K r o n ik a 5 7 5
SEM IN A RIUM ETNO FA RM A CEU TYC ZNE — Z BADAŃ NAD LECZNICTW EM LUDOW YM
D obrym im p u lsem do ro zw o ju za in te re so w a ń d ziejam i ziołolecznictw a lu d o w ego było I se m in a riu m etn o fa rm a c e u ty c z n e P ra co w n i H isto rii F a rm a c ji, k tó re odbyło się 12 listo p a d a 1986 r. w W arszaw ie. O m ów iony w ów czas p ro je k t b a d a ń reg io n a ln y ch u jm o w a ł konieczność n aw ią za n ia w sp ó łp rac y z p rze d staw ic ie lam i n a u k h um an isty czn y ch . W k ilk a m iesięcy później, n a n astęp n y m se m in a riu m , 26 obec nych osób rep rez en to w ało 9 specjalności (było
8
h isto ry k ó w fa rm a c ji, 4 ję z y k o znaw ców , 3 etn o g rafó w , 3 h isto ry k ó w , 3 h isto ry k ó w n a u k i o ziem i, h isto ry k c h e m ii, biolog, le k a rz w e te ry n a rii i socjolog m edycyny). B rak o w ało w ty m g ro n ie n iep rzy b y ły ch h isto ry k ó w m edycyny.To d ru g ie se m in a riu m etn o fa rm a c e u ty c z n e odbyło się, ja k poprzed n ie w P a ła c u Stasfcica, 20 m a ja 1987 r. W z a g ajen iu doc. d r hab. B a rb a ra K u źn ick a om ó w iła w stę p n y p ro g ra m p rac etnograficznych, p o d ję ty ch w P ra co w n i H isto rii F a rm a c ji. Je d n y m z re z u lta tó w ty c h p ra c je st zbiorow a p u b lik a c ja pt. „H isto ria le k ó w n a tu ra ln y c h . Ź ró d ła do dziejów e tn o fa rm a c ji p o lsk ie j”. G łów nym celem d o k o n an y ch b a d a ń je st a n a liz a m a te ria łó w histo ry czn y ch i etn o g ra ficz n y ch o d aw n ie j sto so w an y c h le k ac h n a tu ra ln y c h w różn y ch reg io n a ch P o lsk i i o cena ich w arto śc i t e ra p e u ty c z n y c h n a p o d sta w ie w spółczesnej w iedzy. N astę p n ie m g r farm . Iw o n a A ra b as w ygło siła r e f e ra t pt. A n k i e t y o p u b li k o w a n e w „ W i ś le ” (1887—1905, 1916/ /1917) j a k o m e t o d a b a d a ń l e c z n i c t w a lu d o w e g o . W czasopiśm ie „W isła” um ieszczo ne zostały cz te ry ank iety , dotyczące leczn ictw a ludow ego. P y ta n ia w a n k ie ta c h są b ard z o szczegółow e i tra fn e . Ż a d n a z ty c h a n k ie t nie po w ielała te m a ty k i z a w a r te j w p o p rzed n ich k w estio n ariu sz ac h . Z a k aż d y m raz em podejście do te m a tu było in n e i k a ż d a n a s tę p n a a n k ie ta b y ła b a rd z ie j w n ik liw a . W m iesięczniku „W isła” pośw ięcono b ard z o w iele m ie jsc a n a opisanie p ro b lem ó w le cz n ictw a ludow ego i r o ślin leczniczych stosow anych p rzez lud. S ta ło się to m iędzy in n y m i dzięki ty m an k ieto m , w edług k tó ry c h k o resp o n d e n ci te re n o w i p rzy sy ła li m a te ria ły . S ta n o w ią one obecnie n iezw ykle cenne źródło w iedzy ludoznaw czej.
