j z a z n a c z a s i ą t e n d e n c j a do u p o w s z e c h n i e n i a s i ą f o r m z e t a k ż e w p i e r w - , c i e r p - i w i e r z c h - w ł a ś c i w y c h s y s t e m o w i C. A le n i e od r a z u z a p a n o w a ł on w d r u k a c h k r a k o w s k i c h , p r z e o i w n i e , o k . r . 1549 n i e £ , a l e _i p r z e w a ż a w o m a w ia n y c h r d z e n i a o h , i n a w e t p o j a w i a s i ą ,w r d z e n ­ nym t w i e r d z - , k t ó r e d o t ą d w y s t ę p o w a ł o p r z e w a ż n i e w p o s t a o i z ę_. Nowy t e n s y s t e m , s y s t e m B, d a j e s i ę z a u w a ż y ć w d r u k a c h H. U n g l e r o w e j ( 1 5 4 9 —1 5 5 1 )» H . S o h a r f f e n b e r g a ( 1 5 5 0 - 1 5 5 4 ) i Ł a z a r z a A n d r y s o w i c a w k r ó t c e po p r z e j ę c i u p r z e z e ń d r u k a r n i t f i e t o r a ( 1 5 5 1 - - 1 5 5 3 ) . N a t o m i a s t w ty m samym c z a s i e u A u j e z d e c k i e g o w K r ó l e w - o u z a p a n o w a ł j u ż s y s t e m С ( z a w s z e e ) , k t ó r y p r z y j ą ł s i ę n i e b a ­ wem t a k ż e w K r a k o w i e . C h a r a k t e r y s t y c z n y p r z e ł o m po d tym w z g l ę ­ dem n a s t ą p i ł w d r u k a r n i Ł a z a r z a o k . r . 1 5 5 4 , o d k ą d z a m i a s t , j a k p o p r z e d n i o , u ż y w a ć f o r m z i_, z a c z y n a s i ę p i s a ć p i e r w - , c i e r p - , w i e r z c h - i t w i e r d z - . Nowy s y s t e m С p r z y j ą ł s i ę t e ż w i n n y c h d r u k a r n i a c h k r a k o w s k i c h c z y n n y c h w d r u g i e j p o ł o w i e XVI w. J e ­ d y n y w y j ą t e k s t a n o w i ł a t u z a ł o ż o n a o k . r . 1557 d r u k a r n i a W i r z - b i ę t y , w k t ó r e j p i s o w n i a t y p u p i r w - , c i r p - , w i r z c h - i t a k ż e t w i r c . - , w ł a ś o i w a d r u k a r n i o m k r a k o w s k i m n a p o c z ą t k u l a t p i ę ć ­ d z i e s i ą t y c h , u t r z y m a ł a s i ę b e z p r z e r w y a ż do k o ń c a XVI w i e k u . 7 / y j ą t k o w o ś ć o r t o g r a f i i W i r z b i ę t y w ty m w ypadku s t a j e s i ę tym j a s k r a w s z a , że t a k ż e we w s p ó ł c z e s n y o h mu d r u k a r n i a c h p r o w i n ­ c j o n a l n y c h u p o w s z e c h n i ł s i ę s y s t e m С ( z a w s z e e ' , c h o c i a ż w n i e - k t ó r y o h z n i c h , m n i e j s t a r a n n y c h , b y ł on n i e z a w s z e ś o i ś l e p rz e ­ s t r z e g a n y . Mimo p o g ł ę b i a j ą c e j s i ę z c z a s e m r ó ż n i c y m ię d z y p i ­ s o w n i ą a wymową s y s t e m t e n u t r z y m a ł s i ę w p o l s z c z y ś n i e l i t e ­ r a c k i e j a ż do d z i ś .

(11)

W in c e n ty C e s l u k - G r a j e w s k i : POWIEŚĆ POL­ SKA LAT 1 9 1 8 - 1 9 2 6 . PR OBLEKY SOCJOLOGICZNEJ INTERPRETACJI PORK

LITERACKICH. P r o m o t o r : p r o f . S . Ż ó ł k i e w s k i ( I B L ) . R e o e n z e n c i :

p r o f . S . S k w a r c z y ń s k a ( U Ł \ d o o . A.Lam (UW). U n i w e r s y t e t W ar­

s z a w s k i , 1972. P r a c a s t a n o w i p r ó b ą s o c j o l o g i c z n o l i t e r a o k i e j a n a l i z y p o - w i e ś c i p o l s k i e j l a t 1 9 1 8 - 1 9 2 6 , p o t r a k t o w a n e j j a k o f o r ­ m a c j a t e k s t o w a . P o p r z e z s e r i ą p o ró w n a w c z y c h a n a l i z w y b r a n y o h t e k s t ó w p o w i e ś c i o w y c h z a r y s o w a n e z o s t a ł o d w o j a k i e u p o r z ą d k o ­ w a n ie t e j f o r m a c j i : a ) z e w z g l ą d u n a t y p f u n k c j i k u l t u r a l n e j t e k s t u , b ) z e w z g l ą d u n a p o d sta w o w e t e m a t y i d e o l o g i c z n e w i ą ­ ż ą c e p r o d u k c j ą p o w i e ś c i o w ą z c a ł o k s z t a ł t e m ż y c i a id e o w e g o o - k r e s u . P o d j ą t o r e i n t e r p r e t a c j ą p r z y j ę t y c h w s o c j o l o g i i l i t e ­ r a t u r y r o z r ó ż n i e ń p o z i o m u k u l t u r y l i t e r a c k i e j ( n a " n i s k ą " - " w y s o k ą " , " t r a d y c y j n ą " — " a w a n g a r d o w ą " ) , p r ó b u j ą c u s t a l i ć b a r ­ d z i e j u z a s a d n i o n e c h a r a k t e r y s t y k i F u n k c j o n a l n e i s t r u k t u r a l n e . W z a k r e s i e a n a l i z y t r e ś c i o w e j z a p r o p o n o w a n o t r z y ramowe m o d e le z d a j ą c e s p r a w ą z w z a je m n y c h s t o s u n k ó w p o w i e ś o i i i d e o ­ l o g i i (m odel " r e l i g i j n y " , m o d e l " r o d z i n n y " i m o d el " a n t r o p o ­ l o g i c z n y " ) . W sk a z a n o , w 3 a k i s p o s ó S k s z t a ł t o w a n i e t e k s t u wa­ ru n k o w a n e j e s t s t o s u n k i e m ( k r y t y o z n y m l u b a f i r m a t y w n y m ) do t y c h m o d e l i . S z c z e g ó ł o w s z e j a n a l i z i e p o d d a n o " t e k s t a w a n g a rd o w y " - p o ­ w i e ś ć Romana J a w o r s k i e g o " W e s e le h r a b i e g o O r g a z a " , n a j i s t o t ­ n i e j s z ą f o r m a l n i e i m yślowo p r o p o z y c j ą l i t e r a o k ą o k r e s u . Obok a n a l i z s o c j o l o g i o z n o l i t e r a c k i c h , s k u p i o n y c h ń a p r a g m a t y o z n e j i s e m a n t y c z n e j s t r o n i e t e k s t ó w , p r a c a z a w i e r a t a k ż e s p o s t r z e ­ ż e n i a z z a k r e s u p o e t y k i (o r o l i ramy k o m p o z y c y j n e j w p o w i e ś ­ c i , s y n t a k t y o z n e j o r g a n i z a c j i f a b u ł y , s t r u k t u r z e t e k s t u awan­ g a r d o w e g o i i n . ) .

