Członkostwo w Unii Europejskiej jako czynnik warunkujący politykę innowacyjną Polski

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 746. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Patrycja Brańka Katedra Gospodarki Regionalnej. Członkostwo w Unii Europejskiej jako czynnik warunkujący politykę innowacyjną Polski 1. Wprowadzenie Aktywna polityka innowacyjna stanowi jeden z ważniejszych czynników szybkiego tempa rozwoju państw wysoko rozwiniętych. Wynika to z roli, jaką innowacje odgrywają we współczesnym świecie, jak również z tzw. zjawiska niedoskonałości funkcji samoregulacyjnej rynku, który bez wsparcia rządów nie jest w stanie zapewnić innowacyjności gospodarki na poziomie optymalnym ze społecznego punktu widzenia. Rządowa polityka innowacyjna stanowi różnego rodzaju inicjatywy. Według typologii OECD obejmują one oddziaływania poprzez: – przepisy prawne (społeczne, gospodarcze, administracyjne), – regulacje instytucjonalne i normy państwowe, – zamówienia na twórczość naukową i techniczną (projekty badawcze, zlecenia rządowe, wielkie programy badawcze, udział w programach międzynarodowych), – finansowanie działalności badawczej (polityka finansowa, eksportowa, licencyjna, zachęty podatkowe, kredyty, dotacje, kapitał ryzyka), – programy upowszechniania technologii (ukierunkowane na określone technologie lub instytucje, adresowane do branż lub regionów), – system edukacyjny. A.H. Jasiński, Polityka innowacyjna w Polsce. Wyzwania u progu XXI wieku [w:] Jaka polityka gospodarcza dla Polski? red. U. Płowiec, VII Kongres Ekonomistów Polskich, t. 2, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s. 272. Założenia polityki innowacyjnej państwa do 2002 roku, dokument rządowy przyjęty przez Radę Ministrów na posiedzeniu w dniu 6 grudnia 1999 r., Komitet Badań Naukowych, Warszawa 1999.. K_746 21. 7/4/08 1:24:47 PM.

(2) Patrycja Brańka. 22. Wyróżnia się trzy podstawowe obszary działalności polityki innowacyjnej: 1) tworzenie sprzyjających warunków dla innowacyjności poprzez: – stymulowanie konkurencyjności, – ochronę praw własności intelektualnej i przemysłowej, – uproszczenie procedur administracyjnych i podatkowych, – poprawę otoczenia prawnego, – zwiększenie finansowania działalności innowacyjnej; 2) stymulowanie sprzężenia badań i innowacji poprzez: – tworzenie wizji strategicznej dotyczącej kierunków prac badawczych i rozwojowych, – zwiększenie nakładów na badania prowadzone przez firmy, – tworzenie nowych firm technologicznych, – intensyfikację współpracy pomiędzy instytucjami badawczymi, uniwersytetami i firmami, – wzmocnienie zdolności MŚP do absorpcji technologii i know-how; 3) tworzenie kultury innowacji poprzez: – edukację i szkolenia, – wymianę pracowników, studentów i naukowców pomiędzy instytucjami naukowymi i przedsiębiorstwami, – podnoszenie świadomości społecznej w zakresie innowacji, – kształtowanie postaw innowacyjnych przedsiębiorców, – kształtowanie świadomości władz publicznych otwartej na innowacje, – promowanie współpracy na rzecz innowacji. Aktywna polityka innowacyjna w głównej mierze jest realizowana na regionalnych szczeblach administracji państwowej. Na podstawie decyzji władz regionalnych w regionach powstają parki technologiczne, klastry czy regionalne systemy innowacji. Działają one na terytorium danego regionu, przyczyniając się do wzrostu gospodarczego oraz do podnoszenia konkurencyjności w stosunku do innych regionów. Z tego powodu w ostatnim czasie polityka innowacyjna regionu utożsamiana jest z jego polityką regionalną. 2. Stan innowacyjności polskiej gospodarki Liczne analizy statystyczne wskazują na niski poziom innowacyjności polskiej gospodarki w porównaniu z pozostałymi krajami Unii Europejskiej. Gospodarka w Polsce wykazuje jeden z najniższych wskaźników nowoczesności wśród 25 krajów Unii Europejskiej. Według unijnego raportu European Innovation Innowacje w polskim przemyśle, www.rzeczpospolita.pl/tematy/case-seminarium/2002/seminaria/teksty-wprow2.html, 1.12.2005. . K_746 22. 7/4/08 1:24:48 PM.