G łów ny n u r t toczącej się po re fe ra c ie d y sk u sji dotyczył pro b lem ó w ogólnych, m etodologicznych. W ątpliw ości doc. d ra hab. S te fa n a Z am eckiego (h isto ry k c h e m ii) n a te m a t n ie b ezp ieczeń stw a w k ro czen ia w te j te m a ty c e n a drogę m e ta n a u k i i p rez en ty z m u w yw ołały re p lik ę k ilk u osób. J e d n ą z n a jcie k aw sz y ch by ła w y p o w iedź doc. d r hab. H eleny K ap ełu ś (e tn o g raf-fo lk lo ry sta), k tó r a stw ie rd z iła , że n o to w a n a w X IX w iek u w ied za o fo lk lo rze n ie b y ła p o d d a n a oglądow i n au k o w e m u . T ypow e b yło w ów czas k ro n ik a rsk ie z b ie ra n ie m a te ria łu . „W isła” i in n e czaso p ism a etn o g ra ficz n e n ie m iały c h a r a k te ru naukow ego, z a w ierały je d y n ie z a re je s tro w a n y m a te ria ł — w iedzę ludow ą, in tu ic y jn ie tw o rzo n ą przez w iele w ieków . N ie m a w ięc n ie b ez p iec ze ń stw a prezentyzm u, bo nie było u p o rz ą d k o w a n ia i naukow ego o p ra co w an ia zebranego m a te ria łu . Z kolei doc. B. K u ź n ic k a w y ja śn iła , że choć w t e m acie r e f e r a tu m g r I. A ra b a s w id n ieje „lecznictw o” to Zespół kład zie n ac isk n a przyro d o zn aw stw o . E tn o fa rm a c ja je s t k ie ru n k ie m in te rd y sc y p lin a rn y m i z te g o w zględu ro d zi różne po staw y w obec te m atu . Z ad a n iem naszym nie je s t in te r p r e to w an ie m edycznych p ra k ty k , lecz b ad a n ie ziołolecznictw a w tra d y c ji w si pol skiej.
O konieczności ro z ró ż n ia n ia defin icji „lecznictw o lu d o w e” i „m ed y cy n a lu d o w a ” m ów ił d r W łodzim ierz P ią tk o w sk i (socjolog m edycyny), a doc. d r hab. A d am P a lu c h (etnograf) w y su n ął propozycję zo rg an izo w an ia z e b ra n ia pośw ięconego s p r a w om m etodologicznym . Je g o w ypow iedź p rzy n io sła ró w n ież w arto śc io w e o p in ie o m a te ria ła c h , k tó re b y ły p o d sta w ą o p rac o w a n ia m g r I. A ra b as. Z w rócił u w ag ę
576
K r o n ik an a to, że „m edycyna lu d o w a ” może oznaczać trz y dziedziny: leczenie siebie lu b innych, p ro fila k ty k ę i higienę. N ie m ożna w ty m p rz y p a d k u posługiw ać się p o ję ciem „ ra c jo n a ln a ”, gdyż k u ltu r a lu d o w a p rze p o jo n a b y ła m agią. T ru d n o będzie też odłączyć m agię i w ierz e n ia lu d o w e w b ad a n ia ch etn o fa rm ac eu ty c zn y c h .
S p ra w o m źródeł sta ro p o lsk ic h i n az ew n ic tw a ludow ego pośw ięcona b y ła w y pow iedź doc. d r hab. W andy B udziszew skiej (slaw istka). C enne in fo rm ac je o p ra cach językoznaw czych n a d słow nikiem polskich nazw b o ta n icz n y ch w u ję ciu h isto ry cz n y m przek azały : d r Z dzisław a W a jd a -A d am cz y k o w a i d r A n n a S pólnik (języ koznaw cy).
W zakończeniu d y sk u sji, doc. B. K u ź n ic k a w y ja ś n iła m otyw y p o d ję cia p rac nad źró d łam i etn o g raficzn y m i — nie były one dotychczas zbad an e przez h isto ry ków farm a c ji.