J e r z y J a s t r z ę b s k i : Z DZIEJÓW LITERATURY

LU-D0,7EJ I CHŁOPSKICH ORGANIZACJI KULTURALNO-OŚWIATOWYCH ÏÏ LATACH 1 9 1 8 - 1 9 4 8 . P r o m o t o r : p r o f . C z . H e r n a s (UT/r. ) . R e c e n z e n c i : p r o f . S . Ż ó ł k i e w s k i ( I B L ' , d o c . A . B e r e z a (U W r.A. U n i w e r s y t e t W ro c ła w ­ s k i , 19 7 3 .

(12)

' V g o d n i e z s u g e s t i ą z a w a r t ą w s f o r m u ł o w a n i u t y t u ł o w y m , . ^ p r a c a s k ł a d a s i ą z dwu c z ą ś c i : p i e r w s z e j , k t ó r a d o t y c z y p ro b le m ó w p i s a r s t w a l u d o w e g o , a ś c i ś l e j - j e g o ram i n s t y t u ­ c j o n a l n y c h , o r a z d r u g i e j , t r a k t u j ą c e j o p o w o je n n y c h l o s a c h t r z e c h s p o ł e c z n y c h o r g a n i z a c j i k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y c h : Towa­ r z y s t w a U n i w e r s y t e t ó w Ludowyoh, T o w a r z y s t w a U n i w e r s y t e t u R o - b o t n i c z e g o i - p o w s t a ł e g o p ó ź n i e j z i c h p o ł ą c z e n i a - T o w a r z y ­ s t w a U n i w e r s y t e t ó w R o b o t n i c z y c h i L udow ych. R o z p ra w a n i e ma p r z y tym a m b i c j i m o n o g r a f i c z n y c h - j e j p r z e d m i o t e m s ą n i e k t ó ­ r e t y l k o e l e m e n t y s y t u a o j i k u l t u r a l n e j w a rs tw y o h ł o p s k i e j ma­ n i f e s t u j ą c e s i ą w p i e r w s z y c h l a t a c h P o l s k i Ludowej n a t e r e ­ n i e w y b ra n y o h i n s t y t u c j i i o r g a n i z a c j i . J e d e n z r o z d z i a ł ó w o z ą ś c i d r u g i e j ( d o t y c z ą c y TUR) i d y ­ g r e s j e p o ś w i ą o o n e k u l t u r z e r o b o t n i c z e j , p o d o b n i e j a k t e f r a g ­ m en ty t e k s t u , k t ó r e o d n o s z ą s i ą do o k r e s u w c z e ś n i e j s z e g o ( m i ę ­ d z y w o j e n n e g o ) , a u t o r t r a k t u j e t y l k o j a k o t ł o k o n i e c z n e do z r o ­ z u m i e n i a z j a w i s k i p r o c e s ó w ś w i a t o p o g l ą d o w y c h t o w a r z y s z ą c y c h z d e r z e n i u t r a d y c y j n y c h , z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n y c h fo rm o ś w i a t y i k u l t u r y w i e j s k i e j z wymogami nowego u s t r o j u , t u d z i e ż n i e ­ u n i k n i o n e j - z p u n k t u w i d z e n i a r a c j i h i s t o r y c z n y c h - i n d u ­ s t r i a l i z a c j i i u r b a n i z a c j i k r a j u . Я t o c z ą c y m s i ą w ów czas s p o ­ r z e o m o d el k u l t u r y a d e k w a tn y do z m i e n i o n e j s y t u a c j i s p o ł e c z ­ n e j mas k o n s e r w a t y w n y m i t n i e z m i e r n e g o b o g a c t w a i d o s k o n a ł o ś ­ c i f o l k l o r u l e g ł u p o d s t a w t e o r i i , k t ó r ą p o s ł u g i w a ł a s i ą o p o ­ z y c j a k r y t y k u j ą c p o l i t y k ę k u l t u r a l n ą PPR. A rg u m e n ta m i w p o l e ­ m i k a c h n i e s t a ł y s i ę j e d n a k o c z e k i w a n e n i e c i e r p l i w i e d z i e ł a p i s a r z y o h ł o p s k i o h ( d y s k u s j e s k u p i a ł y s i ę bowiem g ł ó w n i e wo­ k ó ł l i t e r a t u r y ) - i c h u t w o r y c a ł k o w i c i e w ię c p o m i n i ę t o n a ko­ r z y ś ć m a n i f e s t a c j i p o z a a r t y s t y c z n y c h ( p u b l i o y s t y k a , o r g a n i z a ­ c j e ) . D r u g ą c z ę ś ć p r a c y , z a t y t u ł o w a n a "Z d z i e j ó w p o l s k i c h s t o ­ w a r z y s z e ń k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y c h w l a t a o h 1 9 4 4 - 1 9 4 8 (TUL-RP, TUR, T U R iL )" , d o t y c z y w a l k i o fo rm y o r g a n i z a c y j n e i c e l e ideo­ we d z i a ł a l n o ś c i u p o w s z e c h n i a n i a i d e m o k r a t y z a c j i k u l t u r y t u ż po d r u g i e j w o j n i e . S k ł a d a j ą s i ę n a n i ą r o z d z i a ł y p o ś w i ę c o n e k o l e j n o w y m ien io n y m i n s t y t u c j o m .