(3) Członkostwo w Unii Europejskiej…. 23. Scoreboard 2004, Polska wśród 33 krajów europejskich oraz kilku spoza Europy zajmuje pod względem innowacyjności gospodarki przedostatnie miejsce. Polskie przedsiębiorstwa nie są w stanie konkurować na rynkach światowych czy rynku europejskim, gdyż nie potrafią wytwarzać produktów z wykorzystaniem najnowocześniejszych technologii, nie dysponują najnowszymi logistycznymi oraz dystrybucyjnymi systemami, które pozwalają łatwo trafiać do odbiorców. Środki finansowe, jakie są niezbędne do pozyskiwania oraz adaptowania rozwiązań innowacyjnych, w znacznym stopniu przekraczają możliwości większości polskich przedsiębiorstw. W Polsce udział przedsiębiorstw w ogólnych nakładach badawczo-rozwojowych jest niewielki. Według GUS w 2001 r. wyniósł on 24,3%, a w 2002 r. zmalał do 21,4%. Przeciętny udział przedsiębiorstw w nakładach B+R dla państw Unii Europejskiej wynosi ok. 55%. W Polsce, w porównaniu z pozostałymi krajami Unii Europejskiej, bardzo niskie są nakłady na badania naukowe oraz prace rozwojowe z budżetu państwa. W 2003 r. wydatki krajowe brutto, tj. budżetowe i pozabudżetowe na działalność badawczą i rozwojową, jako odsetek PKB były najniższe od początku okresu transformacji i wyniosły 0,56%, przy czym średnia ta dla 25 krajów UE w 2002 r. wyniosła 1,38%. Sfera naukowo-badawcza w Polsce nie jest dostosowana do potrzeb gospodarki opartej na wiedzy. Niedostatecznie wykształcone są mechanizmy sprzyjające rozwojowi innowacji w polskich przedsiębiorstwach. Obecnie znaczącym źródłem rozwiązań innowacyjnych, nie zawsze najnowocześniejszch, są korporacje międzynarodowe, z którymi współpracują polskie przedsiębiorstwa. Braki występują także w zakresie kształtowania postaw innowacyjnych młodzieży oraz przedsiębiorców w procesie transferu technologii i innowacji produktowych do przedsiębiorstw. Poważne utrudnienie w zakresie budowania gospodarki opartej na wiedzy w kraju stanowią kadry polityczne, którym często brakuje doświadczenia, jak również świadomości roli, jaką w rozwoju gospodarczym pełnią idee innowacyjne. Pomimo ogólnej niekorzystnej oceny, krajowy system innowacyjny w Polsce ma także mocne strony. Zaliczyć do nich można m.in.: – dużą liczbę organizacji pośredniczących, działających na rzecz innowacji o różnych formach działania, jak: edukacja (szkolenia), konsulting, transfer technologii, doradztwo, których struktura podobna jest do modeli w krajach Unii Europejskiej, – rozkład terytorialny organizacji pośredniczących skorelowany z rozkładem potencjału naukowo-badawczego, European Innovation Scoreboard 2004, Comparative Analysis of Innovation Performance, Komisja Europejska, Bruksela 2004. . Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 roku, program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 11 lipca 2000 r., Warszawa 2000. . K_746 23. 7/4/08 1:24:49 PM.

(4) Patrycja Brańka. 24. – możliwość wykorzystania realizowanych programów wsparcia polityki naukowej i innowacyjnej w ramach PHARE SCI-TECH II, – istnienie firm innowacyjnych, z których większość posiada własne zaplecze badawczo-rozwojowe, – przekazanie odpowiedzialności za regionalne programy innowacyjne w gestię samorządów województw, – wysoki przyrost liczby studentów (1,8 mln), jak również znaczący przyrost liczby doktorantów (o 350%) za 10 lat. Poza tym Polska jako członek Unii Europejskiej posiada dostęp do istotnego źródła finansowania, jakim są fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności, jak również bierze czynny udział w inicjatywach realizowanych na rzecz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, w ramach strategii lizbońskiej, jak również w ramach programów ramowych oraz w innych przedsięwzięciach europejskich. 2. Założenia polityki innowacyjnej Polski w rządowych dokumentach strategicznych Problematyka innowacyjności gospodarki podejmowana jest w licznych programach rządowych. Zrozumienie faktycznych potrzeb, określenie priorytetów, celów oraz metod ich realizacji stanowi pierwszy krok w dążeniu do budowy systemu umożliwiającego rozwój gospodarki opartej na wiedzy. Strategia rządu z zakresu polityki proinnowacyjnej zapisana jest w takich dokumentach, jak: Narodowa strategia rozwoju regionalnego 2007–2013, Narodowy plan rozwoju 2007–2013, Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r. Narodowa strategia rozwoju regionalnego stanowi jedną z podstawowych strukturalnych strategii średniookresowych. Głównym celem podjęcia prac nad jej uchwaleniem była potrzeba zharmonizowania programowania w Polsce z programowaniem w Unii Europejskiej, cele rozwoju określone w NSRR są spójne z polityką strukturalną Unii Europejskiej. Pośród trzech celów strategicznych zawartych w NSRR znaczenie dla rozwoju innowacyjności w Polsce ma cel dotyczący zwiększania konkurencyjności województw. Cel ten ma zostać osiągnięty dzięki koncentracji środków oraz działań na sześciu obszarach priorytetowych. Wśród nich bezpośrednie znaczenie dla polityki innowacyjnej kraju ma obszar „Wzmacnianie potencjału innowacyjnego regionów”. Cel realizowany będzie poprzez takie działania, jak:. Narodowa strategia rozwoju regionalnego na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 6 września 2005 r., Warszawa 2005. . K_746 24. 7/4/08 1:24:50 PM.

(5) Członkostwo w Unii Europejskiej…. 25. – tworzenie regionalnych systemów innowacji integrujących innowacyjny potencjał regionów dzięki poszerzaniu dostępu do informacji o nowych technologiach, w tym dzięki wykorzystaniu systemu wymiany i transferu technologii, – zwiększanie potencjału zaplecza badawczo–rozwojowego i akademickiego kraju, a także jego międzyregionalna integracja warunkująca rozwój pozametropolitalnych ośrodków naukowo-badawczych oraz akademickich, – tworzenie w regionach warunków do rozwoju potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw oraz ich zaawansowania technologicznego poprzez tworzenie regionalnych sieci doradztwa i wspierania przedsiębiorstw. Pozostałe priorytety omawianego celu strategicznego także obejmują działania na rzecz rozwoju innowacyjności w Polsce. Są to np.: poprawa warunków dla przedsiębiorstw innowacyjnych na obszarach metropolitalnych, wspieranie powstawania klastrów oraz innych specjalistycznych sieci służących współpracy sektora prywatnego i publicznego oraz instytucji naukowo-badawczych. Narodowy plan rozwoju 2007–2013 stanowi kompleksowy dokument określający strategię społeczno-gospodarczą Polski. „[…] Spaja wszystkie przedsięwzięcia i działania o charakterze rozwojowym podejmowane w kraju. To kompleksowy program rozwoju społeczno-gospodarczego, finansowany przy współudziale środków unijnych oraz ze środków krajowych”. Z punktu widzenia innowacyjności, priorytetem strategicznym zawartym w NPR jest „przedsiębiorczość i innowacyjność”. Mowa jest tutaj o tworzeniu nowych obszarów aktywności gospodarczej, kreowaniu postaw innowacyjnych w społeczeństwie oraz włączaniu nauki w rozwój gospodarczy. Zgodnie z NPR, aby osiągnąć te cele, należy przede wszystkim rozwijać postawy innowacyjności, odpowiedzialności za los własny i wspólnoty, dokonywać poprawek w otoczeniu prawno-administracyjnym i prawno-finansowym przedsiębiorstw, rozwijać rynek kapitałowy i ułatwiać przedsiębiorcom dostęp do różnych form kapitału finansowego, w tym mechanizmów mikropożyczkowych. W zakresie tego priorytetu podejmowane będą intensywne działania nastawione na upowszechnienie gospodarki elektronicznej. Wsparcia wymagają: działalność badawcza oraz powiązania sfery badawczej i rozwojowej z gospodarką, rozwój rynku innowacji oraz upowszechnienie praw własności przemysłowej. Program Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r. stanowi jedną z części narodowego planu rozwoju. Program przedstawia priorytety dla zwiększenia innowacyjności gospodarki. Są to: – tworzenie mechanizmów i struktur sprzyjających działalności innowacyjnej, – kształtowanie postaw innowacyjnych, . Projekt narodowego planu rozwoju 2007–2013, Warszawa, wrzesień 2005.. Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r., program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów 11 lipca 2000 r. . K_746 25. 7/4/08 1:24:50 PM.

