Rozwój literatury rosyjskiej w ujęciu Apollona Grigorjewa

A C T A U H I V E R S I T A T I S L O D Z I B H S I S FOLIA LITTERAEIA 2 2 , 1988

A n d rz e j L a z a r l

ROZWÓJ LITERATURY ROSYJSKIEJ W UJÇCIU APOLLONA GRIGORJEWA

Ze w s z y s tk ic h wyrazów ducha lu d z k ie g o l i t e r a t u r a j e s t w yra-zem n a j b a r d z i e j ogóln od ostępn ym , n a j b a r d z i e j d em ok ratyczny m 1.

A p o llo n G rig o rje w

W s p u ś c i ź n ie A p o llo n a G r ig o rje w a obok " l i t e r a t u r y " w y s tę p u ją j e s z o z e dwa p o j ę o i a s " p iśm ie n n io tw o " i " b e l e t r y s t y k a " ( " p i s m i e n - n o s t ' " i " b i e l e t r i s t i k a " ) . W spółczesnem u z n a c z e n iu t y c h p o j ę ć n a j b l i ż s z e j e s t " p iś m ie n n io tw o " . K ry ty k o k r e ś l a nim z a b y tk i p i ś -m ie n n ic tw a r u s k ie g o do XVII w. w ł ą c z n ie 2 . T er-m in " b e l e t r y s t y k a " w sło w n ik u W ło d zim ierza D a la (1 8 6 3 ) w y s tę p u je ja k o synonim " l i -t e r a -t u r y p i ę k n e j " ^ , G rig o rje w używa go je d n a k w z n a c z e n iu n i e c o innym . " B e l e t r y s t y k a " j e s t d l a n ie g o ozymś n iżs z y m , czymś m n iej w zniosłym w po rów na niu z " l i t e r a t u r ą " . " L i t e r a t u r a " J e s t s z t u k ą , tw o rzy j ą a r t y s t a , ozego n i e można p o w ie d z ie ć o " b e l e t r y s t y c e " . "Aby byd b e l e t r y s t ą , w y s ta r c z y byó c z ło w ie k ie m ś w ia tły m , p o s ia -dać z d o ln o ść o b s e r w a o jl , żywego o p o w iad a n ia o r a z p o s ia d a ć t a k i s t o p i e ń u z d o ln i e ń , k t ó r y w arunkow ałby t w o r z e n i e typów n i e z b y t g łę b o k ic h » l e c z do te g o b y być a r t y s t ą , m alarzem ż y c ia i s ę d z i ą je g o z ja w i s k , by s ł u ż y ć s z t u c e wiernym i praw idłowym o d tw o rze -niem ż y o la z je g o rozumnymi prawam i 1 z ja w is k a m i przypadkow ym i [ . . . ] p o t rz e b n a j e s t g łę b o k a w ied z a o c z ło w ie k u w o g ó l e , po-t r z e b n y J e s po-t p raw id ło w y s po-to s u n e k do o z ło w ie k a i ż y c i a , p o po-tr z e b n y

J e s t tw a r d y , o p a r t y n a m ocnych p o d s ta w a ch ś w ia to p o g lą d o r a z wy-1 A. G r i g o r j e w , T l e o r i a wy-1 ż y z n ', " J a k o r '" wy-1 8 63» nr 7 , s . 117 ( w s z y s tk ie tłu m a c z e n ia na ję z y k p o l s k i - A n d rz e j L a z a r l ) .

2 A. G r i g o r j e w , P o ł n o je s o b r a n l j e s o o z i n l e n l j i p i -s ie m , t . 1 , P l e t r o g r a d 1918, -s . 218 i n .

^ Z ob. W. D a 1 , T ołkow yj s ło w a r ' żywogo w ie lik o r u s e k o g o j a -z y k a , t . 1 , Moskwa 1981, s . 8 1 .

p ły w ają c* a tą d poważne s ł u ż e n i e s z t u c e " * . W innym m ie js c u k ry ty k p i s a ł » " r o z p l e n i ł o s i ę t e r a z u n as zb y t w ie lu i k i e p s k lo h , i znośnych b e le t r y s t ó w , c z y l i dostawców m a t e r i a łu do św ią te o z n e g o c z y ta n ia " -* . B e l e tr y s t a m i w tym z n ao z e n iu s ą w ięo d l a G rig o rje w a r ó ż n i p o d rz ę d n i p i s a r z e ty p u W asyla W o n la r la r s k i e g o , a u t o r a b u l -warowych opow iadań i p o w ie ś o i^ .

Z go dnie ze swą m y ślą , i ż prawdziwym d z ie łe m s z t u k i j e s t j e -d y n ie -d z ie ł o "zro -d zo n e o r g a n ic z n i e " , a n i e " stw o rz o n e s z tu c z n ie " , G rig o rje w p o d z i e l i ł l i t e r a t u r ę na " z ro d z o n ą " i "stw o rz o n ą sz tu o a - n i e " 7 , w y d z ie la ją c p r z y tym "tw ó rc z o ść r o ś l i n n ą " , o ż y l i f o l k l o r , k t ó r y , je g o zdaniem , n a j b l i ż s z y j e s t n a tu ra ln e m u org anizm o w i, t e ż J e s t " z ro d z o n y ", a od l i t e r a t u r y r ó ż n i s i ę je d y n i e swą b e z -o s-o b-o w -o śc ią8 .

H i s t o r i a l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j z ac zy n a s i ę d l a G rig o rje w a od ep o k i k lasy cy zm u , a za j e j tw ó rcę k r y ty k u z n a ł "o h ołm og orskieg o c h ło p a - r a s k o ln l k a " M io h ała Ł om onosow a. P o ch o d ze n ie a u to r a "L i-s t u o r e g u ła c h rym otw óri-stw a r o i-s y j i-s k i e g o " j e s t d l a G rig o rjew a symbolem zw iązku l i t e r a t u r y z g l e b ą r o s y j s k ą . J e d n o c z e ś n ie negu-j e on Je dn ak negu-ja k ą k o lw ie k w a r to ść d oro bku klasyoyzm u r o s y negu-j s k i e g o . "W n a s z e j l i t e r a t u r z e k la s y c y s ty c z n e j - p i s z e - n i e b y ło n ic z e g o pow ażnego, n io z e g o , co w j a k ik o lw ie k sp osó b p r z e s z ło b y do ż y o ia . B y ł t o s z e r e g wymyślonych utworów c a łk o w ic ie lekoew ażony oh p r z e z ż y o ie , a n i e lekc ew ażo ny ch je d y n i e p r z e z w ie lc e szanow nych s t a r - c ó w - p is a r z y " 10. K ry tyk o b se rw u je " o cz y w isty f a ł s z w s z y s tk ie g o wym yślonego, stw o rzo n eg o s z t u c z n i e , pom patycznego w l i t e r a t u r z e o k re s u panow ania E l ż b i e t y i K a ta r z y n y " 11. * A. G r i g o r j e w , B i b l i o t i e k a d l a o z t i e n i j a . . . , "Mos- k w i ti a n in " 1852, n r 2 0 , s . 15 9-1 60 . 5 G r i g o r j e w , P o łn o je s o b r a n i j e . . . , s . 175 . ^ Zob. "M o sk w itia n in " 1852, n r 2 0 , s . 159. 7 A. G r i g o r j e w, Z n a m ie n ity je j e w r o p i e j s k i j e p i s a - t i e l i p i e r i e d sudom r u s e k o j k r i t i k i , "W riem ia" 1861, n r 3 , s . 51. 8 Z ob. A. G r i g o r j e w . S o c z i n i e n i j a , t . 1 , S . - P i e - t i e r b u r g 1876, s . 338341» p o r . A. L a z a r i , Podstawowe k a t e -g o r ie f i l o z o f i i w a r t o ś c i A p o llo n a G r i-g o rje w a , " P rz e -g lą d R usycy- s ty c z n y " 1984, n r 1 -2 , a . 7 -2 0 .

9 Zob. A. G r i g o r j e w , L i t i e r a t u r n a j a k r i t i k a , Moskwa 1967, s . 478.

10 G r i g o r j e w , Z n a m ie n ity je j e w r o p i e j s k i j e . . . , s . 5 1 . 11 G r i g o r j e w , L i t i e r a t u r n a j a k r i t i k a . . . , s . 265 .

N eg ując w a r to ś ó o s ie m n a s to w ie c z n e j l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j G rig o rje w n i e n egow ał w a r to ś c i klasyoyzm u z a o h o d n io e u ro p e J a k ie -g o . Klasycyzm n a Z a o h o d z ie , a s z c z e -g ó ln i e we F r a n c j i , b y ł d l* n ie g o k o lejn y m , koniecznym etapem w ro z w o ju m y ś li l u d z k i e j i s z t u k i , b y ł ko lejn y m etapem o ro zw o ju p o s z o z e g ó ln y c h "narodowo-ś c i ^ . W R o s j i n a to m ia s t klasy oyzm z "n a ro d o w o ś c ią" r o s y j s k ą n i e m ia ł n i c w e pó lneg o , b y ł "tłu m a c ze n ie m lu b ś c i ś l e j mówiąc p r z e p y -chaniem n a s i ł ? " na g r u n t r o s y j s k i klasy oyzm u f ra n c u s k ie g o . L i t e r a t u r a r o s y j s k a w tym o k r e s i e b y ła " tw o rzo n a s z t u c z n i e " i " n ie m ia ła n i c w spólnego a n i z naro dem , a n i z życiem n a ro d u " 1 \ Winy n i e p o n o s i t u klasyoyzm Ja k o t a k i , l e c z j e d y n i e b ra k w

ów-c z e s n e j R o s j i praw dziw yów-ch t a l e n tó w .