(13)

Tomasz L e w a n d o w s k i : DZIAŁALNOŚĆ KRYTYCZNO­

LITERACKA CEZAREGO JELLENTY DO ROKU 1 9 1 4 . P r o m o t o r : p r o f . J .

M a c i e j e w s k i (UAK). R e c e n z e n o i : p r o f . T . W e i s s ( U J \ d o o . E . P i e ś - o i k o w s k i (UAM). U n i w e r s y t e t im . Adama M i c k i e w i c z a w P o z n a n i u , 1 9 7 3 . r y o z p r a w a s t a n o w i .p r ó b ą p r e z e n t a c j i k r y t y k i l i t e r a c k i e j -■-'-Cezarego J e l l e n t y , r o z p a t r y w a n e j n a t l e k o n t r o w e r s j i ś w i a t o p o g l ą d o w y c h , d y s k u s j i e s t e t y o z n y c h , p o l e m i k k r y t y o z n y c h , p r ą d ó w l i t e r a c k i c h i a r t y s t y c z n y c h - w y z n a c z a j ą c y c h k s z t a ł t dwóoh a n t a g o n i s t y c z n y o h e p o k k u l t u r a l n y c h : p o z y t y w i s t y c z n e j i m ł o d o p o l s k i e j - a t a k ż e n a t l e n a s i l a j ą c e g o s i ą w n i c h p r o c e ­ s u r e w a l u a c j i i d e o l o g i i i l i t e r a t u r y r o m a n t y c z n e j . I d e o l o g i a J e l l e n t y k s z t a ł t u j e s i ą p o p r z e z r e w i z j ę z a s a d - n i c z y o h e le m e n tó w ś w i a t o p o g l ą d u p o z y t y w i s t y c z n e g o . J a k o zwo­ l e n n i k a u t o n o m i c z n e j k o n c e p c j i b a d a ń h u m a n i s t y c z n y c h , k w e s t i o ­ n u j e on z a ł o ż e n i a p r z y r o d n i c z e g o m onizm u: s c j e n t y z m ó w i p r z e ­ c i w s t a w i a r o z w i ą z a n i a i n d y w i d u a l i s t y c z n e o r a z p r o p o z y c j e i n ­ t e g r a c j i w y s i ł k ó w b a d a w c z y c h , f i l o z o f i c z n y o h i a r t y s t y o z n y c h ; p o z y t y w i s t y c z n e m u o r g a n i c y z m ó w i - r a d y k a l n i e u t o p i j n ą w i z j ę l u d z k o ś c i d o s k o n a l ą c e j s i ą m o r a l n i e , w i z j ą w y r o s ł ą z p rz e ś w ia d ­ c z e n i a o p r z y s z ł e j d u c h o w e j w s p ó l n o c i e j e d n o s t e k i n a r o d ó w , w y zw o lo n y o h z k o n f l i k t ó w s p o ł e c z n y c h i r e l a t y w i z m ó w e t y c z n y c h . ’.V p o s z u k i w a n i u r e m e d iu m n a ś w i a t o p o g l ą d o w ą d e z o r i e n t a c j ę p r z e ­ ło m u a n t y p o z y t y w i s t y c z n e g o z w r a c a s i ę k u p r o m e t e i z m o w i . Odwo­ ł u j ą c s i ę do m i t u o P r o m e t e u s z u , s z u k a m o ż l i w o ś c i p r z e z w y c i ę ­ ż e n i a k r y z y s u c y w i l i z a c y j n e g o n a ‘ r o m a n t y c z n y c h s z l a k a c h h e ­ r o i c z n e g o e t y z m u . Te p o s z u k i w a n i a i d e o w e s t a n o w i ą p o l s k ą , z d e ­ c y d o w a n i e m o r a l i s t y c z n ą w e r s j ą n i e t z s o h e a ń s k i e g o a k t y w i z m u , z e s p o l o n e g o z r o m a n ty c z n y m b u n t e m . J e l l e n t a r e p r e z e n t u j e s p o ł e c z n i k o w s k o - e t y o z n y n u r t w X I X - - w i e c z n e j e s t e t y c e . S z t u k a z m i e r z a , w e d ł u g n i e g o , do p e ł n e j h u m a n i z a c j i ś w i a t a , do n a r z u o e n i a c a ł e m u r o d z a j o w i l u d z k i e m u j e d n o l i t e j w i z j i h a r m o n i j n e g o i i n t e n s y w n e g o ż y c i a , w y p e ł n i o ­ n e g o u c z u c i a m i s o l i d a r n o ś c i . W p i e r w s z e j f a z i e d z i a ł a l n o ś c i k r y t y c z n e j ( 1 8 8 0 - 1 8 9 3 ) b r o n i on s w o i ś c i e p o j m o w a n e g o r e a l i z m u p r z e d z a c i e ś n i a n i e m t e g o p r ą d u do z a b i e g ó v ? c z y s t o f o r m a l i s t y - c s n y c h , <3q m e t o d y t w ó r c z e j i p o w i n n o ś c i s t r i c t e m i m e t y c z n y c h .