(6) 26. Patrycja Brańka. – zwiększenie sprawności wdrażania nowoczesnych rozwiązań w gospodarce, – zmiana wzorców konsumpcji i modeli produkcji w Polsce na najbardziej korzystne dla trwałego i zrównoważonego rozwoju. W ramach pierwszego priorytetu podejmowane są działania mające na celu przede wszystkim włączenie Polski w europejski system monitorowania i prognozowania trendów rozwojowych w technologii, promowanie wzornictwa, budowę parków technologicznych, parków przemysłowych, budowę odpowiedniego systemu instytucjonalnego dla wspierania procesów rozwoju innowacji. Działania w zakresie drugiego priorytetu mają za zadanie wspieranie rozwoju zainteresowań i wiedzy dzieci i młodzieży w zakresie techniki, technologii i nauk ścisłych, permanentnej edukacji w zakresie przedsiębiorczości i innowacji. Zwiększanie sprawności wdrażania nowoczesnych rozwiązań w gospodarce sprowadza się m.in. do promowania technologii informacyjnych, rozwoju kooperacji w regionie, przyciągania inwestycji zagranicznych do sektorów innowacyjnych i zaawansowanych technologicznie, tworzenia warunków do rozwoju venture capital w Polsce. W zakresie czwartego priorytetu udzielane jest wsparcie dla programów „czystej produkcji”, tworzone są bazy danych o krajowych technologiach ochrony środowiska, wprowadzana jest certyfikacja efektywnego użytkowania energii. 4. Uwarunkowania polityki innowacyjnej w Polsce wynikające z realizacji strategii lizbońskiej Strategia lizbońska stanowi najważniejszy długofalowy dokument reform społeczno-gospodarczych w Unii Europejskiej. Została przyjęta przez państwa członkowskie na szczycie w Lizbonie w marcu 2000 r. Realizacja zadań oraz celów zawartych w strategii ma prowadzić do stworzenia w Unii Europejskiej najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki, zdolnej do trwałego rozwoju, tworzącej większą liczbę lepszych miejsc pracy oraz charakteryzującej się większą spójnością społeczną. Lata 90. pomimo wielu sukcesów gospodarki unijnej ujawniły jej słabości w porównaniu z gospodarkami Stanów Zjednoczonych oraz Japonii. Istniejące dysproporcje pogłębiły się znacznie w kolejnej dekadzie. Przejawiały się one głównie w wolniejszym niż w USA tempie rozwoju gospodarczego, mniejszych możliwościach absorpcji nowych technologii, większych problemach na rynku pracy. W 2003 r. PKB na 1 mieszkańca w Unii Europejskiej stanowił 71% PKB osiągniętego w Stanach Zjednoczonych, mniejsza była wydajność pracy na zatrudnionego oraz czas pracy (odpowiednio 82% oraz 84,7% wydajności w USA). Stopa zatrudnienia w 2003 r. w krajach Unii wynosiła 64%, a w Stanach Zjednoczonych 75%. Mniejszy niż w Stanach Zjednoczonych był także w UE średni roczny czas pracy liczony w godzinach na zatrudnionego, różnica wynosiła 229. K_746 26. 7/4/08 1:24:51 PM.

