Adamczyk, Danuta
"Istorija ukrajinśkoj dozowtniewoj
żurnalistiki", Lwiw 1983 : [recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 27/1, 107-109
R E C E N Z J E I
O M Ó W I E N I A
K wartalnik H istorii Prasy Polskiej XXVII 1 PL ISSN 0137-2998
Istorija u krajinśkoj d ożow tn iew oj żurnalistiki, Lw iw 1983, ss, 511.
N akładem w ydaw nictw a uniwersyteckiego ukazała się w e Lw ow ie w 1983 r. praca zbiorowa pracowników U niwersytetu im. Iwana Franki pt. Istorija ukrajinśkoj
d ożow tn iew oj żurnalistiki. Adresowana do studentów W ydziału Dziennikarskiego
i Radiow o-Telew izyjnego, ale również do szerszego grona odbiorców spośród filolo gów i historyków, m oże też zainteresować polskiego odbiorcę zajm ującego się hi storią czasopiśm iennictwa, przynosi bowiem szereg inform acji o czasopiśm iennictwie ukraińskim X IX i początku X X w., które na terenach G alicji Wschodniej pozosta w ało w związkach szczególnie bliskich z czasopiśm iennictwem polskim.
Na pracę złożyły się trzy części: pierwsza, om awiająca historię prasy ukraińskiej do połow y X IX w., składa się z pięciu rozdziałów. Pierw szy om awia początki czaso piśm iennictw a ukraińskiego w latach dwudziestych X IX stulecia, wiążąc je z u n i wersytetem w Charkowie i w ytw orzonym wokół niego środowiskiem intelektualnym . A ktyw nym i organizatorami i fundatorami pierwszych periodyków ukraińskich byli uczeni. Ich to staraniem ukazyw ały się w Charkowie dw ie gazety: „Charkowskij Jeżeniedielnik” i „Charkowskije W iedom osti” oraz trzy czasopisma: „Charkowskij Diem okryt”, „Ukrajinśkij W istnyk” i „Ukrajinśkij Żurnał”. W rezultacie słabo roz w iniętego literackiego języka ukraińskiego i braku w społeczeństw ie ukraińskim sił literackich czasopisma te były albo dwujęzyczne, albo ukazyw ały się w języku ro syjskim. Tematy podejm owane przez ówczesną prasę dotyczyły zagadnień znajdują cych się w centrum uw agi społeczeństwa: spraw politycznych, ekonomicznych, k ul turalnych, m ożliwości rozwoju7 literatury w języku narodowym. Rozwój owej prasy regulow ała cenzura, stwarzająca wpraw dzie dla niej korzystne warunki rozwoju, czuwająca jednak nad jej lojalnością.
W rozdziale drugim, om awiającym rozwój ukraińskiego czasopiśm iennictwa dru giej ćw ierci X IX w., podkreślono — jako niekorzystny — fakt skasowania liberalnej cenzury z 1804 r. i w prow adzenie w jej m iejsce w roku 1826 nowego prawa praso w ego, znacznie ostrzejszego, stojącego na straży w ładzy państw owej, religii i naro dowości i prześladującego w szystko, co mogło tem u zagrażać. Okres ten w dziejach prasy ukraińskiej charakteryzuje się rozwojem alm anachów i kalendarzy, w któ rych oprócz stałych pozycji, w łaściw ych tego typu w ydaw nictw om , zamieszczano teksty literackie w języku ukraińskim. B yły to m.in. „Utriennaja Zw iezda”, „Ukraj inśkij Sbornik”, „Łastiwka”, „Mołodnik”. W rozdziale tym znajdujem y rów nież om ówienie ukraińskich w ydaw n ictw periodycznych ukazujących się w K ijow ie i Odessie.
Rozdział trzeci zajmuje się początkami czasopiśm iennictwa ukraińskiego w Ga licji, na Bukow inie i Zakarpaciu. Autorzy zwrócili uwagę, że wśród publicystów ga licyjskich periodyków, ukazując3^ch się w językach polskim, francuskim i niem iec kim, znajdow ali się też Ukraińcy, co świadczy, iż w środow isku ukraińskim w Ga licji istniały potencjalne kadry dla stworzenia narodowej prasy. Jakkolw iek istn ie n ie prasy w innych językach mogło stanowić podłoże do powstania ukraińskiego ruchu w ydaw niczego i czasopiśm ienniczego, to niew ątpliw ie rozwój prasy
ukraiń-108
R E C E N Z JE I O M O W IE N IAskiej na tych terenach zawdzięczać należy —· zdaniem autorów opracowania — przede w szystkim ruchowi słow ianofilskiem u i związkom z Rosją. Związki kulturo w e z Rosją, w pływ y literatury i sztuki rozwijających się w e Wschodniej Ukrainie, a przede w szystkim oddziaływ anie twórczości Tarasa Szewczenki — w szystko to odegrało ogromną rolę w rozwoju życia społeczno-kulturalnego i w budzeniu św ia domości narodowej ukraińskiej społeczności w Galicji. N iew ątpliw e znaczenie w tym prcesie m iały również inicjatyw y kulturalne m łodych ukraińskich twórców skupio nych w okół Markijana Szaszkiewicza.