(14)

P o d p o r z ą d k o w u j e r e a l i s t y c z n e i n a t u r a l i s t y с zne m etody p i s a r ­ s k i e i d e a l i z m o w i o r o m a n ty c z n y m r o d o w o d z i e . J e g o w y p o w ie d z i t e o r e t y c z n e z r . 1888 s y t u u j ą s i ą w n u r o i e p r e m o d e r n i s t y c z - n y o h e n u n c j a c j i n a t e m a t s z t u k i . A n a l i z a w y p o w i e d z i k r y t y c z n o l i t e r a c k i c h p i s a r z a w s k a z u j e , że n a i c h p o z i o m i e p o z n a w o z o - o o e n i a j ą c y m o d w o ł u j e s i ą on do z a s a d y p r a w d o p o d o b i e ń s t w a p s y c h o l o g i c z n e g o i s y t u a c y j n e g o , l o ­ g i k i p l a n u k o m p o z y c y j n e g o i k a t e g o r i i t y p o w o ś c i r o z u m i a n e j j a ­ ko r e p r e z e n t a t y w n o ś ć " u h i s t o r y o z n i o n a " w s t o s u n k u do k o n k r e t ­ n e g o , g e o g r a f i c z n i e i k u l t u r o w o o k r e ś l o n e g o ś r o d o w i s k a zawo­ d o w e g o , w a r s t w y s p o ł e c z n e j i t d . P o w y ż s z e k r y t e r i a o c e n y w raz z i d e o w o - m o r a l n y m i p r z e s ą d z i ł y o k r y z y s i e r e a l i z m u . O k a z u j e s i ą j e d n a k , i ż ów k r y z y s j e s t t y l k o jednym z p r z e j a w ó w o g ó l ­ n e g o I m p a s u w ż y c i u l i t e r a c k i m , z w i ą z a n e g o z p o j a w i e n i e m s i ą symptomów k u l t u r y m a s o w e j , że f u n k o j a o p e r a o y j n a w y p o w ie d z i o

s z t u o e z a o z y n a dom inow ać n a d o p i s o w ą . A m b ic je J e l l e n t y s z u k a ­

j ą u j ś o i a w d z i a ł a n i a c h a n i m a t o r a r u c h u l i t e r a o k i e g o . Z k o l e i r e f l e k s j a m e t a k r y t y o z n a w s p ó ł b r z m i z p o s t u l a t y w n y m i z a k r e s a m i p o o z y n a ń r e c e n z e n t a . P i s a r z o p o w i a d a s i ą z a n i e z a l e ż n o ś o i ą k r y t y k i l i t e r a c k i e j , t z n . z a t a k i m p o s t ę p o w a n i e m a n a l i t y c z n o - - w a r t o ś c i u j ą c y m , w k t ó r y m d z i e ł o l i t e r a c k i e n i e p o d l e g a ł o b y t e n d e n c y j n y m w e r y f i k a c j o m w y n i k a j ą c y m z p r z y n a l e ż n o ś o i o c e ­ n i a j ą c e g o do o k r e ś l o n e j o r i e n t a c j i p o l i t y c z n e j . P o s t u l a t t e n d o c h o d z i t e ż do w y r a z u w t e z i e , z g o d n i e z k t ó r ą k r y t y k a l i t e - r a o k a j e s t s z t u k ą . A l e ów m o d e r n i s t y c z n y a u t o n o m i z m , o p a r t y n a s u b i e k t y w i s t y o z n y c h z a ł o ż e n i a o h , p r o p o n u j e J e l l e n t a w i m i ą n a u k o w e j r z e t e l n o ś o i . ^ L a t a 1 8 9 4 - 1 8 9 7 t o e t a p p r o g r a m o t w ó r o z y c h p o s z u k i w a ń k r y ­ t y k a . J e g o u c z e s t n i o t w o w w y s t ą p i e n i a c h g r u p y P o r p o c z t y d a ł o m o ż l i w o ś ć w m i a r ą p e ł n e j a n a l i z y t e g o m a n i f e s t u , k t ó r y m i e ś c i s i ą n i e t y l k o n a l i n i i m ł o d o p o l s k i c h p r o g r a m ó w , a l e z a r a z e m a n t y c y p u j e z j a w i s k a p r z y n a l e ż n e do n u r t u r e w i z j i u o z u o i o w o ś o i m o d e r n i s t y o z n e j , j a k i w y ł a n i a s i ą po r . 1 9 0 0 . 71 r . 1897 p r o ­ j e k t u j e J e l l e n t a nowy k i e r u n e k w s z t u c e - t z w . i n t e n s y w i z m . W y ­ r a s t a on z a n t y n a t u r a l i s t y o z n e j o r i e n t a c j i . J e s t s z t u k ą r u - o h u , swobody i a f i r m a c j i ż y c i a , u jm o w a n e g o w fo rm y w i z y j n o - f a n - t a s t y c z n e , z m o n u m e n t a l i z o w a n e , a z a r a z e m - w s w e j w a r s t w i e n a r r a o y j n e j m a k s y m a l n i e s k r ó t o w e . N i n i e j s z e p o s t u l a t y e s t e

(15)