(7) Członkostwo w Unii Europejskiej…. 27. godzin. W krajach Unii Europejskiej niższy o 16% jest odsetek osób z wyższym wykształceniem. Obecnie, w sytuacji występowania problemów strukturalnych, z jakimi boryka się Unia Europejska, mniej mówi się o prześciganiu gospodarki USA, natomiast sama strategia lizbońska stanowi pewnego rodzaju program zahamowania niekorzystnych procesów, jakie mają miejsce w gospodarce unijnej. Brak jakichkolwiek wymiernych efektów realizacji strategii skłonił państwa członkowskie do ponownego przedyskutowania założeń dokumentu, co zaskutkowało sformułowaniem pod koniec 2004 r. dokumentu pt: „Working Together for Growth and Jobs. A New Start of The Lisbon Strategy”. Pośród dziesięciu zredefiniowanych celów rozwoju Unii Europejskiej trzy dotyczą bezpośrednio polityki innowacyjnej. Są to: – zwiększenie oraz poprawa inwestycji w naukę oraz badania, – promocja innowacji, technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) oraz racjonalnego wykorzystywania zasobów naturalnych, – tworzenie silnej bazy przemysłowej. Zgodnie z nowo przyjętymi priorytetami, władze na wszystkich szczeblach administracyjnych w państwach członkowskich powinny wspierać rozwój innowacyjności. Zarówno państwa, jak i podmioty prywatne powinny zwiększać wydatki na badania i rozwój oraz wykorzystywać nowe technologie w praktyce gospodarczej. Dla potrzeb realizacji celów cząstkowych w zakresie budowy gospodarki opartej na wiedzy powołano różnego rodzaju inicjatywy. W dziedzinie rozwoju innowacji został stworzony plan działania – inwestycje w badania (Investing in Research: an Action Plan for Europe), który ma za zadanie pomóc krajom unijnym w osiągnięciu do 2010 r. nakładów na B+R równych 3% PKB. W ramach planu zaproponowano trzy grupy działań: – działania mające na celu koordynację pomiędzy członkami UE w zakresie budowania systemów innowacyjnych, m.in. stworzenie kilku europejskich platform technologicznych, – działania prowadzące do zwiększenia nakładów publicznych na badania, – poprawę otoczenia dla badań i innowacji technologicznych w Europie, m.in. ochronę własności intelektualnej, ustalenie jasnych reguł konkurencji, usprawnienie działania rynków finansowych. Kolejną inicjatywą mającą wspomagać kraje Unii Europejskiej w dążeniu do gospodarki opartej na wiedzy jest inicjatywa dla wzrostu (An European Initiative for Growth). W jej ramach zostało zatwierdzonych kilka projektów skoncentrowanych na sektorach technologicznych, dotyczących m.in. rozwoju nanoM.J. Radło, Strategia lizbońska – przyczyny, cele, skuteczność, polskie priorytety, Polskie Forum strategii lizbońskiej, www.pfsl.pl/news.php?id=140, 28.11.2005. . K_746 27. 7/4/08 1:24:52 PM.

(8) 28. Patrycja Brańka. elektroniki, nowej generacji laserów, nowego globalnego systemu satelitarnego dla monitorowania środowiska oraz bezpieczeństwa. Niewystarczająca innowacyjność europejskiej gospodarki uważana jest za jedną z głównych przyczyn niskiego wskaźnika rozwoju. Inicjatywą mającą poprawić innowacyjność europejskich przedsiębiorstw jest plan działań dla innowacyjności (A New Action Plan for Innovation). W ramach tej inicjatywy wyróżniono sześć głównych celów: – wykorzystywanie różnych źródeł wiedzy – działania podejmowane w ramach tej inicjatywy to np. poprawa transferu wiedzy poprzez budowanie klastrów, platform technologicznych, poprawa efektywności wpływu programu ramowego na innowacje poprzez lepsze dostosowanie przyszłych działań dla potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw, – innowacje w całej gospodarce – wprowadzanie innowacji do wszystkich możliwych dziedzin życia gospodarczego oraz społecznego, stosowanie benchmarkingu dla wprowadzanych innowacji, prezentowanie najlepszych praktyk na poziomie europejskim, – możliwość wprowadzania innowacji na rynek – kształtowanie takich regulacji, aby nie hamowały procesów innowacyjnych, ale je stymulowały, np. poprzez budowanie społecznego zaufania do nowych rozwiązań, – inwestowanie w innowacje – mobilizacja najbardziej skutecznych instrumentów finansowych na rozwój oraz wprowadzanie innowacji, – umiejętności konieczne do wprowadzenia innowacji – podnoszenie niezbędnych kwalifikacji w przedsiębiorstwach w celu skutecznego tworzenia innowacji, – efektywny system nadzoru – działania prowadzone na rzecz lepszej koordynacji pomiędzy krajami członkowskimi, a także instytucjami europejskimi w zakresie tworzenia polityki innowacyjnej. Kolejnym ważnym aspektem związanym z realizacją założeń strategii lizbońskiej jest przygotowanie przez władze krajowe, a także regionalne programów rozwoju, które będą uwzględniać jej priorytety oraz w jak największym stopniu umożliwiać osiąganie założonych przez Unię Europejską wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego. Warunkiem efektywnego rozwoju jest m.in. budowanie regionalnych systemów innowacji, a więc systemów współpracy pomiędzy różnego rodzaju organizacjami, instytucjami oraz przedsiębiorstwami działającymi w regionach, których wspólnym celem jest rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności na obszarze, gdzie funkcjonują. Do organizacji działających w ramach takiego systemu mogą należeć: władze samorządowe, agencje rozwoju regionalnego, wyższe uczelnie, ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, ośrodki badawczo-rozwojowe, firmy konsultingowe, firmy produkcyjne i usługowe itp.. K_746 28. 7/4/08 1:24:54 PM.