"Klasycyzm - p i s z e k r y ty k - z e p s u ł byó może u n a s ze dwa, t r z y t a l e n t y dru gop lanow e ( n p . B a tlu s z k o w a ) , l e c z a n i t r o o h e n i e p r z e s z k o d z i ł w sam odzielnym ro zw o ju n i e t y l k o g e n iu sz o w i P u s z k i n a , a l e i prawdziwemu t a l e n t o w i ż u k o w s k ieg o . D zierżaw ino w i p r z e -s z k o d z i ł n i e k la-sy c y z m , l e c z z j e d n e j s t r o n y Jeg o p ry m ity w no śó, a z d r u g i e j b r a k smaku i m ia ry . T akże F onw izln ow i n i e k lasyoyzm p r z e s z k o d z i ł byó k o m ik ie m -p o etą - p rz e s z k o d ą b y ł t u b ra k i d e a ł u i o rd y n a rn o ś ć je g o w yrachow anej n a t u r y . N a to m ia st G rlbojedow ow i n i e p r z e s z k o d z ił y byó w ie lk im p o e t ą naw et pewne form y k l a s y o y - s t y c z n e , w k tó ry c h ,z a w a r ł on swój z u p e łn i e n ie k l a s y c y s ty c z n y d r a -mat [ . . . ] . S tą d w n io s e k , i ż o szkodliw y m w pływ ie klasy oyzm u n a n a s z ą l i t e r a t u r ę mówió n i e można. N ie o d e b r a ł on nam żadnyoh e i ł , k t ó r e b y ły b y s i ł a m i r z e o z y w is ty m i. Ja k o z ja w is k o stw o rz o n e s z t u c z n i e mógł on mieó wpływ n a l i t e r a t u r e j e d y n i e d o p ó ty , dopó-k i b y ła ona tw o rzo n a s z t u c z n i e . Sumarodopó-kow ( j a dopó-k o t r a g i dopó-k i l i r y dopó-k ) , K n ia ż n in , naw et u ta le n to w a n y O zierow n i e b y l ib y niozym innym w swej tw ó r c z o ś c i naw et w ów czas, gdybyśmy w o g ó le n i e z n a l i k l a

-syoyzmu f r a n c u s k i e g o " 1^ .

Pierw szym m y ś lic ie le m i p is a r z e m , k t ó r y o d e rw a ł l i t e r a t u r ® r o s y j s k ą od wpływów klasy oyzm u b y ł d l a G rig o rje w a M ik o ła j Karam-z i n . On " p ie rw s Karam-z y o ś m i e l i ł s i e mówió o A n g lik a c h i N iem cach,

12 Zob. G r i g o r j e w , Z n a m ie n ity je j e w r o p i e j s k i j e . . . , a . 5 1 .

1 ^ Tamże; p o r . A . L a z a r i , F i l o z o f i a h i s t o r i i A p o llo n a G rig o rje w a , " P rz e g lą d R u s y o y sty cz n y " 19 83, n r 1 , s . 5 3 -6 7 .

-A n d rz ej L a z a r i

p ie rw s z y p o k ł o n ił s i ę razem z młodymi <5wozesnyml Niemcami S zek-s p iro w i [ . . . ] i z m u zek-s ił zek-sw oją epokę do z r o b i e n ia w ie lk ie g o k rok u do p rz o d u , t a k ie g o k ro k u , k tó r y F r a n o u z i z r o b i l i w l i t e r a t u r z e d o p ie ro w d w a d z ie ś c ia l a t po awej r e w o lu c j i p o l i t y c z n e j " 1^ .

Броке w ro zw oju umysłowym R o s ji zapo cz ątk ow an ą p r z e z Karamz in a , a k ó ńc Karamząoą s i ę ś m ie r c i ą P u s Karamz k in a k r y ty k n aKaramz w ał "epo ką s Karamz e -r o k ie g o , w sz e c h st-ro n n e g o , en c y k lo p e d y c zn e g o , ohoÓ b a rd z o pow ierzchopow nego pow y k s z t a łc e n ia " . N a j b a r d z ie j c h a ra k te r y s ty c z n y m t y -pem d l a n i e j b y ł t y p O n ie g in a - pow ierzc ho w n ie w y k szta łc o n eg o E u ro pe jo z y k a oderw anego od ro d z im e j g l e b y 1**. D z ię k i tak im p i s a rzom i m y ś lic ie lo m j a k Wasyl Żukow ski, A le k s a n d e r P u s z k in , " ł a -p ią c y w l o c i e w y k s z ta łc e n ie " M ik o łaj P o le w o j, a ta k ż e d z ię k i

"poważnym m y ś lio ie lo m " , ja k im i b y l i d l a k ry ty k a Iw an K i r e j e w s k i, A le k sy Chomiakow, W łod zim ie rz O d o jew sk i, M ik o ła j N a d ie ż d ln , k t ó

-r z y " w s z e c h s t-ro n n o ś c ią w y k s z ta łc e n ia i g ł ę b i ą u c z o n o ś c i s t a l i na rów ni ze w s z y s tk im i ówczesnymi e u ro p e j s k im i p is a r z a m i i m y ś li-c i e l a m i " , i n t e l i g e n li-c j a r o s y j s k a p o s z e r z y ła sw oje w y k s z ta łc e n ie h u m a n isty c zn e o m yśl a n g i e l s k ą 1 n ie m ie c k ą , za p o m in ają c je d n o -c z e ś n i e n i e s t e t y o w ła s n e j " n a ro d o w o ś -c i". Nawet p r z y s z l i s ło w i a - n o f i l e - t w i e r d z i G rig o rje w - "ze w zględu n a swój rozw ój 1 wy-k s z t a ł c e n i e n a le ż ą c a łwy-k o w ic ie do t e j e p o k i, k t ó r a za swój obo-w iązek u z n a ła obo-w ied zę o obo-w sz y stk im , co o b c e , 1 n i e c h c i a ł a n io w ie d z ie ć o tym , co s w o je " 17.

D la G rig o rje w a p rzeło m XV III 1 XIX w. c h a ra k te r y z o w a ł s i ę t a k ż e stopniowym uśw iadam ianiem s o b ie p r z e z R o sja n w ła s n e j n a ro d o w o ści, oo w o s ta te c z n y m r o z ra c h u n k u d o p ro w a d z iło do ro zd w o je -n i a s i ę r o s y j s k i e j św iado m o ści po 1836 r . , po o p u b lik o w a -n iu " L i-s t u f i l o z o f i c z n e g o " P i o t r a C za adajew a, na s ło w ia n o f iló w i o k cy - d e p ta l i s t ó w . P o c z ą te k te g o ro z d w o je n ia z a z n a c z y ł s i ę w p o s z u k i-w an ia ch i d e a ł u p r z e z M ich ała S z c ze rb a to i-w a i A le k s a n d ra R a d is z - czew a, a w y r a z ił s i ę w dwóch p rz ec iw staw n y c h s o b ie form ach - w pozytywnym p rz y w ią z a n iu do p r z e s z ł o ś c i o r a z w n e g a c j i i s t n i e j ą

-15 Ib id e m , s . 39.

A. G r i g o r j e w , O p o s tie p ie n n o m no by stro m i p o - w siem iestnom r a s p r o s t r a n i e n i i n ie w ie ż e s tw a i b ie z g r a m o tn o s t l w r o s s l j s k o j s ło w i ć s n o s t i , "W riem ia" 1861, n r 3, s . 4 3 -4 4 .

e e j r z e c z y w i s to ś c i* R o sy jsk a l i t e r a t u r a o sie m n a s to w ie c z n a b y ł a l i t e r a t u r ą z ł ą , " tw o rz o n ą s z t u o z n i e " , gdyż n i e p o s ia d a ł a i d e a ł u , a p o s ia d a ć go n i e m o gła, gdyż w <$wozesnym ż y o iu w o g ó le go n i e b y ło 18. D o p ie ro d z i a ł a l n o ś ć K aram zina spow odow ała, i ż i d e a ł

po-j a w i ł s i ę t a k w ż y c iu , po-ja k i w l i t e r a t u r z e . "On p i e r w s z y o d d z ia -ł a -ł m o ra ln ie na. s p o -łe c z e ń s tw o , n a d a -ł l i t e r a t u r z e z n a c z e n ie

wy-19 ohowawcze i p rz e w o d n ie " .

K a ra m z in , zdaniem G r ig o r je w a , w p ro w ad z ił do ś w ia to p o g lą d u r o -s y j-s k i e g o i d e a ł wypracowany p r z e z ż y c ie z a c h o d n i o e u r o p e j -s k i e ,b y ł p rzew o dn ik iem w d z i e d z i n i e e u r o p e j s k i e g o , o g ó ln o lu d z k ie g o rozw oj u . R e p re z e n to w a ł w tym wypadku t e n sam k i e r u n e k oo i " s z l a c h e t -n y , l e c z -n i e p r a k ty c z -n y e -n t u z j a s t a R a d is z c z e w " . A u to r "P o d ró ży