-t y c z n e r y m u j ą s i ę z e-tyzm em , h e r o iz m e m i ak-tyw izm em j e g o p r o ­ m e t e j s k i e j u t o p i i , co p o z w a l a t r a k t o w a ć i n t e n s y w i z m j a k o j e d ­ n ą z n a j w c z e ś n i e j s z y c h p o l s k i c h w e r s j i e k s p r e s j o n i z m u a v a n t l a l e t t r e . W l a t a c h 1 8 9 8 - 1 9 1 4 J e l l e n t a t o w a r z y s z y n i e z m i e n n i e w aż­ n i e j s z y m p r z e m ia n o m ideowym i l i t e r a c k i m e p o k i . P r z e p r o w a d z a r e w i z j ę m o d e rn iz m u o d w o ł u j ą c s i ę do i d e o l o g i o z n y c h t r e ś c i r o ­ m antyzm u. W łą c z a s i ę w n u r t k a m p a n i i a n t y m i r i a m o w s k i e j , p o d ­ k r e ś l a o b e c n o ś ć a k t y w i s t y c z n o - w i t a l i s t y c z n y c h i d e i w d z i e ł a c h M i c k i e w i c z a i S ł o w a c k i e g o , W y s p i a ń s k i e g o i Ż e r o m s k i e g o .7/ tw ór­ c z o ś c i N o rw id a z w r a c a g ł ó w n i e uwagę n a a n a l o g i ę m ię d z y j e g o k o n c e p c j ą s z t u k i a e s t e t y z m e m n e o r o m a n t y k ó w . Wobec p o s z c z e g ó l n y c h p rą d ó w l i t e r a c k i c h i a r t y s t y o z n y c h p r z y j m u j e J e l l e n t a p o c z ą t k o w o p o s t a w ę m a n i f e s t a c y j n i e w yznaw - c z ą , aby p ó ź n i e j - po k o n f r o n t a c j i z r o m a n ty c z n y m p r o m e t e i z ­ mem - c z y n i ć r o z m a i t e z a s t r z e ż e n i a , w r e s z c i e p r z e j ś ć do a t a k u n a d o g o d n i e " r o z b r o j o n e g o " p r z e c i w n i k a . R e p r e z e n t a n t o m o k r e ś ­ l o n e g o p r ą d u w f a z i e z a n i k u k a ż e n a w i ą z y w a ć do p r o g r a m ó w , me­ t o d t w ó r c z y c h i i d e o l o g i i p r ą d u p o p r z e d n i e g o .

Z o f i a K i t o s e k : FUNKCJA STEREOTYPÓW W LITERATU­

RZE. P r o m o t o r : p r o f . S , Ż ó ł k i e w s k i ( I B L ) . R e c e n z e n c i : d o o . A. B r o d z k a ( I B L ) , d o c . A.Lam (UW). U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i , 1 9 7 3 . ' V a i o ž e n i e m p r a c y j e s t o p i s r e l a c j i z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y p r a k t y k ą h i s t o r y c z n ą a ś w i a d o m o ś c i ą l i t e r a c k ą w s y t u a ­ c j i , w k t ó r e j p o ś r e d n i k i e m m ię d z y n i m i s ą s k a m i e n i e l i n y o p i n i i p o t o c z n e j - s t e r e o t y p y . P r o b l e m a t y k a t a m i e ś c i s i ę w k r ę g u z a ­ g a d n i e ń s o c j o l o g i i l i t e r a t u r y , r o z u m i a n e j j e d n a k s z e r z e j a n i ­ ż e l i s o o j o l o g i a d z i e ł a l i t e r a c k i e g o . W ynika t o ze s p o s o b u p o ­ s ł u g i w a n i a s i ę p o j ę c i e m s t e r e o t y p u , k t ó r v w p r e z e n t o w a n e j r o z ­ p r a w i e o d r ó ż n i o n y j e s t w y r a ź n i e od t a k i c h k a t e g o r i i , j a k k o n ­ w e n c j a , s z a b l o n c z y b a n a ł a r t y s t y c z n y . W p r z y j ę t e j t u t a j k o n ­ c e p c j i s o c j o l o g i c z n e j s t e r e o t y p y t r a k t u j e s i ę m i a n o w i c i e j a k o d o m i n u j ą c e w d a n e j g r u p i e s p o ł e c z n e j s p e t r y f i k o w a n e wzorce u j ­ m ow ania r z e c z y w i s t o ś c i , w k t ó r y c h n a s t a w i e n i e p r a g m a t y c z n e z d o m in o w a ło w a l o r p o z n a w c z y . O d n i e s i e n i e e p i s t e m o l o g i e z n e ( s t e

(16)

-t e o -t y p y s ą o b r a z a m i ś w i a -t a ' o d d z i e l a -t e n -t y p s k a m i e n i e l i n o d - k o n w e n o j i , k t ó r e s t a n o w i ą s z a b l o n y o f u n k c j i k o m u n i k a c y j n e j . R e l a t y w i z a c j a g ru p o w a i f u n k c j a p r a g m a t y c z n a ( s t e r e o t y p y ew o- k u j ą n a w y k i b e h a w i o r a l n e ) s p r a w i a , że w y o b r a ż e n i a s t e r e o t y p o ­ we s ą w z g l ę d n i e o d p o r n e n a p o s t ę p w i e d z y , oo r ó ż n i j e od p o ­ j ę ć w z n a c z e n i u l o g i c z n y m . S t e r e o t y p y s ą s k ł a d n i k a m i ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z n e j , a z a te m w y o b r a ż e n i a m i z e w n ę t r z n y m i wobeo l i t e r a t u r y , do k t ó r e j t r a ­ f i a j ą b ą d ź j a k o z n a k i p o r o z u m i e n i a m ię d z y a u t o r e m a c z y t e l n i ­ k i e m , b ą d ź j a k o n a r z ę d z i a o d d z i a ł y w a n i a t e k s t u , b ą d ź w k o ń c u j a k o o b i e k t y a r t y s t y c z n e j d e s z y f r a c j i . Aby r o z p a t r z y ć te f u n k ­ c j e s t e r e o t y p u w d z i a ł a l n o ś c i l i t e r a c k i e j , n a l e ż y w y j ś ć p o z a z a k r e s a n a l i z y t e k s t u u t w o r u i u w z g l ę d n i ć w a r u n k i j e g o p r o ­ d u k c j i o r a z m o ż l i w o ś c i l e k t u r y . W ty m m i e j s c u p o j a w i a s i ę k o ­ n i e c z n o ś ć p o d j ę c i a z a g a d n i e ń ś w i a d o m o ś c i l i t e r a o k i e j , o a ł o ś - c i f u n k c j o n a l n e j z a ró w n o wobec p r o d u k c j i a r t y s t y c z n e j , j a k wo­ b e c p r e f e r o w a n y c h w e p o c e s t r u k t u r i d e o l o g i c z n y c h . T a k i z a k r e s z a i n t e r e s o w a ń w p ł y n ą ł n a u k ł a d p r a c y , k t ó r a s k ł a d a s i ę z s z e ś o i u r o z d z i a ł ó w . \1 r o z d z i a l e I z r e f e r o w a n o > kry­ t y c z n i e z n a n e t e o r i e s t e r e o t y p u i u s t a l o n o w y s t ę p u j ą c y w r o z ­ p r a w i e p u n k t w i d z e n i a n a s k a m i e n i e l i n y o p i n i i p o t o c z n e j . Na­ s t ę p n e dwa r o z d z i a ł y d o t y c z ą r e l a c j i s t e r e o t y p ó w i t r a d y c j i h i s t o r y c z n e j : o h o d z i w n i c h o n a r o d z i n y s t e r e o t y p u i o t r a n s ­ f o r m a c j ę s y m b o lu l i t e r a c k i e g o w s t e r e o t y p . R o z d z i a ł IV t r a k -1 t u j e o k o m u n i k a o y j n e j r o l i o m a w ia n y c h p e t r y f i k a t ó w . W V i VI z a n a l i z o w a n o s p o s ó b u w i k ł a n i a s t e r e o t y p ó w w s t r u k t u r y a r t y s - t y o z n e s e n s u s t r i c t o : omówiony j e s t t u m echanizm a r t y s t y c z n e ­ g o " o s w a j a n i a " t e j f o r m y s k a m i e n i e l i n , a w o s t a t n i e j o z ę ś o i - i c h a w a n g a r d o w a d e s z y f r a c j a . P r a c a k o ń c z y s i ę t y p o l o g i ą r e l a ­ c j i m ię d z y l i t e r a t u r ą .i s t e r e o t y p a m i . K o żn a d o s t r z e c dwa t y p y t a k i o h z w ią z k ó w : p i e r w s z y s p r o w a ­ d z a s i ę do p r z e n i k a n i a w y o b r a ż e ń o p i n i i p u b l i c z n e j w o b r ę b te k ­ s t u l i t e r a c k i e g o ; d r u g a r e l a o j a ma c h a r a k t e r o d w r o t n y : c h o d z i o p r o c e s a d a p t a c j i s y m b o l i a r t y s t y c z n y o h p r z e z ś w ia d o m o ś ć p o ­ t o c z n ą . Z j a w i s k o t o o k r e ś l o n o j a k o k r e a o j ę s t e r e ­ o t y p u l i t e r a c k i e g o , k t ó r a d o k o n u j e s i ę n i e w m om encie t w o r z e n i a u t w o r u i n i e w w y n i k u d z i a ł a ń a u t o r s k i o h , l e c z j e s t e f e k t e m l e k t u r y a k t u a l i z u j ą c e j t r e ś o i l i t e r a o k i e w