(9) Członkostwo w Unii Europejskiej…. 29. Ze względu na fakt, że rozwój innowacyjności oraz budowanie gospodarki opartej na wiedzy w dużym stopniu decyduje o konkurencyjności regionów, Unia Europejska podjęła już szersze działania w tej dziedzinie. Rozwój konkurencyjności oraz wzrost zatrudnienia będą od 2007 r. stanowić cel 2 wspólnej polityki strukturalnej. Zmiana dotychczasowego celu 2 oznacza stopniowe zmiany w przyszłej polityce regionalnej Unii z finansowania regionów słabo rozwiniętych w kierunku przedsięwzięć mających podnosić konkurencyjność. Zmiany te także dla Polski sygnalizują potrzebę przechodzenia z polityki redystrybucyjnej, mającej na celu jedynie wyrównywanie dysproporcji, na politykę wspierającą działania służące poprawie konkurencyjności regionów. W czerwcu 2003 r. Komisja Europejska opublikowała dokument pt. „Inwestycje w badania – plan działania dla Europy”. W dokumencie wytyczono działania, które pozwolą państwom europejskim osiągnąć poziom nakładów na badania i rozwój w wysokości 3% PKB. W dokumencie wskazano na konieczność tworzenia narodowych strategii wzrostu nakładów na B+R, a także wykreowania odpowiednich instrumentów oraz metod budowania potencjału badawczo-rozwojowego. Ponadto cele polityki innowacyjnej krajów członkowskich powinny być spójne z polityką Unii. Kraje powinny dążyć do uzyskania równowagi w finansowaniu rozwoju innowacyjności ze źródeł państwowych i prywatnych. 5. Inicjatywy podejmowane w Polsce na rzecz integracji z europejską przestrzenią badawczą W związku z przystąpieniem do struktur Unii Europejskiej, polska sfera badawczo-rozwojowa znajduje się w fazie dużych przemian oraz dostosowywania do europejskiej przestrzeni badawczej, integrującej systemy badawcze wszystkich krajów członkowskich. Zapoczątkowany został proces reform polskiego systemu instytucjonalnego polityki innowacyjnej. Jednym z celów cząstkowych jest osiągnięcie wskaźnika 3% PKB wydatków na badania i rozwój techniki, w tym 2/3 ze źródeł prywatnych. Uczestnictwo Polski w przedsięwzięciach unijnych dotyczących budowy europejskiej przestrzeni badawczej stało się podstawą rozwoju innowacji w Polsce. Do tej pory można pozytywnie ocenić udział polskich jednostek badawczych oraz przedsiębiorstw w V Programie ramowym badań, rozwoju techniki i prezentacji. W latach 1999–2002 aż 5700 polskich zespołów złożyło projekty, z czego 1300 zostało wybranych przez Komisję Europejską do finansowania. Wraz z zespołami innych krajów członkowskich przyczyniły się do wytworzenia nowych technologii na sumę ponad 1 mld euro. Współpraca ta zaowocowała znaczną integracją polskiej sfery badawczo-rozwojowej z europejską. W VI programie ramowym pod względem realizowanych programów Polska plasuje się w okolicy dziesiątego. K_746 29. 7/4/08 1:24:55 PM.

(10) Patrycja Brańka. 30. miejsca. Polska, pod warunkiem że w najbliższych latach wzmocni swoją infrastrukturę badawczą oraz zacieśni współpracę pomiędzy nauką i gospodarką, ma szansę dołączyć do grupy pięciu największych i najaktywniejszych krajów Unii Europejskiej w dziedzinie badań – Niemiec, Wielkiej Brytanii, Włoch, Francji i Hiszpanii, tworząc „wielką szóstkę”10. Ważnym narzędziem mogącym wspierać rozwój sektora B+R w Polsce są fundusze strukturalne. Polska znajduje się wśród największych beneficjentów funduszy strukturalnych oraz Funduszu Spójności. Narodowy plan rozwoju na lata 2004–2006 nie zawiera wskazań co do priorytetu dla badań oraz rozwoju technologii, ale w ramach funduszy strukturalnych oferowanych jest ok. 0,5 mld euro na działania związane ze sferą B+R. Większość z tych środków znajduje się w sektorowym programie operacyjnym „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw”, sektorowym programie operacyjnym „Rozwój zasobów ludzkich” oraz Zintegrowanym programie operacyjnym rozwoju regionalnego. W związku z potrzebą wspomnianych zmian oraz dostosowań w zakresie polityki innowacyjnej w Polsce, w 2004 r. Urząd Komitetu Badań Naukowych przekształcił się w Ministerstwo Nauki i Informatyzacji. Powstanie tej instytucji w przyszłości przesądzać ma m.in. o podejmowaniu skutecznych działań na rzecz wzrostu nakładów na B+R z budżetu państwa. Ważnym krokiem w transformacji sfery B+R było uchwalenie w październiku 2004 r. ustawy o zasadach finansowania nauki. W ustawie pojawił się istotny z punktu widzenia realizacji założeń strategii lizbońskiej przez Polskę zapis: „wydatki na naukę finansowane przez ministra ustala się w ustawie budżetowej w wysokości zapewniającej dojście Polski do poziomu wydatków wynikających ze strategii lizbońskiej”11. Zgodnie z ustawą minister ustala krajowy program ramowy (KPR), który określa najważniejsze kierunki badań naukowych oraz prac rozwojowych. Program ten, na wzór programu ramowego UE, mógłby być istotnym instrumentem dla rozwoju badań oraz adaptacji nowoczesnych rozwiązań w gospodarce12. Poprzez system konkursów KPR mógłby finansować strategiczne dla przedsiębiorstw projekty badawcze. Jego zakres powinien obejmować priorytety wypracowane przez polskie platformy technologiczne. Ustawa ta w dużym stopniu przyczyniła się do otwarcia środowiska badawczego na problematykę społeczno-gospodarczą kraju, a także stworzyła możliwości ziden10 A. Siemaszko, Europejska przestrzeń badawcza – szanse i zagrożenia dla Polski [w:] Zielona księga PFSL – Polska wobec redefinicji strategii lizbońskiej, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa–Gdańsk 2005, s. 88. 11 Ustawa o zasadach finansowania nauki z dnia 8 października 2004 r., Dz.U. 2004, nr 238, poz. 2390. 12. K_746 30. A. Siemaszko, op. cit., s. 91.. 7/4/08 1:24:56 PM.