z P e t e r s b u r g a do Moskwy" n i e b y ł je d n a k w s t a n i e o d d z ia ła ć na ż y c ie R o s j i i j e j s p o łe c z e ń s tw o , g dy ż p r z y s t ą p i ł do te g o "z n a j -b a r d z i e j sk ra jn y m id e a łe m o y w i l i z a c j i , z o s t a t n i m i j e j ż ą d a n ia m i" , c z y l i z ż ą d a n ia m i s p o łe o z n o p o li ty o z n y m i, do k tó ry c h s p o ł e -cz eń stw o r o s y j s k i e j e s z c z e n i e d o r o s ł o , n a to m ia s t K aram zin Jak o " t a l e n t p r a k ty c z n y " r o z p o o z ą ł od o d d z ia ły w a n ia n a s t r o n ę m o raln ą s p o łe c z e ń s tw a i t u o s ią g n ą ł swój o e l - "z m ię k o z y ł o k r u tn e oby-c z a j e " . " L i s t y p o d r ó ż n ik a r o s y j s k i e g o " , a n a s t ę p n i e s e n ty m e n ta l-ne o p o w ie ś c i " p rz e w r ó c iły p o g lą d y m o ra ln e s p o łe c z e ń s tw a , o o z y w i- ś c i e t e j je g o c z ę ś c i , k t ó r a b y ł a z d o ln a do ro z w o ju " 2 0 . O po zyo ja w s to s u n k u do d z i a ł a l n o ś c i a u to r a " B ie d n e j L iz y " w y r a z ił a s i ę , J a k s ł u s z n i e s t w i e r d z a k r y t y k , p r z e d e w szy s tk im w "ślepym a n ta g o n iz m ie " A le k s a n d r a Szyszkowa i je g o n a s tę p c ó w . Szyszkow , b ę d ąc sw oisty m k o n ty n u ato re m S z o z e rb a to w a , d a ł j a k gdyby p o c z ą te k k ie ru n k o w i rep rez en to w an e m u p ó ź n ie j p r z e z s ło w ia ~ n o f il ó w . D la G r ig o rje w a o p o z y o ja a u t o r a "Rozważań o s ta ry m i nowym s t y l u ję z y k a r o s y j s k i e g o " n i e b y ła o p o z y c ją s t y l i s t y i f i l o -lo g a - b y ł a t o p rz e d e w sz y stk im o p o z y o ja w d z i e d z i n i e m o r a ln e j , o p o z y o ja " s t a r e g o p o g lą d u " wobec " p o g lą d u now ego", a n tag o n izm s k ra j n e g o k o n s e r w a ty s ty wobeo ś w i a tł e g o o z ło w ie k a p o s tę p u 2 1 .

18 Zob. G r i g o r j e w , S o c z i n i e n i j a . . . , s . 49 2 . 19 Ib id e m , s . 49 4.

20 Ib id e m , e . 4 9 6 -5 0 0 . 21 Ib id e m , a* 4 9 6 -4 9 7 .

Ja k wynika z powyższyoh rozw ażań rozw ój l i t e r a t u r y i m y ś li r o s y j s k i e j w id z i a ł G rig o rje w w echem aoie R oaja a E u ro pa lu b - j a k в а т t o nazy w ał - w sch em a cie " rozw o ju i d e i n a ro d o w o śc i” w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j lu b j e s z c z e in a c z e j " ro z d w o je n ia " św ia -to p o g lą d u i n t e l i g e n c j i r o s y j s k i e j n a o k c y d e n ta liz m i s ło w ia n o - f l l s t w o . Punktem kulm inacyjnym te g o " ro z d w o je n ia " b y ły d l a k ry -ty k a l a t a 1836-1837 - " L is t f il o z o f i o z n y " C zaadajew a i ś m ie rć P u s z k in a . W cze śniej d z i a ł a l n o ś ć S zo z erb ato w a i R ad iszo zew a,S z y sa- kowa i K aram zina z a ry so w a ła t o " ro z d w o je n ie " i d o p ro w a d z iła do b u n tu C zaadajew a, k t ó r y z k o l e i d o p ro w a d z ił o s t a t e c z n i e do po-d z i a ł u .

C iekaw e, i ż w idząo p u n k ty z b ie ż n e m iedzy Szyszkowem i p r z y -sz ły m i s ło w ia n o f il a m i G rig o rje w je d n o c z e ś n ie d o s t r z e g a ł " c a ł ą p r z e p a ś ć " d z i e l ą c ą " p a r t i ę " a d m ir a ła od s ło w ia n o f iló w . B ezpo-ś re d n im i sp a d k o b ie rc a m i Szyszkowa b y ły d l a n ie g o o zaso p ism a "Ma-j a k " i "D om aaznia"Ma-ja b i e s i e d a " , c z y l i " o p o z y c ja z a s t o j u " r e p r e z e n tu j ą c a s k r a j n i e konserw atyw ny i re a k c y jn y ś w ia to p o g l ą d , n a t o m ia st s ł o w i a n o f il e r e p r e z e n t o w a li w je g o i n t e r p r e t a c j i ś w ia to p o -g l ą d ś c i ś l e zw iązan y z -g le b ą r o s y j s k ą , o c e n ia n y p r z e z k r y ty k a o c z y w iś c ie po z yty w nie .

0 i l e K aram zin b y ł d l a G rig o rje w a p rz e d e w szy stkim r o s y js k im "odgłosem c a ł e j g o r ą c e j d z i a ł a l n o ś c i um ysłowej ż y c i a z a ch o d n ie -g o " , o t y l e "od-głosem c a ł e j p o e z j i Zachodu" b y ł d l a n ie -g o Żukow-s k i . W obu t y c h p i Żukow-s a r z a c h i m y ś l i c i e l a c h po r a z p ie r w s z y , zd aniem k r y t y k a , w c a ł e j p e ł n i z o s t a ł y w yrażone r o s y j s k i e " s i ł y r o -zu m ien ia i s i ł y w sp ó ło d c -zu w an ia ". K aram zin z a s z c z e p i ł w R o s j i i d e e e u ro p e js k ie g o s e n ty m e n ta liz m u , Żukowski - i d e e romantyzmu23.

0 i l e czymś c h a ra k te ry s ty c z n y m d l a ro zw oju m y ś li r o s y j s k i e j j e s t , zdaniem G rig o rje w a , " ro z d w o je n ie " j e j na swego r o d z a ju t e -zę i a n t y t e z ę , by p o p rze z id e e "p oo zw ien niotw a" o s ią g n ą ć s y n te -z ę , o t y l e czymś z u p e łn i e obcym d l a g le b y r o s y j s k i e j J e s t " r o z

-p

dw ojen ie m y ś li i ż y c ia " . Św iadczy o tym p rz e d e w szy stkim r o z -wój romantyzmu r o s y j s k i e g o .

22 Ib id e m .

23 Ib id e m , s . 500.

"Romantyzm p i s z e G rig o rje w i do te g o romantyzm n a s z , r o s y j s k i , wypraoowany w o r y g in a ln y c h fOrmaoh n i e b y ł zwykłym z j a -w isk iem l i t e r a c k i m , b y ł n a to m ia s t c a ł ą epoką ro zw o ju m o ra ln eg o ,

epoką m ającą swój s z c z e g ó ln y k o l o r y t , w prpw adzająoą do ż y c ia s z c z e g ó ln y ś w ia to p o g lą d [ . . . ] Mimo, i ż powiew romantyzm u p r z y -s z e d ł z z e w n ą tr z , z ż y o ia z ao h o d n ieg o i z a c h o d n ic h l i t e r a t u r z n a la z ł on w n a tu r z e r o s y j s k i e j gleb® gotow ą do je g o p e r c e p c j i i d l a t e c o o d z w i e r c i e d l i ł s i ę w z ja w is k a c h c a łk o w ic ie o r y g i- n a ln y c h " .

W innym m ie js c u k r y ty k s t w i e r d z a j "Wówczas, gdy o d ż e g n y w a li-śmy s i ę od klasy cyzm u na h o r y z o n c ie l i t e r a c k i m E uropy p ł o n ę ł a jak im ś złow ie szcz ym b la s k ie m o ś l e p i a j ą o a g w iazda B y ro n a , z ach o -d z i ł a m a j e s ta t y c z n ie n i e t r a c ą c swego rów nego, żywego b la s k u gw iazd a G oethego i z a c z y n a ły w sc h o dz ić n a ś r o d e k n i e b a g w iazdy P u sz k in a i M ic k iew icz a [ . . . ] B y ł t o o za s cudów l i t e r a c k i o h , gdyż o p ró c z B y ron a 1 G o etheg o , P u s z k in a 1 M ic k ie w ic z a p o j a w iły s i ę je d n a za d ru g ą p o w ie ś c i S c o t t a , f a n t a s t y c z n e b a j k i H offm an na [. . . .1 J a k ż a r l i w i e ło w iliś m y w s z y s tk ie t e powiewy [ . . . ] j a k w ie lu n a -m nożyło s i ę u n a s w owy-m c z a s i e byronków [ « . . ] • C hodzi je d n a k o t o , i ż e n tu z ja z m n a s z b y ł s z c z e r y [ . . . ] z a n a s z ą s z c z e r o ś ć z a -p ł a c i li ś m y ta k im i drogocennym i o f ia r a m i j a k b ły s k o t li w e t a l e n t y M a rl in s k le g o , P o le ż a je w a , M oczałow a, Warłamowa l t d . [ . . . ] S a t u r -n a l i a r e a k o j l ro m a -n ty c z -n e j św ięto w a-n e b y ł y u п аз dużo b a r d z i e j h u c z n i e n i ż na Z ao h o d zie [ . . . } • Masze w r a ż e n ia o d z w ie r c ie d l i* ł y s i ę w całym ż y c iu , we w s z y s tk io h d z ie d z in a o h ż y c ia , w p r z y -j a ź n i , s z c z e g ó ln i e w m ił o ś c i - n i e z a l e ż n i e od t e g o , c z y ^ b y ły t o w ra ż e n ia w ypły w ające ze ź r ó d e ł , ozy t e ż z d r u g i e j r ę k i " .