(17)

o k r e ś l o n e j s y t u a c j i . O d e rw a n ie g ł ę b o k i c h i w i e l o z n a c z n y c h o b - ' r a z ó w a r t y s t y o z n y o h od ź r ó d ł a , j a k i m j e s t t e k s t d z i e ł a l i t e ­ r a c k i e g o , p r o w a d z i do w y p e ł n i e n i a i c h t r e ś o i ą z w i ą z a n ą z o k o ­ l i c z n o ś c i a m i o d c z y t a n i a , a n a w e t - w o k r e ś l o n y o h w a r u n k a o h - do zm iany i c h d e n o t a o j i . U s t e r e o t y p i z o w a n e s y m b o le l i t e r a o k i e mogą w y stę p o w a ć w r o l i a k u m u l a t o r ó w n a p i ę ć p s y c h o s p o ł e c z n y c h , k t ó r e p r o p a g a n d a w y z y s k u j e j a k o b o d ź c e p o ż ą d a n y c h p o s t a w p o ­ l i t y c z n y c h . L i t e r a c k o ś ć j e s t w t a k i m u ż y o i u c z y n n i k i e m p e r s ­ w a z j i . Z d r u g i e j s t r o n y , r o z z i e w m i ę d z y d e n o t a c j ą s y m b o l u w j e g o t e k s to w y m ź r ó d l e i d e n o t a o j ą t e g o ż s y m b o lu p r z e t r a n s f o r - mowanego w s t e r e o t y p o p i n i i p o t o c z n e j może s p r o w a d z i ć go do r o l i t y l k o f r a z e s u . L i t e r a c k a s t a b i l i z a o j a s t e r e o ­ t y p ó w j e s t j e d n ą z w e r s j i p r o c e s u p r z e n i k a n i a w y o b r a ż e ń o p i n i i p o t o c z n e j w o b r ę b t e k s t u . W y r ó ż n ić t u można k i l k a s y ­ t u a c j i . P i e r w s z a w y s t ę p u j e w t e d y , k i e d y p i s a r z u ż y w a s t e r e o ­ t y p ó w z " d o b r ą w i a r ą " , b e z ś w i a d o m o ś c i i o h s t e r e o t y p o w e j n a ­ t u r y , o z e g o e f e k t e m j e s t d z i e ł o p r e z e n t u j ą c e s p e t r y f i k o w a n ą w i z j ę ś w i a t a , o s t r u k t u r z e n a c e c h o w a n e j w i e l o p o z i o m o w ą s z a b - l o n o w o ś o i ą - a r t y s t y o z n y k i c z . I n n a m o ż l i w o ś ć - t o św iad o m e p o s ł u ż e n i e s i ę s t e r e o t y p a m i j a k o " n a j m n i e j s z y m w s p ó ln y m m i a ­ n o w n i k i e m " ś w i a d o m o ś c i o d b i o r o ó w w c e l u z a g w a r a n t o w a n i a k o ­ m e r c j a l n e g o s u k o e s u u tw o r ó w ; z e z j a w i s k i e m t a k i m mamy do c z y ­ n i e n i a we w s p ó ł o z e s n e j l i t e r a t u r z e m a s o w e j . S t a b i l i z a c j a s t e ­ r e o t y p ó w z a c h o d z i w k o ń c u w p r a k t y c e p e r s w a z y j n e j , g d z i e wy­ o b r a ż e n i a p o t o c z n e w y z y s k u j e s i ę j a k o s u b s t r a t o p e r a o j i m o d e- l u j ą c y o h p o ż ą d a n e z a c h o w a n i a . N a j o i e k a w s z y m z p u n k t u w i d z e n i a d y n a m i k i s z t u k i ty p e m o - m aw ia n y c h zw ią z k ó w j e s t l i t e r a c k a d e s z y f r a — c j a s t e r e o t y p ó w . " O s w a j a n i u " w y o b r a ż e ń s t e r e o ­ ty p o w y c h p r z e c i w s t a w i a s i ę t u z a b i e g i c h a r t y s t y o z n e g o " o b e z ­ w ł a d n i a n i a " , k t ó r e d o k o n u j e s i ę w w y n ik u o p e r a o j i p a r o d y s t y ­ c z n y c h . Celem t a k i o h z a b i e g ó w j e s t n i e t y l k o d e s t r u k c j a wy­ o b r a ż e ń s p e t r y f i k o w a n y c h , a l e t a k ż e d e g r a d a c j a nawyków n o s i ­ c i e l i t y c h w y o b r a ż e ń , i c h " d o b r e j w i a r y " . L i t e r a c k i e o b n a ż e ­ n i e s t e r e o t y p ó w p r o w a d z i do p o d w a ż e n i a " p r a w d " o p i n i i p u b l i ­ c z n e j ; j e d n o c z e ś n i e z a s t o s o w a n e t u c h w y ty p a r o d y z a c j i ozy g r o t e s k i d a j ą w e f e k c i e aw angardow e o d n o w i e n i e w a r s z t a t u a r ­ t y ь v~ c z n e g o .