(11) Członkostwo w Unii Europejskiej…. 31. tyfikowania oraz realizowania priorytetowych kierunków badawczych w ramach krajowego programu ramowego. Jej powstanie umożliwia także realizację dużych przedsięwzięć badawczych prowadzonych zarówno w obszarze badań poznawczych, jak i stosowanych w przemyśle, medycynie, rolnictwie, kulturze itp., jak również zapewnia zdolności do wykorzystywania środków na badania i rozwój pochodzących z funduszy strukturalnych, środków prywatnych, Funduszu Spójności, inwestycji offsetowych oraz programów badawczych Unii Europejskiej. Obecnie w procesie rozwoju współpracy pomiędzy sferą B+R a gospodarką znaczącą rolę pełnią centra zaawansowanych technologii oraz centra doskonałości. Centrum zaawansowanych technologii jest konsorcjum naukowym, składającym się z jednostek naukowych, prowadzących badania o uznanym poziomie światowym oraz z innych podmiotów działających na rzecz badań naukowych i prac rozwojowych, rozwoju innowacji i wdrożeń. Centrum zaawansowanych technologii, na podstawie umowy zawartej pomiędzy członkami, prowadzi działalność o charakterze interdyscyplinarnym, służącą opracowaniu, wdrażaniu i komercjalizacji nowych technologii związanych z dziedzinami nauki uznanymi za szczególnie ważne dla gospodarki w założeniach polityki naukowej i innowacyjnej kraju. Centrum doskonałości jest jednostką naukową lub zespołem pracowników naukowych prowadzących w sposób ciągły badania naukowe w ramach współpracy międzynarodowej, w szczególności w ramach programów Unii Europejskiej, mające na celu rozwój nauki w dziedzinach uznanych za szczególnie ważne dla gospodarki w założeniach polityki naukowej państwa. Naukowcy działający w ramach centrum doskonałości wykorzystują zaplecze naukowe kilku różnych instytucji pracujących pod wspólnym naukowym i organizacyjnym kierownictwem. Centra doskonałości powinny realizować zarówno projekty z zakresu badań podstawowych, jak i poszukiwać konkretnych zastosowań innowacyjnych. Centrum doskonałości powinno: – posiadać zespół wysoko wykwalifikowanych naukowców, – prowadzić prace naukowe w wąskim bądź multidyscyplinarnym zakresie, – mieć dobrze określoną strukturę organizacyjną z własnym programem badawczym, – posiadać międzynarodową renomę oraz kontakty naukowe, – mieć zapewnione stabilne finansowanie (publiczne oraz z niezależnych źródeł)13. W Polsce funkcjonuje 26 centrów zaawansowanych technologii oraz 100 centrów doskonałości. Centra te są skoncentrowane w niektórych regionach, stąd mówi się o funkcjonowaniu np. Centralnego Makroregionu Zaawansowanych Technologii bądź Śląsko-Małopolskiego Makroregionu Zaawansowanych Technologii.. 13. K_746 31. Centrum Doskonałości, http://www.kbn.gov.pl/wfs/cd.htm, 2.05.2005.. 7/4/08 1:24:57 PM.

(12) Patrycja Brańka. 32. Istotną rolę w strategicznym planowaniu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, gdzie istnieje ścisła współpraca pomiędzy środowiskiem nauki i gospodarki, odgrywają regionalne strategie innowacji (RSI). Celem RSI jest budowanie trwałego partnerstwa pomiędzy jednostkami naukowymi a przemysłem, podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez wprowadzanie nowych technologii oraz rozwijanie specyficznych umiejętności pracowników w zakresie badań i innowacji. Powinny one określać kierunki polityki innowacyjnej oraz sposoby jak najlepszego wykorzystania regionalnej infrastruktury wspomagającej innowacyjność. Regionalne strategie innowacji funkcjonują w Unii Europejskiej od 1994 r. Ich głównym celem jest podniesienie konkurencyjności krajów Unii w stosunku do najważniejszych gospodarek na świecie w dziedzinie rozwoju innowacyjności. Ich funkcjonowanie pozwoliło w krajach członkowskich na: – stworzenie konsensusu w regionach co do wyboru metodologii opracowywanej strategii, – kształtowanie świadomości o konieczności stosowania innowacji, – skoordynowanie działalności naukowej i badawczo-rozwojowej, aby osiągnięcia naukowe i techniczne mogły zostać skomercjalizowane oraz wdrożone w przemyśle danego regionu. Regionalne strategie innowacji obejmują wszystkie regiony Polski. Służą opracowywaniu celów i instrumentów polityki innowacyjnej dla osiągnięcia wzrostu konkurencyjności regionalnej gospodarki. Dzięki RSI tworzony jest w województwie system innowacyjny zapewniający przedsiębiorstwom dostęp do wiedzy, umiejętności, środków finansowych, doradztwa oraz informacji rynkowych, a także tworzący powiązania pomiędzy przedsiębiorstwami a innymi partnerami w systemie innowacyjnym14. Kolejnym nowym narzędziem polityki innowacyjnej państwa, które ma wspomóc osiągnięcie celów określonych w strategii lizbońskiej, jest przygotowana przez Ministerstwo Gospodarki i Pracy ustawa o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej15. Głównym celem wytyczonym w ustawie jest wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki poprzez wzrost nakładów na sektor prywatny oraz poprawę efektywności gospodarowania środkami publicznymi na badania i rozwój. Narzędzia realizacji tego celu to: – nowy instrument finansowy w postaci kredytu technologicznego, – nadawanie przedsiębiorcom statusu centrów badawczo-rozwojowych, – zmiany w prawie podatkowym, – rozszerzenie zadań Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. 14. A. Siemaszko, op.cit., s. 92.. Ustawa o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej z dnia 29 listopada 2005 r., Dz.U. 2005, nr 179, poz. 1484. 15. K_746 32. 7/4/08 1:24:58 PM.