V.' pojm ow aniu romantyzm u ja k o o a ł e j e p o k i w d z i e j a c h k u l t u r y r ó ż n i s i ę w ięc G rig o rje w zdecydow anie od t r a d y c j i l i t e r a t u r o z n a w -stw a r o s y j s k ie g o , z b l i ż a s i ę n a to m ia s t do t r a d y c j i p o l s k i e j , a n ty c y p u ją c je d n o c z e ś n i e w s p ó łc z e sn e s p o j r z e n i e n a romantyzm j a -ko p o c z ą te k n o w o ż y tn o śc i w ro z w o ju k u l t u r e u r o p e j s k i c h . S t w i e r -d z e n ie Zygmunta Ł e m p ick ieg o , l ż "romantyzm n i e j y ł b y n a jm n ie j t y l k o prądem l i t e r a c k i m a n i naw et t y l k o prądem duchowym, a l e k u l t u r ą w n a js z e rs z y m t e g o sło w a z n a c z e n iu , a w ięc poglądem n a

25 Ib id e m , s . 2 3 3 -2 3 4 .

-ć w ia t i ż y o ie z na jd u jący m wyraz * sw oistym s t y l u , po d o b n ie ja k r e n e s a n s " — j e e t bądź co bądz n ie m a lż e pow tórzeniem cytow anego j u ż s ąd u G rig o rje w a .

W rozw o ju romantyzmu r o s y js k ie g o G rig o rje w zaobserw ow ał t r z y d osyć n i e z a l e ż n e od s i e b i e prądy* romantyzm " m g lis ty i m is ty c z n y " , " ży w io ło w o n ie sp o k o jn y " o r a z "romantyzm h e g liz m u " 2 8. P ie rw -s z y z n i c h n a j -s i l n i e j -s z y wyraz z n a l a z ł w tw ó r o z o ś c i Żukow -skiego, Jedn ak n i e b y ł t o p r ą d , k tó r y mógł p r z y ją ć s i ç na g l e b i e r o s y j s k i e j i d la t e g o szybk o "doprow adzony z o s t a ł do komizmu w na iw -nych o p o w ia d an iac h i p o w ie ś c ia c h P o le w o ja" o r a z do " d z ik i c h wy-p o w ied z i bo h aterów wy-pan a K u k o ln ik a " . W szystk o, co m ia ł t e n p rą d pozytyw nego do p o w ie d z e n ia , z o s t a ł o w yrażone w tw ó rc z o ś c i Żukow-s k ie g o , jed y n eg o "prawdziw ego p o e ty " te g o p rą d u w R o s j i 29 . Ro-mantyzm "m isty c z n y " odwoływ ał si® g łó w n ie do p r z e s z ł o ś c i i t o do p r z e s z ł o ś c i z a c h o d n i o e u r o p e js k ie j . "Nawet n a s z e s ło w ia n o f ils t w o - p i s z e k r y ty k - j e s t z u p e łn i e ozymś innym n i ż romantyzm G o e r re - s a i b r a c i S c h le g ló w , gdyż pod formami s ło w i a n o f il s tw a t a i s i ? coś żywego, co ś in n e g o , gdyż in n y b y ł n a s z l o s h is to r y c z n y i i n -ny b y ł w sk utek te g o n a s z s to s u n e k do p r z e s z ł o ś c i " . J e d n o c z e ś n ie G rig o rje w s ł u s z n i e zauw aża, i ż w ł a ś n ie s tr o n g " m g lis t ą i mi-s ty c z n ą " m ia ł п е uwadze B i e l i ń s k i w swym negatywnym s to s u n k u do rom antyzmu30.

Twórcą romantyzmu "ż y w lo ło w o n iesp o k o jn e g o " b y ł w i n t e r p r e -t a c j i k r y -ty k a o c z y w iś c ie B y ro n . V/ R o s j i n a j s i l n i e j u l e g l i mu A le k s a n d e r B ie s tu ż e w - Ł J a r liń e k i, A le k s a n d e r P o le ż a je w , Iw an Ł a- żeczn ikow , z nako m ity a k t o r Paw eł Moczałow o r a z Lermontow. U le g ł mu ta k ż e P u sz k in w początkowym o k r e s i e sw o je j tw ó r o z o ś c i i naw et W is s a rio n B i e l i ń s k i 31.

W spó łczesneg o b a d a c z a l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j z a s k a k u je o b ie k tyw ność oceny romantyzmu ty p u b y ro n o w sk ieg o , j a k i e j do k o n a ł G r i -g o rje w . Można b y ło b y o c z ek iw a ć , i ż c z ę s t o k r o ć p o d p is u ją c sw o je a r t y k u ł y pseudonimem " o s t a t n i rom antyk " k ry ty k b ę d z ie a p o te o z o

-27 S . 371-3 72^ ® * P 1 ° k l f Wyb(5r Plflm’ t e 1 * Warszawa 1 966 , 28 G r i g o r j e w , L i t i e r a t u r n a j a k r i t i k a . . . , s . 234. 2 ob . ib id e m , s . 212. 30 Ib id e m , я . 2 1 6 -2 1 8 . 31 Ib id e m , e . 219 i n .

w ał t e n p r ą d ja k o n a j b a r d z i e j r e p re z e n ta ty w n y i s łu s z n y w rozw o-j u k u l t u r y . N ic t a k i e g o n i e ma o-je d n a k m ie o-j a c a . G rig o rje w b r o n i romantyzmu p rz e d k r y ty k ą l a t p i ę ć d z i e s l ą t y c h - s z e ś ć d z i e s i ą t y c h w Im ię o b ie k ty w n o ś c i w o c e n ie z ja w is k l i t e r a c k i c h , w im ię i d e a ł u o r g a n ic z n e j c i ą g ł o ś c i ro z w o ju k u l t u r y , d o s t r z e g a j ą c zarów no je g o I s t o t ę , j a k i je g o s ła b e s t r o n y .

Epoka romantyzmu "ż y w io ło w o - n ie sp o k o jn e g o " p rz y p a d a w R o s ji p rz e d e w szy stk im na l a t a t r z y d z i e s t e , a j e j n a j b a r d z i e j typowym p r z e d s t a w ic ie l e m (typem h is to ry c z n y m ) j e s t d l a G rig o rje w a P aw eł Moczałow (1 8 0 0 -1 8 4 Э ). 0 i l e ów czesny r o s y j s k i ś w ia to p o g lą d n a u

-kowy n a j p e ł n i e j w y r a z ił s i ę , zdaniem k r y ty k a , w o sob ow ości Tymot e u s z a G ra no w sk ieg o , o Tymot y l e "rom anTymotyzm w m y śli,ro m a n Tymoty z m w s z Tymot u -c e , romantyzm w ż y -c iu " w yraz n a j p e ł n i e j s z y u z y s k a ł w o so b ow o ś-ci M oczałowa, n a to m ia s t "św iadom ość k r y ty o z n a " e p o k i w y r a z ił a s i ę w osob ow ości B i e l i ń s k i e g o . B i e l i ń s k i t w i e r d z i G rig o rje w t a k

-że c a łk o w ic ie u l e g ł t e j s t r o n i e rom antyzm u! "Można p o w ie d z ie ć , l ż n a p e ł n i ł a ona c a ł ą je g o n a m ię tn ą d u s zę w o k r e s i e od 1834 r o -k u , od "Dumań l i t e r a c -k i c h " do 1838 r o -k u , gdy [ . . . ] p o ż e g n a ł j ą w znak o m ity ch a r t y k u ł a c h o " H am lec ie" i o g r z e Moozałowa,w a r t y -k u ła c h c z ęśc io w o p r z e s i ą -k n i ę t y c h j u ż m istyczny m heg lizm em , c z y l i

3 ? nowym ro d za je m rom antyzm u" .

VJ l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j romantyzm " ż y w io ło w o -n ie sp o k o jn y " n a j b a r d z i e j r e p re z e n ta ty w n y w yraz u z y s k a ł w tw ó r o z o ś c i L erm onto-wa, a typem l i t e r a c k i m n a j b a r d z i e j c h a ra k te r y s ty c z n y m d l a te g o k ie r u n k u b y ł o c z y w iś c ie t y p " o zło w ie k a zb ęd n ego " w yrażony n a j -p e ł n i e j w -p o s t a c i P ie o z o r i n a z " B o h a te r a n a s z y c h c z asó w ". G r i -g o rje w s ł u s z n i e p r z y tym z a u w a ż y ł, i ż rom antyzm " ż y w io ło w o n ie -s p o k o jn y " b y ł w l i t e r a t u r z e r o -s y j -s k i e j n a j s i l n i e j s z y m z d o ty c h -czasow ych przejaw ó w n e g a c j i i s t n i e j ą c e j r z e c z y w i s to ś c i p r z e z ro a - w i n i ę t ą je d n o s tk ę . K ry ty k o p o w ia d a ł s i ę w t e n sp o só b po s t r o n i e "zb ędn ych l u d z i " o s t r o k ry ty k ow an yc h p r z e z r e w o lu c y jn y c h d e -mokratów z M ik ołajem Dobrolubowem n a c z e l e , z a jm u ją c s ta n o w is k o podobne do s ta n o w is k a A le k s a n d r a H e rce n a i u z n a ją o h i s t o r y c z n ą ce lo w o ść i p o t r z e b ę ic h . i s t n i e n i a w R o s j i M ik o ła ja I . Mało t e g o , 32 I b id e m , s . 221 . 33 A , G г i g o r j e w, S o b r a n i j e s o o z i n i e n i j , wyp. 7 , Mo-skwa 1916, s . 6 1 - 6 2 .

by p o d k r e ś l ić r ó ż n ic e d z ie l ą c e go od p o k o le n ia re w o lu c y jn y c h dem okratów , &ademp; J e d n o c z e ś n ie « sk a z a ć n a zw iązek św ia to p o glą d ow y ł ą -cz ący go z po kolen iem Rudinów i Beltowów G rig o rje w p o d p isy w a ł n i e k t ó r e ze swyoh a rty k u łó w ta k ż e pseudonimem " Jed en z w ie lu l u -d z i zbę-dnych"-**.