Rozdział czwarty zajm uje się ukraińskim czasopiśm iennictwem w Galicji w la tach czterdziestych i pięćdziesiątych X IX w. Do jego rozwoju przyczyniły się znacz nie: rew olucja 1848 r., w pływ y polskiej prasy w środowisku inteligencji ukraińskiej oraz zaktyw izow anie kulturalne i polityczne tej inteligencji, czego w yrazem były pojaw iające się inicjatyw y prasowe. Środowisko proaustriackie w ydało periodyk „Zorja G ałyćka”, m oskalofile — swój organ „Dniewnik R usskij” ; z inicjatyw y osób prywatnych powstały dwie gazety inform acyjno-polityczne: „Pczoła” i „N ow yny”. W latach pięćdziesiątych, dzięki poparciu kół klerykalnych i prorządowych, nastą pił dalszy rozwój czasopism. U kazyw ały się wówczas: w e Lw ow ie „Russkij W ist- nyk ”, „Łada”, „Siem iejnaja B ibliotieka”, a w Przem yślu alm anach „Lesak iz nad Sana”.
Rozdział piąty w całości poświęcony został działalności publicystycznej Tarasa Szewczenki.
Część druga pracy dotyczy czasopiśm iennictw a ukraińskiego w drugiej połow ie X IX w. W rozdziale pierwszym omówiono inicjatyw y w ydaw nicze grup społecznych, politycznych i osób prywatnych w e Wschodniej Ukrainie (różne typy periodyków, jak alm anach „Chata”, pierwsze społeczno-polityczne i literackonaukowe czaso pism o „Osnowa”, będące organem liberalno-burżuazyjnej inteligencji ukraińskiej, prywatne dzienniki „Kijewskij Tielegraf” i „Czernichowskij Listok”, prasa m oskalo- filska i narodowa, nielegalne w ydaw nictw a rękopiśm ienne, czasopismo humory styczne).
Następne rozdziały poświęcone zostały czasopiśm iennictwu w Galicji i zachod niej części Ukrainy, przy czym szczególnie obszernie omówiona została prasa gali cyjska, skoncentrowana głównie w e Lwow ie. W rozdziale drugim zwrócono uw agę na wzrost tendencji narodowo-kulturalnych i społeczno-politycznych wśród in teli gencji ukraińskiej w latach sześćdziesiątych oraz om ówiono jej inicjatyw y czaso- piśm iennicze. Prezentując almanach „Zorja G ałyćka” jako album, podkreślano jego rolę w skupieniu sił naukowych i literackich różnych pokoleń i poglądów oraz znaczenie dla dalszego rozwoju prasy. Scharakteryzowano prasę ugrupowań p oli tycznych: m oskalofilskie „Słowo” oraz pisma narodowe: „W eczernici”, „Meta”, „Ni w a”, .Rusałka”.
Rozdziały trzeci i czwarty zajmują się rozwojem rewolucyjno-dem okratycznego czasopiśm iennictwa lat siedem dziesiątych—osiem dziesiątych X IX w., które zaczęło się rozwijać pod w pływ em literatury socjalistycznej docierającej do inteligencji ukraińskiej z em igracyjnych środowisk zachodniej Europy. Omówiono periodyki „Druh”, „Hromadśkij Druh”, „Dzwin”, „Mołot”. Scharakteryzowano działalność pu blicystyczną Iwana Franki i M ichaiła Pawłyka. Rozdział piąty om awia czasopiśm ien nictw o na Ukrainie Naddnieprzańskiej w latach osiemdziesiątych. Szósty poświęcono alm anachom i zbiorkom literackim , ukazującym się w końcu X IX w. Dwa rozdziały ostatnie om awiają prasę na Bukow inie i Zakarpaciu.