(13) Członkostwo w Unii Europejskiej…. 33. Kredyt technologiczny ma być przeznaczony na finansowanie inwestycji polegających na zastosowaniu nowej technologii, zarówno własnej, jak i nabytej, a także wdrożeniu produkcji nowych wyrobów lub modernizacji wyrobów produkowanych z wykorzystaniem tej technologii. Kredyt obsługiwany będzie przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Przedsiębiorca, który udokumentuje sprzedaż towarów i usług powstałych w wyniku inwestycji, będzie miał możliwość ubiegania się o umorzenie maksymalnie 50% wartości kredytu. Wysokość kredytu technologicznego nie będzie mogła przekroczyć kwoty 2 mln euro, a całkowita kwota umorzenia 1 mln euro. Celem nadawania przedsiębiorcom statusu centrum badawczo-rozwojowego jest rozwój prywatnego sektora badawczo-rozwojowego oraz wzrost popytu na usługi B+R przez oferowanie mu zachęt podatkowych. Podstawowym kryterium nadawania statusu centrum jest osiąganie przez przedsiębiorcę co najmniej 50% przychodów ze sprzedaży własnych wyników badań lub prac rozwojowych. Instrument ten nie jest skierowany do firm wdrażających innowacje, lecz do prywatnych centrów badawczych, w znacznej mierze utrzymujących się ze sprzedaży wyników badań lub prac rozwojowych. Dlatego jest to propozycja kierowana m.in. do zagranicznych inwestorów chcących zlokalizować swoje centra badawczo-rozwojowe w Polsce, krajowych przedsiębiorstw o charakterze prywatnych instytucji badawczych oraz do przekształconych i skomercjalizowanych jednostek badawczo-rozwojowych. Przedsiębiorca, który uzyskał status centrum badawczo-rozwojowego, będzie zwolniony z podatku od nieruchomości, które wykorzystuje do prowadzenia badań i prac rozwojowych. Ponadto ustawa zawiera szerszy zakres zadań Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Zmiany mają na celu poprawę warunków i skuteczność wdrażania polityki innowacyjnej państwa na poziomie krajowym i regionalnym. Do nowych zadań Agencji będzie należało: – wspieranie i promocja przedsięwzięć, w tym programów centralnych i regionalnych w zakresie rozwoju innowacyjności, – wspomaganie organów administracji rządowej i samorządowej w zbieraniu i przetwarzaniu danych o potrzebach państwa w zakresie innowacyjności, – wspieranie działalności instytucji otoczenia przedsiębiorstw działających na rzecz wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw i gospodarki, takich jak jednostki badawczo-rozwojowe, centra badawczo-rozwojowe, centra transferu technologii, inkubatory przedsiębiorczości, parki technologiczne, – nadzorowanie i koordynacja krajowej sieci innowacji. Zmiany przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz od osób prawnych przewidzianych w ustawie mają za zadanie zmniejszenie obecnych trudności, jak również stworzenie zachęt podatkowych. Do głównych zmian w tym zakresie należeć będą:. K_746 33. 7/4/08 1:24:59 PM.

(14) 34. Patrycja Brańka. – możliwość odliczenia przez przedsiębiorcę od podstawy opodatkowania ceny zakupu nowej technologii od jednostek naukowych polskich lub zagranicznych (w tym od przedsiębiorstw o statusie centrów badawczo-rozwojowych) w wysokości nie większej niż 50% w przypadku mikro, małych i średnich przedsiębiorstw oraz 30% w przypadku pozostałych przedsiębiorstw, – możliwość zaliczenia w koszty wydatków na prace rozwojowe, niezależnie od wyniku, jakim się zakończyły, – skrócony okres amortyzacji zakończonych prac rozwojowych z 36 do 12 miesięcy, – wprowadzenie 22% stawki podatku VAT na usługi naukowo-badawcze. Dotychczasowe zwolnienie tych usług z podatku VAT stanowiło barierę dla współpracy podmiotów sprzedających usługi badawczo-rozwojowe z innymi podmiotami gospodarczymi. Podmioty prowadzące badania ponosiły zwiększone koszty swojej działalności w związku z brakiem możliwości odliczenia podatku VAT naliczanego przy zakupie materiałów i usług. Wkrótce w krajach członkowskich UE rozpocznie się realizowanie VII programu ramowego, którego zadaniem jest kontynuacja tworzenia europejskiej przestrzeni badawczej. W ramach VII programu ramowego zdefiniowano 6 głównych celów: – tworzenie europejskich centrów doskonałości, – wprowadzenie wspólnych europejskich inicjatyw technologicznych, – rozwój badań podstawowych poprzez konkursy na poziomie europejskim, – rozwój mobilności wśród naukowców, – rozwój wielkich infrastruktur badawczych, – poprawę koordynacji krajowych programów badawczych. VII program ramowy ma prowadzić do wzrostu konkurencyjności wszystkich krajów członkowskich, zapewniając im równe szanse w dostępie do środków pomocowych, gdyż wykorzystanie ich potencjału rozwojowego pozwoli na szybką realizację założeń strategii lizbońskiej. Jednak spośród 6 priorytetów przynajmniej dwa mogą okazać się dla Polski bardzo trudne do realizacji. Chodzi tutaj o priorytety dotyczące wprowadzania wspólnych europejskich inicjatyw technologicznych oraz rozwój wielkich infrastruktur badawczych. Polska w małym stopniu uczestniczy w budowaniu struktur badawczych na obszarze Unii, jakimi są np. sieci doskonałości (networks of excellence). Obecnie funkcjonuje ok. 100 sieci, wypełniając niemal wszystkie główne obszary badawcze, ale w połowie z nich nie ma żadnych centrów doskonałości z Polski. Podobnie brakuje reprezentacji polskiego przemysłu w europejskich platformach technologicznych. Fakt ten stanowi istotne zagrożenie dla pełnego uczestnictwa Polski w europejskiej przestrzeni badawczej, co wiązałoby się z faktem niemożliwości korzystania przez Polskę z części środków finansowych na realizację priorytetów VII programu ramowego. Aby zapo-. K_746 34. 7/4/08 1:24:59 PM.