D o s tr z e g a ją c wag? romantyzmu " ż y w io ło w o -n ie s p o k o jn e g o " d l a ro zw oju i n t e l i g e n c j i r o s y j s k i e j i ś le d z ą o je g o rozw ój od " t a l e n -tów przedpo to pow ych " (P o le ż a je w i M a r l i ń s k i ) , p o p rz e z Lermontowa do je g o " w y tra c a n ia s i ę " w tw ó rc z o ś c i M ic h ała A w d iejew a,A lek san -d r a S ta n k ie w ic z a i Paw ła A nnienkowa, G rig o rje w je d n o c z e ś n ie s t w i e r d z a ł , i ż ś w ia to p o g lą d te g o k ie ru n k u n i e mógł zad o w o lić i n t e l i g e n c j i r o s y j s k i e j , gdyż b y ł "oderwany od g le b y " i p ró o z " s i ł y n e g u j ą c e j" n i e daw ał i d e a ł u pozytyw nego. R ea k c ją b y ło t u ,z d a -niem k r y ty k a , p o s z u k iw an ie i d e a ł u , z J e d n e j s t r o n y p r z e z "roman-tyzm h e g liz m u " , z d r u g ie j zaś p r z e z G ogola i je g o " lo g i c z n e n a -s tę p -s tw o " - " -s z k o łę n a t u r a l n ą " - ^ .

O p ublikow an ie " L is t u f il o z o f i c z n e g o " C zaadajew a i ś m ie rć P u sz k in a zam ykają d l a G rig o rje w a " o k re s pow ierzchow nego e n c y k lo -pedyzmu" i je d n o c z e ś n ie o t w i e r a j ą nową epokę w ro zw o ju k u l t u r y r o s y j s k i e j - "epokę f i l o z o f i c z n ą lu b co n a jm n ie j epokę f i l o z o -fic z n e g o f e r m e n t u " ^ . K ry ty k s tw ie r d z a , że i n t e l i g e n c j a r o s y j -s k a , k t ó r e j n a jp e łn ie j-s z y m wyrazem J e -s t wówoza-s k ó łk o S ta n k ie w ic z a , p o s z u k u jąic i d e a ł u i s t a r a j ą ic s i ę z n a le ź ć odpowiedź na p y t a n i a p o sta w io n e p r z e z C zaad ajew a, z n a j d u j e na p ew ien o za s ro z w ią -z a n ie d rę c -z ą c y c h j ą problemów w s ł y n n e j fo rm u le H e g la "To, co r z e c z y w i s t e , j e s t rozum ne". Typem h is to ry c z n y m n a j b a r d z i e j r e -prezentaty w nym d l a t e j e p o k i j e s t o c z y w iś c ie B i e l i ń s k i . " A n a liz a n a t u r y B i e l i ń s k i e g o - t w i e r d z i G rig o rje w - j e s t a n a l i z ą n a s z e j św iadom ości k r y ty c z n e j w ów cze sn ej epo oe" . N a jc ie k a w sz e j e s t je d n a k t o , i ż G rig o rje w d o s k o n a le w id ząc kon sekw enc je ów czesnego ś w ia to p o g lą d u " sz a lo n e g o W is s a r io n a " , c z y l i je g o " p o je d n a n ie z r z e c z y w is t o ś c ią " , a w ś l a d za tym n e g a c ję " p o e z j i m a rz e n ia " i su b iek ty w izm u o ra z a f ir m a c j ę " p o e z j i r z e c z y w i s to ś c i " i o b i e k ty -wizmu, nazywa ów ś w ia to p o g lą d "romantyzmem h e g liz m u " .

Zob. n p . "W riem ia" 1861, n r 3, s . 5 3 .

^ Zob. G r i g o r j e w , S o b r a n ij e s o o z i n i e n i j . . . , 6 1 -6 3 ;

Г 0 r i e L i t i e r a t u r n a j a k r i t i k a . . . , s . 2 3 4-23 9 .

G r i g o r j e w , 0 p o s tie p ie n n o m no b y t r t r o m ..., s . 51. G r i g o r j e w , L i t i e r a t u r n a j a k r i t i k a . . . , s . 236 .

"Oczywistym J e s t — p i s z e G rig o rje w — że B i e l i ń s k i p o o h ło n ię — t y wówczas nowym prądem h e g l l z m u ,p o s tr z e g a j ą c y w e w n ę trzn ie , n a j p e ł n i e j ze w s z y s tk ic h c z a r w i e lk i e g o sy ste m u l o g ic z n e g o , o b ie c u ją c e g o n a p o c z ą te k uohw yoenie c a łe g o ż y c ia w je g o rozumnych p r a -w ach, p o z o s ta je t u t a j mimo w szy stk o rom antykiem [.« » ] ja k 1 po-z o s t a n i e rom antykiem w t r a e c i m o k r e s i e swego ro po-z w o ju " 3 • Wskapo-zu- Wskazu-j e n a t o m. i n . "ro m an ty ozn a w rogo ść do ro z s ą d k u " B i e l i ń s k i e g o (p rz e c iw s ta w io n e g o s w o iś o ie pojmowanemu rozum owi) i zachw yt nad tw ó r c z o ś c ią Lerm ontowa. W ła ś n ie w im ię w ie lk o ś c i Lermontowa " s z a lo n y W is s a rio n " m u s i a ł, zdaniem G r ig o rje w a , zrezygnowaó ze swego " s ł u ż e n ia o b ie k ty w n o ś c i" i " o d n a le ź ć nowe słow o o b j a ś n i a n i a " . Tym nowym słowem s t a ł s i ę " p a t o s " ,k t ó r y z a s t ę p u ją o " su b ie k tyw no ść" z a j ą ł m ie js c e " o b ie k ty w n o ś c i" 39. T akże znam ienny s t o s u nek B i e l i ń s k i e g o do S c h i l l e r a ( t o n e g a c j a t w ó r c z o ś c i n ie m ie c k ie -go p o e ty za " s u b ie k ty w n o ś ć " , t o znów w yw yższenie j e j w im ię "pat o s u " ) j e s "pat d l a G rig o rje w a św iadeo"patw em , i ż mimo r o z "pat e r e k ś w i a "pato -poglądow ych B i e l i ń s k i " p o z o s t a je rom antyk iem , k tó r y um rze t e ż Jak o rom antyk"'*0 .

M yśli pow yższe s ą w o c z y w is te j s p r z e c z n o ś c i z t r a d y c j ą l i t e -ra tu r o zn a w stw a r o s y j s k ie g o i r a d z i e c k i e g o , w y p rz e d z a ją n a to m ia s t k o n c e p c je l it e r a t u r o z n a w s t w a p o l s k i e g o ,k t ó r e d l a o k r e ś l e n i a s p e -c y f i k i poglądów B i e li ń s k ie g o s tw o rz y ło o k r e ś l e n i e " r e a li z m r o - 41 -i-*” m an tyczny"^ . "Romantyzm h e g llz m u " , " p o je d n a n ie z r z e c z y w i s to ś c i ą " b y ł o , zdaniem G r ig o rje w a , j e d y n ie chwilowym n ie p o ro z u m ien ie m m y ś li r o s y j s k i e j gorączkow o p o s z u k u ją c e j od p o w ied z i na p y t a n i a p o s ta w io -ne p r z e z C za ad ajew a. Podstawowym nakazem ó w czesn ej e p o k i b y ł a n e g a o ja r z e c z y w i s t o ś c i , p r o t e s t , j a k s ł u s z n i e zauważa k r y t y k , sk ry w a ją c y s i ę naw et "pod pismem klinowym h e g llz m u , k t ó r y o b ie cyw ał ad ep to m n e o fito m p e łn e z ro z u m ie n ie w s z y s tk ie g o , co r z e c z y

-38 Ib id e m , s . 2 3 6 -2 3 7 . 39 Zob. G r i g o r j e w , Z n a m ie n ity je j e w r o p i e j s k i j e . . . , s . 48 . 40 ib id e m , s . 4 8; p o r . G r i g o r j e w . L i t l e r a t u r n a j a k r i - t l k a . . . , s . 2 3 8. Zob, n p . A. W a 1 i с к i , W stęp , [w »] W. B i e l i ń - s к i , Pism a l i t e r a c k i e , Wrocław 1962, s . XCV.

w i s t e " 42. Nowym, pełnym przejaw em p r o t e s t u i n e g a o ji , "odpowie-d z i ą p o e z j i n a ż ą "odpowie-d a n ia sp o k o ju i p o j e "odpowie-d n a n ia " b y ła "odpowie-d l a G rig o rje w a tw ó rc z o ś ć G og o la.

Z godn ie z m y ślą , i ż "k ażda epoka l i t e r a c k a ma swego głównego p r z e d s t a w i c i e l a , od k tó r e g o , ja k o od p u n k tu w y j ś c ia , wyprowadza awe p o dstaw y ” 4-3, za głównego r e p r e z e n t a n t a e p o k i l i t e r a o k i e j l a t o z te r d z i e a ty c h G rig o rje w u z n a ł a u t o r a "Martwych d u s z " . W nim , zdaniem k r y ty k a , j a k w soczew ce s k u p ił y s i ę w s z y s tk i e a r t y s t y c z -ne i m o ra ln e z a d a n ia e p o k i, je g o g e n iu s z zadecy dow ał o dalszym ro zw o ju m y ś l i , s z t u k i i św ia do m ości r o s y j s k i e j * * .