(18)

Tak w ię c t w ó r c z e d z i a ł a n i a n a s t e r e o t y p a c h p r o w a d z ą do n o - wyoh f o r m w r a ż l i w o ś c i zaró w n o p o z n a w o z e j , j a k a r t y s t y c z n e j . Można j e t r a k t o w a ć j a k o fo rm y s z c z e p i o n e k , s to s o w a n e w o b l i ­ c z u w i e l o r a k i e j s t e r e o t y p i z a c j i k u l t u r y m a s o w e j. O t w a r t a p o ­ z o s t a j e k w e s t i a , n a kogo t e s z c z e p i o n k i m i a ł y b y d z i a ł a ć : c z y s t a n o w i ą one r o d z a j u p r a w i a n e j p r z e z l i t e r a t u r ą t e r a p i i s p o ­ ł e c z n e j , czy t e ż , f u n k c j o n u j ą c n a z a s a d z i e a u t o s z c z e p i o n e k , m a ją b y ć p r ó b ą o b r o n y i u z d r o w i e n i a s a m e j s z t u k i . M a g d a l e n a N o w o t n a - S z y b i s t o w a : OSOBLI­

WOŚCI LEKSYKALNE ',7 JĘZYKU STANISŁAWA IGNACEGO WITKIEWICZA.

P r o m o t o r : p r o f . S . J o d ł o w s k i ( U J ) . R e c e n z e n c i : p r o f . M .R .M a y e - nowa ( I B L ) , d o c . Z .K u r z o w a ( U J ) . I n s t y t u t Badań L i t e r a c k i c h PAN, 1 9 7 3 . T ^ r a c a p o ś w i ę c o n a j e s t o p i s o w i i n d y w i d u a l n y c h z j a w i s k l e k - s y k a l n ý c h w y s t ę p u j ą c y c h w t e k s t a c h S t a n i s ł a w a I g n a c e g o W i t k i e w i c z a . P r z e d m i o t e m j e j s ą w i ę c p r z e d e w s z y s t k i m n e o l o ­ g i z m y , a l e t a k ż e i t e w y r a z y , k t ó r y c h t r a d y c y j n i e n i e o b e j m u ­ j e s i ę t y m t e r m i n e m , j a k n p . r ó ż n e g o t y p u p r z e t w o r z e n i a m o r ­ f o l o g i c z n e w y r a z ó w o b c y c h . J e s t t u z a t e m omó wi o n y z b i ó r i n d y w i d u a l n y c h i s p e c y f i c z ­ n y c h e l e m e n t ó w l e k s y k a l n y c h , w y d z i e l o n y n a p o d s t a w i e p o r ó w ­ n a n i a m a t e r i a ł u w y e k s c e r p o w a n e g o z p o w i e ś c i i d r a m a t ó w p i s a ­ r z a z e s ł o w n i k a m i j ę z y k a p o l s k i e g o . N i e w y s t ę p o w a n i e j a k i e g o ś w y r a z u w s ł o w n i k a c h ( p r z y c z y m z a d e c y d u j ą c e u z n a n o , z p r z y ­ c z y n c h r o n o l o g i i , ś w i a d e c t w o " S ł o w n i k a W a r s z a w s k i e g o " ) d e c y ­ d u j e o w ł ą c z e n i u t e g o w y r a z u do z a k r e s u o p i s y w a n e g o w p r a c y . P o n i e w a ż j e d n a k s ł o w n i k i n i e o d z w i e r c i e d l a j ą s t a n u j ę z y k a w s p o s ó b k o m p l e t n y i d o k ł a d n y , w p r a c y m o g ł y z n a l e ź ć s i ę t a k ­ ż e w y r a z y , k t ó r e n i e z o s t a ł y p r z e z p i s a r z a w y m y ś l o n e a n i n a ­ w e t n i e p r z e z n i e g o w p r o w a d z o n e do l i t e r a t u r y . D o t y c z y t o n p . w y r a z ó w r e a l i z u j ą c y c h t z w . f o r m a c j e p o t e n c j a l n e - j a k d e m i n u - t i v a c z y p r z y m i o t n i k i z ł o ż o n e o z n a c z a j ą c e b a r w y , a t a k ż e a - d a p t a c j e w y r a z ó w o b c y c h . Z g o d n i e z t y m k s z t a ł t u j e s i ę z a k r e s p r a c y , k t ó r a o m a w i a w y r a z y o s o b l i w e , a n i e k o n i e c z n i e n o w e . Z n a j d ą s i ę t u w i ę c z a

(19)

-rów no n e o l o g i z m y s ł o w o t w ó r c z e ( g l ą t w a , r o z c z u l n i k , m o r d o f o n ) , ' j a k p o ż y c z k i ( f o r n i k a c j a , d e t a n t a ^ ozy k a l k i ( m y ś l o c i ą g , g ł ó w -

n o d z i e ł o ^ - sło w e m , w s z y s t k i e t e z j a w i s k a , k t ó r e p r o w o k u j ą n a ­ s z e z a c i e k a w i e n i e s w o j ą fo rm ą i z n a c z e n i e m .