(15) Członkostwo w Unii Europejskiej…. 35. biec takiej sytuacji, Polska przystąpiła do tworzenia platform technologicznych w celu zintegrowania przemysłu w najważniejszych sektorach. Obecnie funkcjonują trzy polskie platformy technologiczne, a kolejnych 17 znajduje się w fazie negocjacji. Cele ich tworzenia są następujące16: – aktywny udział w strukturach europejskich platform technologicznych, – aktywny udział w definiowaniu i implementacji europejskich strategicznych agencji, – aktywne uczestnictwo w programach ramowych UE, – przygotowanie strategicznego i ambitnego programu badawczego, nakierowanego na potrzeby przedsiębiorstw sektora, który stałby się elementem krajowego programu ramowego, – integracja głównych partnerów gospodarczych i badawczych, – mobilizacja istotnych środków prywatnych i publicznych, – optymalne wykorzystanie funduszy strukturalnych, – promocja i lobbing na korzyść danego sektora gospodarki, – stworzenie odpowiedniej struktury zarządzającej. 6. Podsumowanie Rozwój innowacyjności stanowi jeden z najważniejszych aspektów rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej. Znajduje to odzwierciedlenie w zapisach celów rozwoju w dokumentach strategicznych Unii, tworzonych instrumentach, strukturach instytucjonalnych, wspierających innowacje oraz stymulujących współpracę sektora nauki oraz sektora przedsiębiorczości. Jednym z wielu zadań, jakie Polska powinna zrealizować na drodze dążenia do budowy konkurencyjnej, innowacyjnej gospodarki jest integracja środowiska nauki ze środowiskiem gospodarczym. Przykładem efektywnych przedsięwzięć na rzecz rozwoju innowacji w Unii Europejskiej jest realizacja programów ramowych. Dlatego wskazany jest rozwój krajowych programów ramowych, których głównym zadaniem będzie rozwój technologii w najważniejszych dla polskiej gospodarki dziedzinach. Istotne jest także korelowanie krajowego programu ramowego z unijnymi inicjatywami, takimi jak np. europejskie platformy technologiczne. Cel, jaki został postawiony w strategii lizbońskiej, dotyczący finansowania sfery badań i innowacji przez państwa członkowskie w wysokości 3% ich dochodu narodowego, stawia przed Polską ogromne wyzwanie. Już teraz wiadomo, że nasz kraj nie osiągnie w najbliższych latach tego poziomu (planowany jest wzrost nakładów na sektor B+R do wysokości 1,5% budżetu). Niemniej podnoszenie Polskie platformy technologiczne, http://www.mnii.gov.pl/mnii/index.jsp?place=Lead07&news_cat_id=736&news_id=1712&layout=6&page=text, 3.05.2005. 16. K_746 35. 7/4/08 1:25:00 PM.

(16) 36. Patrycja Brańka. poziomu wydatków na ten sektor powinno być jednym z celów priorytetowych polityki innowacyjnej kraju. W strategii lizbońskiej przyjęto także założenie wzrostu poziomu finansowania sektora badań i rozwoju przez prywatne przedsiębiorstwa do 2/3 wszystkich wydatków. Dla polityki innowacyjnej Polski oznacza to konieczność wykreowania takich narzędzi finansowania rozwoju innowacji, które będą w stanie efektywnie wspomagać, a także zachęcać prywatnych przedsiębiorców do inwestowania w badania nad innowacyjnymi rozwiązaniami oraz efektywnego wdrażania ich wyników. Reasumując, przed polityką innowacyjną w Polsce stoi ogromne wyzwanie wynikające z potrzeby stworzenia odpowiednich narzędzi finansowych i instytucjonalnych, efektywnych w działaniach na rzecz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, która z jednej strony pozwoli Polsce stać się równym partnerem dla rozwiniętych krajów Unii Europejskiej, a z drugiej – będzie w stanie rozwinąć swoje najlepsze gałęzie gospodarki, tak by były konkurencyjne na rynku europejskim i na rynkach światowych. Literatura European Innovation Scoreboard 2004, Comparative Analysis of Innovation Performance, Komisja Europejska, Bruksela 2004. Jaka polityka gospodarcza dla Polski? red. U. Płowiec, VII Kongres Ekonomistów Polskich, t. 2, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001. Narodowa strategia rozwoju regionalnego na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 6 września 2005 r., Warszawa 2005. Projekt narodowego planu rozwoju 2007–2013, Warszawa, wrzesień 2005. Radło M.J., Strategia lizbońska – przyczyny, cele, skuteczność, polskie priorytety, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, www.pfsl.pl/news.php?id=140, 28.11.2005. Ustawa o zasadach finansowania nauki z dnia 8 października 2004 r., Dz.U. 2004, nr 238, poz. 2390. Ustawa o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej z dnia 29 listopada 2005, Dz.U. 2005, nr 179, poz. 1484. Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw w latach 2004–2006, Sektorowy program operacyjny przyjęty przez Radę Ministrów 16 marca 2004 r., Warszawa 2004. Założenia polityki innowacyjnej państwa do 2002 roku, dokument rządowy przyjęty przez Radę Ministrów na posiedzeniu w dniu 6 grudnia 1999 r., Komitet Badań Naukowych, Warszawa 1999. Założenia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa do 2020 roku, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa, grudzień 2004.. K_746 36. 7/4/08 1:25:01 PM.

(17) Członkostwo w Unii Europejskiej…. 37. Zielona księga PFSL – Polska wobec redefinicji strategii lizbońskiej, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa–Gdańsk 2005. Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r., program rządowy przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 11 lipca 2000 r., Warszawa 2000. European Union Membership as a Factor Determining Poland’s Innovation Policy Today, innovation constitutes one of the most important factors of socio-economic development. For many years now, European Union countries have been conducting intensive activities in order to increase the innovativeness of their economies. The Polish economy has one of the lowest indicators of innovation among Member States. Therefore, efforts should be redoubled in Poland to create an effective system of institutions as well as different types of instruments that will help Polish companies fully utilise the latest knowledge and, consequently, enable them to become competitive on world markets.. K_746 37. 7/4/08 1:25:01 PM.

(18) K_746 38. 7/4/08 1:25:02 PM.

(19)