" O s ta t n i rom antyk" z ajm u je t u sta n o w is k o podobne do s ta n o w i-sk a M ik o ła ja C z e rn y sz e w i-sk ie g o , k tó r y o k r e s l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j od l a t c z t e r d z i e s t y o h n azw ał "gogolow akim ". W o d r ó ż n ie n iu je d n a k od C zern y sz ew sk ie g o G rig o rje w n i e p r z e o iw s ta w ia o k r e s u "gogoiow - s k ie g o " o k re so w i "p uszkinow skiem u" ( w y s tę p u je u n ie g o j e d y n i e p r z e c iw s ta w ie n ie Gogol-Lermontow ), z j e d n e j s tr o n y w idząc i c h wzajemne z w ią z k i i " o rg a n ic z n ą " k o n ty n u a c j ą , z d r u g i e j o c e n ia -j ą c tw ó rc z o ś ć i osobowość samego P u s z k in a , -j a k gdyby p o za ramami

czasoYłymi, ja k o n a jd o s k o n a ls z y p rz e ja w s z t u k i . Na tw ó rc z o ś ć Go-g o la i j e j k o nsekw en cje k ry ty k p a t r z y ró w n ie ż n i e c o i n a o z e l , o d -

suwająo na p l a n d a ls z y a s p e k ty e p o łe o z n o - p o li ty o z n e .

G rig o rje w w o d r ó ż n ie n iu od w ię k s z o ś c i w sp ó łozesny o h s o b ie i p r z y s z ły c h krytyków o r a z b a d ac z y l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j t r a k t u j e tw ó rc z o ś ć G ogola ja k o je d n ą o r g a n ic z n ą c a ł o ś ć , począw szy od "Wieczorów na c h u to r z e " 1 k oń cząc na "Wybranych fra g m e n tao h ko-r e s p o n d e n c ji z p ko-r z y j a c i ó ł m i " . Cechą w sp ó lną w s z y s tk ic h utwoko-rów a u to r a "Martwych d u s z" j e s t , je g o z d a n ie m ," tę s k n o t a za i d e a łe m " . G ogol, ja k o " n a tu r a g e n ia l n a " , p o s i a d a ł o c z y w iś c ie we w ła s n e j d u szy i d e a ł , je d n a k i d e a ł t e n n i e m ia ł "form " i d la t e g o n i e p r z e -j a w i ł s i ę w -je g o t w ó r c z o ś c i w sp osób po zy tyw ny, a l e -je d y n ie Jako n e g a c ja r z e c z y w i s t o ś c i n i e m a ją c e j z id e a łe m n i c w sp ó ln e g o . B rak "fortu," owego I d e a ł u wpływ ał t e ż n a t o , i ż r z e c z y w is to ś ć porównywana z id e a łe m " p r z y b i e r a ł a k o l o s a l n i e kom iczne ro z m ia ry " i d l a

-42 G r i g o r j e w , L i t i e r a t u r n a j a l r r i t i k a . . . , s . 2 3 9. 43 G r i g o r j e w , P o łn o je s o b r a n i j e . . . , s . 103.

te g o u tw o ry G ogola w ie rn e s ą n i e t y l e r z e c z y w i s t o ś c i , i l e " o g ó ln e j i s t o c i e r z e o z y w is t o ś c i s p r z e c z ln e j z id ea łem " » d l a t e g o z c z a -sem je d y n ą " p o s t a c i ą pozytyw ną" w je g o t w ó r c z o ś c i s t a j e s i ę ś m i e c h .

N ie z m ie r n ie ciek aw e j e s t t o , i ż G rig o rje w tw ó ro z o śó Gogol* o r a z tw ó rc z o ś ć Lermontowa i je g o na stępo ó w sprow ad za do w sp ó ln e-go m ianow nika ja k o " s i ł y p o g ląd u n e g u ją c e g o " . C hodzi t u oczyw i-ś c i e o n e g a c ję r z e c z y w i s to i-ś c i r o s y j s k i e j - z J e d n e j s tr o n y po-p r z e z śm ie ch G o g ola , z d r u g ie j - po-p o po-p rz e z po-p r o t e s t wyobcowanej в owej r z e c z y w i s t o ś c i J e d n o s t k i . D la k r y ty k a n e g a c ja t a p o z o s t a j e w o iąż przejaw em "rom antyoznego s to s u n k u a u t o r a do r z e o z y w is to -ś c i " 4 6 .

Z ja w isk a l i t e r a c k i e b ęd ąo e "sk u tk iem go go low ekieg o s ło w a ” G rig o rje w r o z d z i e l i ł na t r z y g ru p y . P ie r w s z ą s ta n o w ią u tw o ry , w k tó ry c h j e s t z a w a rta j e d y n i e form a tw ó r c z o ś o i G o g o la, n a to -m ia s t i s t o t a ś w ia to p o g lą d u j e s t w z ię ta od Ler-m ontow a. "S tą d - p i s z e k r y ty k - b i o r ą swój p o c z ą te k ró ż n e s z k io e a r t y s t y c z n e , s t ą d n i e z l io z o n a i l o ś ć o p o w ie śc i k o ń czący ch s i ę r e f re n e m i « o t o , co może s t a ć s i ę z cz ło w iek ie m » "4^ . G rig o rje w ma t u n a uwadze u tw o ry m ało z n a c z ą c e w h i s t o r i i l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j Ja k o pow ieść Iw a-n a P aa-najew a "K rew a-ni" i A le k seg o Gałachowa " P r z e o b r a ż e a-n ie " . Swoi-s t ą r e a k c j ą n a n i e Jee^t. w i n t e r p r e t a o j i k r y ty k a tw ó rc z o ść Iw an a G onczarow a, k t ó r y w "Zwykłej h i s t o r i i " s t a r a ł s i ę w y r a z ić r o s y j

s k ą " p o tr z e b ę p o je d n a n ia " p o p rz e z " i r o n i ę ro z p a c z y ,ś m ie c h z p r o -t e s -t u j e d n o s -t k i " . P ie a rz o w i n i e u d a ło s i ę je d n a k -t e g o dokonać i w "Z wykłej h i s t o r i i " - t w i e r d z i G rig o rje w - " t a l e n t p a n a G onoza- rowa n i e p o s z e d ł po nowej d ro d z e - b y ł j e d y n i e k olo rem utworów t e j sam ej k a t e g o r i i " 48 .

D rugą g ru p ę utw orów b ęd ą cy ch " sk u tk ie m g og olo w ak ieg o sło w a " s ta n o w ią t a k i e , "w k tó r y c h g o g o lo w sk i humor o d d z ie lo n y j e s t od d ą ż e n ia do i d e a ł u i p a n u je sam, do cho dząc do n a jw ię k s z y c h d z i -wactw i s k r a j n o ś c i " 4 . W t e n sp o só b G rig o rje w o k r e ś l i ł w 1852 r .

4^ Zob. A. G r i g o r j e w , N aszy l i t i e r a t u r n y j e n a p r a w le - n i j a a 1848 g o d a , "W riem ia" 1863, n r 2 , s . 1 3 -1 6 . 46 Ib id em , s . 32. ^ G r i g o r j e w, P o ł n o je s o b r a n i j e . . . , s . 126. 48 Ib id e m , s . 127. 49 Ib id e m , s . 125.

" s z k o łę n a t u r a l n ą " , k t ó r ą n ie c o p ó ź n ie j b ę d z ie nazyw ał " s z k o łą s e n ty m en ta ln e g o n a tu r a li z m u " 50.

S to su n ek G rig o rje w a do " sz k o ły n a t u r a l n e j " n i e b y ł je d n o -zn a c-zn y . Z je d n e j s t r o n y , k r y ty k u-znaw ał " o r g a n ic z n o ś ć " te g o k ie r u n k u , h is to r y c z n ą k o n ie c z n o ść Jeg o i s t n i e n i a , z d r u g i e j - o c e n i a ł go ja k o z ja w isk o ch o ro b liw e w .roz w o ju l i t e r a t u r y r o s y j - B k ie j . Co praw da na p o c z ą tk u 1846 r . u k a z a ły s i ę dw ie b a rd z o p rz y c h y ln e r e c e n z j e "Z b io ru P e te r s b u r s k ie g o " p i ó r a G r ig o rje w a , je d n a k p r z y c h y ln ie z o s t a ł a w n i c h o o e n lo n a p rz e d e w szystk im p o - z y o ja e d y to r s k a , a n i e k ie r u n e k p r z e z n i ą re p re z e n to w a n y 5 1 .

Największym błędem " s z k o ły n a t u r a l n e j " b y ł o , zdaniem k r y t y -k a , n ie w o ln ic z e -ko p iow anie p r z e z n i ą z ja w is k r z e c z y w is t o ś c i bez r o z r ó ż n i a n i a z ja w is k przypadkow ych od typow ych i k o n ie c z n y c h w ro zw o ju . "W szy stkie k a p ry s y , w s z y s tk ie c i e r p i e n i a , w s z y s t k i e n i e -z d a rn e p r e t e n s j e c h o ro b liw e g o , n ie n a t u r a l n e g o J a o trz y m a ły t u prawo o b y w a telstw a 1 p e łn e u s p ra w ie d liw ie n ie [ . . . ] M ie sz a n in a b ru d u i s e n ty m e n ta ln o ś c i, d z ie c in n e g o id e a liz m u i rozm y ślnego z a g łę b ia n i a s i ę w a n a l i z ę n a jb a r d z i e j nędzn ych i bezsensow nych d ro biazgów c o d z ie n n e j r z e o z y w l s t o ś c i, m ie s z a n in a n a p i ę c i a i b e z -s i l n o ś c i " 52. A w -sz y-stko t o , zdaniem G rig o rje w a , b y ło wynikiem je d n o s tro n n e g o pojm owania s p u ś c iz n y G o go la, od k tó re g o " s z k o ła n a tu r a l n a " w z ię ła j e d y n i e "c h o ro b liw y humor z « P a m ię tn ik a w a r ia -t a » i z « P ła s z c z a » " 5 -3.