D rugi r e f e r a t pt. L e c z n ic t w o l u d o w e X I X i X X w. w W ielk o p o lsce. Zało żenia m e t o d o lo g i c z n e p r a c y w ygłosił m g r J a ro m ir Jeszke (historyk). Ź ró d ła do b ad a ń n a d lecznictw em lu d o w y m W ielkopolski p rele g en t podzielił n a k ilk a grup. P o d sta w o w y m źródłem d la X IX w. są p ra c e O sk ara K olberga, uzu p ełn ien iem będą in fo rm a c je d ru k o w a n e głów nie na ła m ac h „W isły”. Ź ró d ła dotyczące X X w. to p rze d e w zsystkim n a g ra n ia u zyskane podczas b a d a ń te re n o w y ch prow adzonych przez Z ak ład D ialektologii P o lsk ie j I n s ty tu tu F ilologii P o lsk ie j UAM w ok resie p o w ojennym (do la t siedem dziesiątych) pod k ie ro w n ic tw em prof. Z. S o b ierajsk ie- go, m a te ria ły zeb ran e p rzez prof. J. B ursztę, n iep u b lik o w an e in fo rm ac je zeb ran e przez inż. S. P ijan o w sk ieg o z G łuchej Puszczy, p am ię tn ik i le k a rz y p ra k ty k u ją c y c h n a ty m te re n ie w o k resie m ięd zy w o jen n y m i p u b lik a cje prasow e. W spółczesne in fo rm a c je p rele g en t za m ie rz a grom adzić n a p o d sta w ie opracow anego przez siebie k w estio n ariu sz a w yw iadu.
N ajw ię ce j k o n tro w e rsji w śró d d y sk u ta n tó w (dr J. Ja strz ę b sk i, d r M. H enslo- w a, m g r I. Ju rg u tis, doc. H. K ap ełu ś, d r W. P iątk o w sk i, doc. A. P aluch) w zb u d ziła m e to d a badań, o p ie ra ją c a się n a k w estio n ariu szach . N a pod staw ie a n k ie t podobne b a d a n ia p ro w ad zili rów nież: lek. w et. J. J a strz ę b sk i — o ziołolecznictw ie zw ie rząt i d r W. P iątk o w sk i, dla k tó re g o w y w iad y n a te m a t opieki n ad k o b ietą cięż arn ą i dzieckiem p rzep ro w ad z ały m a g istra n tk i W ydzału P ielę g n ia rstw a . P ra c e te pro w ad ziły w sw oich środow iskach, a le an i w jednym , an i w d ru g im p rz y p a d k u efe k ty n ie były zad ow alające.
Doc. B. K u źn ic k a zw ró ciła uw agę n a zróżnicow anie pom iędzy b ad a n ia m i p ro w ad zo n y m i n a m a te ria le histo ry czn y m — czym z a jm u je się P ra c o w n ia H isto rii F a rm a c ji, a p ra c a m i e tn o g ra ficz n y m i i socjologicznym i, k tó re dążą do u k a z a n ia istn ie ją c y c h w spółcześnie tra d y c ji ziołolecznictw a. W skazane byłoby w sp ó łd ziała nie badaczy, p ra c u ją c y c h n a p odstaw ie ty c h dw óch m etod.
O sta tn ia część z e b ra n ia pośw ięcona b y ła in fo rm ac jo m o w y n ik ac h i p ro je k ta c h b a d a ń teren o w y ch . O sw oich p ra c a c h m ów ili: m g r L id ia Czyż z Rzeszow a, m g r I re n a Góźdź z T om aszow a M azow ieckiego, m gr Ire n a K a łła u r z B iałegostoku oraz m g r T a m a ra S am u l i m g r E w a W roczyńska z T ykocina.
Z b ard z o ciek aw ą in ic ja ty w ą w y stą p iła n a zakończenie doc. d r hab. B a rb a ra C eranow icz z M uzeum Z iem i w W arszaw ie. Z ap ro p o n o w ała p ro w a d ze n ie b ad a ń n a d w łaściw ościam i leczniczym i b u rszty n u . Z apew niła, że istn ie je b ardzo b o g ata lite r a tu r a histo ry czn a w ty m zakresie.
I w o n a A r a b a s (W arszaw a)