P a m i ę t a ć bowiem w y p a d a , że mamy do c z y n i e n i a z j ę z y k i e m a r ­ t y s t y c z n y m , a w ię o t a k i m , w' k t ó r y m d o m i n u j ą c ą ro lę o d g r y w a funk­

c j a s t y l i s t y e z n a j e g o eLem entów , ich. e s t e t y c z n o - i d e o w a r a c j a .

B i o r ą c t o pod u w a g ę , z r e z y g n o w a n o z z e s t a w i e n i a i d e a l n e g o s ł o w n i k a n e o lo g iz m ó w W i t k a o e g o , k o n c e n t r u j ą c s i ę r a c z e j n a i n ­ t e r p r e t a c j i i o p i s i e z e b r a n e g o m a t e r i a ł u z g o d n i e z duchem t w ó r ­ c z o ś c i , n a k t ó r ą s k ł a d a j ą s i ę b a d a n e t e k s t y . B o z d z i a ł w s tę p n y r o z p o c z y n a j ą u s t a l e n i a t e r m i n o l o g i c z n e , k t ó r e d o t y o z ą z a k r e s u p r a c y , a d a l s z a j e g o c z ę ś ć p o ś w i ę c o n a j e s t W i t k i e w i c z o w s k i e j k o n c e p c j i j ę z y k a . W a rs tw a językowa t w ó r - c z o ś o i l i t e r a o k i e j n i e b y ł a bowiem d l a t e g o p i s a r z a j e d y n i e n a r z ę d z i e m czy s p o so b e m w y r a ż a n i a t r e ś c i , a l e t a k ż e p r z e d m i o ­ te m i n w e n c j i a r ty e t y c z n e j , ź r ó d ł e m p om ysłów i c e l e m e k s p e r y ­ m en tó w . Można s t w i e r d z i ć , że w u t w o r a c h s w o i c h z a p r e z e n t o w a ł on c z y t e l n i k o m , o p r ó c z t r e ś c i i d e o w y c h , t a k ż e w ł a s n ą k o n c e p c j ę j ę z y k a a r t y s t y c z n e g o - może n a w e t w ł a s n ą f i l o z o f i ę j ę z y k a , oo p r z e j a w i ł o s i ę z a ró w n o p r z e d m i o t o w o - w t w o r z e n i u n e o l o g i z m ó w i n e o f r a z e o l o g i z m ó w , j a k p o d m io to w o - w w y r a ż a n y c h w p r o s t do

c z y t e l n i k a s ą d a o h o j ę z y k u . K ie można w ię c n a l e ż y c i e o c e n i ć cha­

r a k t e r u j ę z y k a a r t y s t y c z n e g o S . I . W i t k i e w i c z a n i e z n a j ą c j e g o p o g lą d ó w n a t e n t e m a t , w y p ł y w a j ą c y c h k o n s e k w e n t n i e ze s t w o r z o ­ n e g o p r z e z n i e g o s y s t e m u f i l o z o f i c z n e g o , k t ó r e g o e s t e t y k a (a w ię o i j ę z y k a r t y s t y c z n y ) j e s t c z ę ś c i ą i s t o t n ą . S i l n e p r z e k o n a n i e o z u ż y o i u s i ę s k ł a d n i k ó w d o t y c h c z a s o w e j k u l t u r y , w tym r ó w n i e ż e le m e n tó w j ę z y k a , s t a n o w i p u n k t w y j ś c i a o p e r a o j i s e m a n t y c z n y c h a u t o r a " N i e n a s y c e n i a " . P r z e k o n a n y on b y ł , że p r z e j m u j ą c d z i e d z i c t w o ję z y k o w e t w ó r c z o ś c i p o k o l e ń p o p r z e d ­ n i c h , s k a z a n i j e s t e ś m y n a a u t o m a t y c z n e i b i e r n e u ż y w a n i e t y c h e l e m e n t ó w , k t ó r e n a g r o m a d z i ł y s i ę w p r z e s z ł o ś c i ; ł ą c z y s i ę t o z a k o e p to w a n ie m w s z y s t k i c h s k ł a d n i k ó w z n a c z e n i o w y c h , k t ó r e zwią­ z a ł y s i ę ze s k ł a d n i k a m i o z y s t o ję z y k o w y m i w i c h d o t y c h c z a s o ­ wych u ż y c i a c h . B u d u j ą c d z i e ł o l i t e r a c k i e , t r z e b a b y ć świadomym t e g o , i ż b u d u j e s i ę Je z e le m e n tó w k u l t u r o w o z u ż y t y c h , o p o ż y t - kow yw anie s t a r y c h e l e m e n tó w m u s i odbywać s i ą w t e n s p o s ó b , aby u j a v / n i ł s i ę d y s t a n s t w ó r c y do t w o r z y w a , z k t ó r e g o on k o r z y s t a .

Cytaty

Powiązane dokumenty

śląskim prowadzone w Naukowym Ośrodku Opolskim. Biuletyn Polonistyczny 5/15,

Charakterystyka myśli estetycznej opartej na przesłan­ kach filozofii egzystencjalnej, dokonana na podstawie ___ - lizy pism Sartre'a, Camusa, Malrauz, Jaspersa,

na myśl Stanisława

Nad rękopisem &#34;Niepożegnanych&#34; Adama Grzymały-Siedleckiego, Jerzy Konieczny, [w:] &#34;Z problematyki. gatunków i prądów literackich XIX i XX

Utworzenie Zespołu przyczyni się niewątpliwie do ożywienia obustronnych kontaktów i badań,

[r]

&#34;Stanisław Jachowicz- poeta nieznany&#34;, Franciszek Ziejka,. &#34;Zeszyty

[r]