W resz c ie t r z e c i ą g ru p ę utw orów, którym p o c z ą te k d a ła tw ó rc z o ść a u to r a "M artwyrch d u sz " s ta n o w iły t e , " k t ó r e p o d ą ż a ją rc d ro -gą w ytyczoną p r z e z G ogola n i o s ą w s o b ie z a lą ż k i t a l e n t u , sarao- i s t o t n o ś c i , ż y c i a , c h o c ia ż n i e ro z w ią z u ją j e s z c z e żadnych nowyoh z a d a ń " D o n i c h k r y ty k z a l i o z y ł p r z e d e w szystk im u tw o ry Iw ana T u rg ie n ie w a , D y m itra G rig o ro w io z a , Paw ła Annienkowa i A lek seg o P ie ie m s k ie g o . I c h ce ch ą c h a r a k te r y s ty c z n ą j e s t " p r o s t e s tu d io w a -50« Zob. G r i g o r j e w , S o c z i n i e n i j a . . . , s . 61 5 . Zob. "W iedoraosti s a n k t p i e t i e r b u r g s k o j g o ro d s k o j p o l i o l i " 1846, n r 33; " P i n s k i j w i e s t n l k " 1846, n r 95 G r ig o rje w , L i t i e r a -t u r n a j a k r i -t i k a . . . , s . 5 2 -5 3 . 52 53 54 ^ G r i g o r j e w, L i t i e r a t u r n a j a k r i t i k a . . . , в . 5 3 . 5 ^ Ib id e m , s . 5 2. G r i g o r j e w , P o łn o je s o b r a n i j e . . . , s . 125.

n i e i p r z e d s ta w i a n ie r z e o z y w ls to ś c i " i n i e o g r a n i c z a j ą s i ę one do j e d n e j z e a f e r ż y c i a , le o z s t a r a j ą s i e o b ją ć w s z y s tk ie s f e r y r z e c z y w i s t o ś c i r o s y j s k i e j . G rig o rje w s ł u s z n i e zauw aża, że w ła -ś n i e t a g ru p a utworów ma m ożliw o-ść d a ls z e g o ro zw o ju w k ie r u n k u p o s zu k iw a n ia id e a łó w s p o łe o z n y c h 5 5 .

Epokę l a t o z t e r d z l e s ty o h zamyka d l a G r ig o r je w a , t a k j a k 1 d l a w s p ó łcz e sn y c h b a d a c z y , ro k 1848. D la k r y ty k a j e s t t o p rz e d e w szy stk im ro k ś m i e r c i " s z a lo n e g o W is s a r io n a " . S jr t u a c ji p o l i t y c z -n e j , ja k a w y tw o rzy ła s i ę wówozas w E u ro p ie -n i e b i e r z e o-n pod uw agę, a w każdym r a z i e n i e d a je tem u w yrazu w swych a r t y k u ł a c h .

W c h w i li ś m i e r c i B i e l i ń s k ie g o w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j ja k o w w yznacznik u r o s y j s k i e j św iad o m o ści o s t r o z a z n a c z y ły s i ę , z d a niem G r ig o r je w a , j e d y n i e dwa k i e r u n k i . P ie rw s z y n egow ał r z e c z y -w is to ś ć i n a je g o c z e l e s t a ł B i e l i ń s k i , d r u g i o p o w ia d a ł s i ę po s t r o n i e r z e c z y w i s to ś c i i p rz e w o d z ił mu J a n T ad eu sz B u łh a r y n . O c z y w iśc ie " c z y t a ją c e s p o łe c z e ń s tw o i w s z y s tk o , co w l i t e r a t u r z e b y ło w y b itn e g o " o p o w ie d z ia ło s i ę po s t r o n i e k ie r u n k u n e g u ją c e g o . W szy stko, co n i e b y ło zw iązan e z k ie ru n k iem negująo ym , o k r e ś l a n o mianem o bsk uran tyzm u 5**.

B łąd ó w czesnej l i t e r a t u r y p o l e g a ł , zdaniem G r ig o rje w a , n a tym , i ż n i e u św ia d a m ia ła ona s o b ie j e s z c z e w tedy w p e ł n i f a k t u , że w R o s j i n i e ma j e d n e j ' r z e c z y w i s t o ś c i - s ą n a to m ia s t dwles "Jed n a na p o k az , o f i c j a l n a , d ru g a u k r y t a , zw iązana z życiem l u -du" i p r o t e s t p rze ciw k o r z e o z y w l s t o ś c i b y ł p r o te s te m p rz ec iw k o r z e c z y w is t o ś c i o f i c j a l n e j 5 7 .

Epokę l a t c z t e r d z i e s t y c h podsum ow ały,zdaniem G rig o rje w a , t a -k i e u tw o ry Ja -k " B ie d n i l u d z i e " D o s to je w s -k ie g o , "T rzy p o r t r e t y " T u rg ie n ie w a , w czesne w i e rs z e N ie k ra so w a , a o s t a t n i e sw o je słow o w y p o w ie d z iała t a epoka w p o w ie ś c i H ero ena "Kto w in ie n ? " . N a to -m ia s t p rz e b ły s k ie -m nowego s p o j r z e n i a n a r z e c z y w is to ś ć r o s y j s k ą , p rz e b ły s k ie m nowej e p o k i b y ło p o j a w ie n ie s i ę w 1847 r . p ie rw -sz y ch opow iadań T u rg ie n ie w a z o y k lu " Z a p is k i m yśliw eg o" o r a z "O brazu s z c z ę ś c i a r o d z in n e g o ” A le k s a n d ra O stro w s k ie g o 5 8 .

55 P o r . ib id e m , s . 1 2 8 -1 2 9 .

5^ P o r . G r i g o r j e w» Naozy l i t i e r a t u r n y j e . . . , s . 4-6» 57 Ib id e m , s . 33.

W łaśn ie O s tro w s k i, w I n t e r p r e t a o j i G r ig o rje w a , d o k o n a ł w l a -t a c h p i ę ć d z i e s i ą -t y c h p rze w ro -tu l i -t e r a c k i e g o , p o c z ą -tk u ją c e g o zu-p e łn i e nową ezu-poką w rozw oju l i t e r a t u r y r o e y j a k i e j . P rz e w ró t t e n m ia ł p o le g a ć na z a s t ą p i e n i u w l i t e r a t u r z e "p o g ląd u n e g u ją c e g o "

ca

p r z e z "p o g ląd o r g a n ic z n y " .

"Tylko t e n j e s t prawdziwym a r t y s t ą w n a sz y c h c z a s a c h - p i s a ł G rig o rjew w 1853 r . - k to po u s t a l e n i u m ożliw ej równowagi w swej d uszy pomiędzy id e a łem i r z e c z y w is to ś c ią u s to su n k o w u je s i ę do r z e c z y w i s to ś c i w im ię w ie c z n y c h i rozumnych żądań i d e a ł u , sz u k a n a d ro d z e komizmu ro z w ią z a n ia zadań s z la c h e tn y c h i w z n io B ły c h , cho ć z d r u g i e j s tr o n y w p a tru je s i ę uw ażnie w r z e c z y w i s to ś ć , od-d a je n a le ż n ą s p ra w ie od-d liw o ś ć j e j rozumnym prawom, umie o d ró ż n ić w n i e j t o , co s a m o i s t n e , o r y g in a l n e , od t e g o , co o h c e , napływ owa. 0 tym , i ż b łę d n y b y ł n a s z do ty chczaso w y s to s u n e k do r z e c z y w i s to ś c i w sposób o o z y w isty św ia d cz ą o b e c n ie w s z y s tk ie żywe z j a -w iska n a u k i 1 l i t e r a t u r y . Jasnym s t a ł o s i ę t a k ż e i t o , że z s a -m oistny-m i zasada-m i r z e c z y w is t o ś c i I d e a ł p o e ty n i e t y l k o n i e -może

by ć s p rz e c z n y , a l e po w in ien i ś ć z n i ą r ę k a w r ę k ę " 6 0 .

Wychodząc z z a ło ż e n ia , i ż rozw ój l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j p r z e -b i e g a w k ie ru n k u u św ia d a m ian ia s o b ie p r z e z n i ą o d r ę b n o ś c i rozwo-jo w ej R o s j i , co z k o l e i m ia ło d opro w adzić do t e g o , i ż k a t e g o r i a "narod o w o ści" s t a ł a b y s i ę n a c z e ln ą k a te g o r i ą l i t e r a c k ą , G rig o r -jew m u sia ł z n a le ź ć j a k i ś p u nk t k u lm in a cy jn y te g o ro zw o ju , g d z ie mógłby s t w i e r d z i ć , że od te g o momentu l i t e r a t u r a j e s t "n a ro d o -w ą". Co pra-w da n a j b a r d z i e j "narodo-wym" p isa rz e m p o z o s ta -w a ł za-w- zaw-s z e d l a n ie g o P u zaw-s z k in , je d n a k , j a k j u ż wzaw-spom niano, tw ó rc a "Euge-n i u s z a O "Euge-n ie g i"Euge-n a " b y ł w i "Euge-n t e r p r e t a c j i k r y ty k a ja k gdyby ge"Euge-niu szem ponadczasowym . U Lermontowa i G ogola i d e a ł b y ł s p rz e c z n y z r z e -c z y w i s to ś -c ią , w zw iązku z czym i c h tw ó rc z o ś ć , a t a k ż e tw ó rc z o ść i c h n a stęp có w p r z e d s ta w i a ła r z e c z y w is to ś ć j e d n o s t r o n n i e , n e g u ją c j ą . P o trz e b n e b y ło "nowe s ło w o ", nowe s p o j r z e n i e na rz e c z y w i-s t o ś ć , ^ k tó re z "po dw ójnej" r z e c z y w i i-s to ś c i ak oe ptow ałob y r o i-s y j i-s k ą h i s t o r i ę , t r a d y c j ę ludow ą, r o s y j s k i ś w ia to p o g lą d , r e l i g l ę . To 'so w ę słow o" w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j , zdaniem G rig o rje w a ,

wypo-C Q

Zob. A. G r i g o r j e w , W zgląd na k n i g i i ż u r n a l n y je s t a t j i k a s a j u s z c z i j e s i a ruask o go naro dnogo b y t a , "W riem ia" 18b1, n r s . 174.