Część trzecia pracy poświęcona została w całości rozwojowi postępowego i re w olucyjnego czasopiśm iennictwa ukraińskiego w końcu w ieku X IX i na początku XX, głów nie w e Lw ow ie, ze szczególnym podkreśleniem publicystycznej i literac kiej działalności I. Franki i M. Pawłyka. Czasopismu I. Franki „Żytie i Słow o”, jego
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA
109
rozw ojow i ideowem u, charakterowi, układowi, zawartości treściowej poświęcony zo sta ł cały rozdział drugi. Rozdział następny, trzeci, zajmuje się pozostałą ukazującą się w tym czasie prasą radykalną, czwarty dotyczy czasopisma „Literaturno-Nau- k owyj W istnyk”, jego roli i znaczenia w rozwoju nauki, kultury i literatury ukraiń skiej. W rozdziale piątym autorzy om ów ili prasę lat 1905—1907 w e Wschodniej Ukrainie, w następnym zaś scharakteryzowali prasę dla robotników i rzem ieślni ków , ukazującą się w Galicji i Wschodniej Ukrainie. W ow ych początkach historii ukraińskiej prasy robotniczej w yróżnili autorzy dwa okresy: pierwszy przypada na lata siedem dziesiąte (ukazywały się w owym czasie w e Lwow ie, z inicjatyw y pol sko-ukraińskiego środowiska drukarzy, pisma w języku polskim: „Praca” „Ręko dzielnik”, „Czcionka”), drugi to czas powstania prasy socjaldemokratycznej we
W schodniej U krainie („Raboezaja Zarja”, „Raboczeje D ieło”. „Wpieriod” „Raboczaja G azieta”) i jej zw iązków z socjaldem okratyczną prasą rosyjską. . Prezentowana praca, n iew ątpliw ie interesująca, zawierająca obszerny przegląd czasopiśm iennictw a ukraińskiego oraz ukazująca jego tendencje rozwojowe, nie jest wolna od niedociągnięć natury merytorycznej i form alnej. Zaciążył nad nią fakt, że jest dziełem zbiorowym, bez generalnie ustalonej koncepcji i proporcji między poszczególnym i tem atam i i rodzajami prasy, a także kierunkam i politycznym i (zu pełnie m arginesowo potraktowano prasę ugrupowań prawicowych). Stąd przerosty tek stu w kierunku analizy treści w przypadku niektórych periodyków czy analizy twórczości publicystycznej i literackiej autorów. Brak natom iast informacji typu syntetyzującego, dotyczących rozwoju gatunków dziennikarskich, organizacji redak cji, źródeł inform acji prasowej, nakładów, form rozpowszechniania, rozwoju zawo du dziennikarskiego, praw a prasowego, które w tego typu pracy powinny były się znaleźć nie tylko jako elem enty towarzyszące om awianiu niektórych tytułów . Szczególnie daje się odczuć brak odrębnego om ówienia prawa prasowego, tym dotkliwszy, że na terenach Ukrainy działały dwa różne system y prasowe: carski i austriacki, zm ieniające jeszcze swój charakter w zależności od sytuacji politycz nej, i one to m iały istotny w p ływ na kształtowanie się czasopiśm iennictwa ukraiń skiego, jego treści, form y rozpowszechniania itp.
Autorzy pom inęli zupełnie istotne dla tem atu prace w języku polskim, zw łasz cza te traktujące o czasopiśm iennictwie w Galicji, gdzie silne były związki prasy polskiej i ukraińskiej. W prawdzie przytaczane są tytuły periodyków w ydawanych w języku polskim, lecz traktuje się je jako w yłącznie ukraińskie.
Innym istotnym m ankam entem książki jest pozbawienie jej aparatu pom ocni- niczego w postaci indeksów tytułów czasopism, nazwisk, m iejscowości, co w po ważnym stopniu utrudnia korzystanie z nagromadzonego w niej materiału. Owe niedociągnięcia powodują, że praca tylko w pewnym stopniu spełnia założoną przez autorów rolę podręcznika akademickiego.
Danuta A dam czyk
Prasa lubelska. T radycje i współczesność, pod red. J. Jarowieckiego, J. M yśliń-
skiego, A. Słom kow skiej, W. Śladkow skiego, Lublin 1986, ss.
W marcu 1979 r. odbyła się w Lublinie ogólnopolska sesja naukowa p o św ię cona tradycjom i w spółczesności prasy lubelskiej. Dopiero po ośmiu latach od tej daty ukazała się nakładem W ydawnictwa Lubelskiego książka zaw ierająca refera ty uczestników. Z zam ieszczonej w słow ie w stępnym obszernej listy organizatorów