w ie d z i a ł O s tr o w s k i. A n a li z u j ą c je g o tw ó rc z o ść k r y ty k d o c h o d z i do w nio sk u , że a u t o r "B urzy" n i e j e s t s a ty r y k ie m i dem askatorem r o -s y j -s k i e j cie m n o ty i d e-sp o ty zm u , j a k t o ud ow adn ia w -sw o ich a rty k u * ła c h D obrolubow , j e s t n a to m ia s t " p o e tą narodowym" i w je g o utw o-r a c h n a c z e ln ą k a t e g o o-r i ą j e s t "n ao-ro d o w o ść ", a k c e p t a c j a p o-raw d z iw ie r o s y j s k i c h p ie r w ia s tk ó w , a n i e n e g a c ja o t a c z a j ą c e j r z e c z y w is t o

-ś ciK

C iekaw e, i ż n i e t y lk o G r ig o rje w o d b i e r a ł tw ó rc z o ś ć O strow -s k ie g o ja k o a k c e p t a c j e r o -s y j -s k i e j " n a r o d o w o ś c i" .'K o n -s ta n ty L e o n - t je w w spom inając swe l a t a m ło d z ie ń c z e p i s a ł t "Do momentu u k a z a -n i a s i ę a rty k u łó w D obrolubow a -nam w sz y stk im lu b ią c y m j e s z c z e w tedy d ram aty O s tro w s k ieg o nawet p r z e z m yśl n i e p r z e s z ł o , że a u t o r dem ask uje w s z y s tk o , co o rd y n a rn e i o k r u tn e w ż y c iu s ta r e g o k u p ie c tw a . Z achw ycając s i ę w t e a t r z e ty m i komediam i i c z y t a j ą c j e w y o b raż aliśm y s o b i e co ś z u p e łn i e p rz e c iw n e g o , że O stro w s k i p r z e d s ta w ia z m ił o ś c i ą r o s y j s k ą p o e z ję ż y c ia k u p ie c k ie g o [ . . . ] A p o llo n G rig o rje w b y ł j e d y n i e w y ra z ic ie le m t e g o s p o łe c z n e g o

od-c z u od-c i a " 62 .

N a le ży p o d k r e ś l i ć , że a k c e p t a c j a "narod ow ości'* w żadnym r a -z i e n i e o -z n a c -z a ła u G rig o rje w a p o j e d n a n ia z r z e o z y w i s to ś o l ą . Możne tu j e d y n ie mówió o p o je d n a n iu z "duchem r o s y j s k im " . Rze-c z y w is to ś ć o t a Rze-c z a j ą Rze-c a , " o f i Rze-c j a l n a " b y ł a o Rze-c e n ia n a p r z e z Jery ty ka o c z y w iśc ie n e g a ty w n ie , s t ą d ró w n ież a k o e p ta o j a kom loznego j e j p r z e d s t a w ie n i a w s z tu k a c h O s tro w s k ie g o . J e d n a k O s tr o w s k i, w od-r ó ż n i e n iu od G o g o la , t w o od-r z y ł n i e t y l k o ty p y n e g a ty w n e , k om icz ne, l e c z t a k ż e ty p y po zytyw n e, l i r y c z n e , w k tó r y c h d l a " o s t a t n i e g o rom an ty k a" za w a rty b y ł program pozytyw ny d ra m a tu rg a " n aro d o -w ość".

"P rze w ró t l i t e r a c k i " dokonany ja k o b y p r z e z a u t o r a "Burzy* o t w i e r a ł d l a G rig o rje w a nową epokę w ro zw o ju l i t e r a t u r y r o s y j -s k i e j , w k t ó r e j " p o g lą d o rg a n ic z n y " i "naro do w o ść" B tanow ić m ia-ł y n a c z e ln e w y z n a c z n ik i św ia to p o g lą d o w e . S t a ia-ł o s i ę je d n a k i n a -c z e j . I d e ą p rz e w o d n ią w m y ś li r o s y j s k i e j p o z o s ta w a ła re w o lu o y jn a n e g a c ja i s t n i e j ą c e j r z e c z y w i s t o ś c i , k t ó r a w l i t e r a t u r z e w y r a z i ła 61 Z ob. ib id e m , s . 372 1 n . 62 K. L e o n t j e w, S o b r a n i j e s o c z i n i e n i j , t . 8 , Moskwa 1912, s . 1 0 1 -1 0 2 .

s i ę rozkw item re a liz m u k r y ty c z n e g o . K ryty k do pewnego s t o p n i a m u sia ł zdawać s o b ie z te g o sp raw ę, gdy pod ko n ieo ż y c ia p i s a ł do M ik o ła ja S tra ch o w ai "Gdybym w ie r z y ł t y l k o w e le m en ty wnoszone p r z e z O stro w sk ie g o dawno bym z moją w ąską, l e c z stosunkow o w ie r -n ą i z w y c ię ż a ją c ą i d e ą w c i e l i ł s i e w o g ć l-n y p rą d Duoha ży-o i a J a je d n a k w ie rz e i wiem, że ty c h elem entów j e s t za m ało , że s ą t o mimo w szy stko je d y n ie membra d i a j e o t a p o e ta e , że p e łn e w s p ó łb rz m ie n ie żywiołów w ie lk ie g o ducha narodow ego b y ło t y lk o w P u s z k i n i e , że p o tę ż n ą je d n o s tro n n o ś ć n aro d o w o ści O strow -s k ie g o mu-si d o p e łn ić w -sp ó łb rz m ie n ie in n y c h , trw o żn y c h , l e c z t a k samo i s t o t n y c h elem entów duoha narodowego z a w a rty ch w kimś i n -nym. W ła ś n ie , gdy re k a w r ę k ę , razem z w yrażeniem mocnych, dębo-wych (w Jakim s e n s i e c h c e s z ) podstaw p ó j d z i e ta k ż e o g n i s t y , po-ry w ają cy zpo-ryw i n n e j s i ł y , wówczas ż y o ie b ę d z ie p e łn e i l i t e r a t u -r a znowu u zy ska swe k -r ó le w s k ie z n a c z e n ie " ^ 3. M yśli t e j k r y ty k je d n a k Ju ż n i e ro z w in ą ł.

W p rzed staw iony m s z k ic u G rig o rje w o w sk ie j w i z j i rozw oju l i t e -r a t u -r y -r o s y j s k i e j p o m in ię to w ie le i s t o t n y c h momentów te g o - rozwo-j u , w ie le n azw isk i utw orów . Celem a r t y k u ł u b y ło rozwo-je d n a k p rz e d e w szystk im u w y pu klen ie pewnego schematyzmu w i z j i G rig o rje w a . K ry-t y k , mimo i ż k ie r o w a ł s i ę w o c e n ie ro zw o ju l i ry-t e r a ry-t u r y poznaniem in tu ic y jn y m i negow ał w sz e lk ą " te o r e ty c z n o ś ć " p o z n a n ia , s tw o r z y ł bądź co bądź w ła sn ą " t e o r i ę ” , k t ó r a w o s ta te cz n y m rach u nk u z a -w io d ła i r a c j o n a l i s t y c z n e g o r o z -w in ię c i a n i e u z y s k a ł a - b ra k w n i e j b y ło t a k i s t o t n y c h elem entów ż y c ia j a k c z y n n ik i s p o łe c z n o - - p o l i t y c z n e , k tó r e w ów czesnej r z e c z y w is to ś c i z a c z y n a ły odgrywać r o l e n a d rz ę d n ą . N iem niej G rig o rje w o w sk i schem at j e s t n ie z m ie r n ie ciek aw y ja k o j e d n a z p ie rw sz y c h p ró b f i l o z o f i c z n e g o , d i a l e k t y c z -nego u j ę c i a ro zw oju l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j . I n s t y t u t P i l o l o g i i R o s y j s k ie j U n iw e r s y te tu Łódzkiego ^3 1917, a t *2 8 1T 1 S ° Г 3 * M a t e r ia ł y d l a b i o g r a f i i , P i e t r o g r a d

Rozwój l i t e r a t u r y го в у j a k i e j w u j ę c i u A p o llo n a O rlg o rje w a 127 Анджей Л а з а р я РАЗВИТИЕ РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В ВОСПРИЯТИИ АПОЛЛОНА ГРИГОРЬЕВА А п оллон Г р и г о р ь е в я в л я е т с я о « в и н и з п е р в ы х с о з д а т е л е й ф и л о с о ф -с к о й д и а л е к т и ч е -с к о й к о н ц е п ц и и р а з в и т и я р у о с к о й л и т е р а т у р ы , а с т а -т ь е п р о с л е ж и в а е -т с я э -т а к о н ц е п ц и я к а к о ц н о из вы ра ж е н и й м и р о в о з з р е -н и я к р и т и к а . О б р а щ а е тс я в н и к а н и е н а о х о д о т в о н е к о т о р ы х с у ж д е н и я Г р и г о р ь е в а о п о л ь с к о й т р а д и ц и е й в о с п р и я т и я р у с с к о г о р о м а н т и з м а , а т а к ж е н а с у щ е ст в ен н ы й к р и т и к у с х е м а т и з м , " т е о р е т и ч н о с т ь , х о т я " т е о р и ю " и р а ц и о н а л и з м в п о з н а н и и он с а м п р и н ц и п и а л ь н о о т в е р г а я .