Piaskowiec z okolic Kunowa i Szyd³owca
w zabytkowej architekturze Traktu Królewskiego w Warszawie
Alicja Bobrowska
1, Artur Dziedzic
1Sandstone from the vicinity of Kunów and Szyd³owiec in the historic architecture of Royal Route in Warsaw. Prz. Geol., 69: 76–79.
A b s t r a c t. The Royal Route in Warsaw has been the main communication route of the city since its inception. Along it, there are many small and large stone architecture objects made of sandstone with a characteristic light grey colour, originating from the vicinity of Kunów and Szyd³owiec in the Holy Cross region. The article presents selected most significant stone objects made of light grey Holy Cross sandstone: numerous ornaments of tenement houses in the Old Town Square and the courtyard of the Royal Castle, the statue of Our Lady of Passau, the Church of the Visitation Sisters (or the Church of the Discalced Carmelites), the sculpture of Jan III Sobieski in the Royal Baths Park and the sarcophagus/mausoleum in Wilanów.
Keywords: The Royal Route in Warsaw, sandstone of Kunów and Szyd³owiec, stone elements of architecture
Trakt Królewski w Warszawie od pocz¹tku swego ist-nienia by³ g³ównym szlakiem komunikacyjnym miasta. Jego pierwotne za³o¿enia architektoniczne przetrwa³y czas wielu wojennych niepokojów oraz zakusów przebudowy i jest on obecnie jednym z najcenniejszych zabytków urba-nistycznych i pa³acowo-ogrodowych Polski, w roku 1994 uznanym za pomnik historii. Stanowi tak¿e przyk³ad roz-woju rodzimego górnictwa skalnego i kamieniarstwa cen-tralnej Polski. Wzd³u¿ traktu znajduje siê wiele obiektów ma³ej i du¿ej architektury kamiennej, wykonanych z pia-skowca o charakterystycznej jasnoszarej barwie, pozyski-wanego w regionie œwiêtokrzyskim w okolicach Kunowa nad Kamienn¹ w województwie œwiêtokrzyskim (wyró¿-nianego jako piaskowiec kunowski) i Szyd³owca w wo-jewództwie mazowieckim (piaskowec szyd³owiecki), przy granicy obu tych województw. Ze wzglêdu na korzyst-niejsz¹ lokalizacjê Kunowa, po³o¿onego bli¿ej Wis³y i sko-munikowanego z ni¹ poprzez rzekê Kamienn¹, do War-szawy sp³awiano drog¹ wodn¹ przede wszystkim materia³ pozyskiwany w tych okolicach. Natomiast wraz z rozwo-jem infrastruktury drogowej coraz wiêksze znaczenie zyskiwa³ surowiec z okolic Szyd³owca, gdzie obecnie kon-centruje siê jego eksploatacja, prowadzona w kilku kamie-nio³omach. Ze wzglêdu na bardzo podobn¹ barwê i zbli-¿one w³aœciwoœci piaskowiec szyd³owiecki jest czêsto sto-sowany przy rekonstrukcji elementów wykonanych kiedyœ z piaskowca kunowskiego, którego wydobycie jest obecnie ograniczone tylko do jednego ³omu w okolicy Kunowa, a pozyskany z niego surowiec wykorzystuje siê na potrze-by drobnej lokalnej architektury.
Przydatnoœæ u¿ytkowa jasnoszarych jurajskich piask-owców, zaliczanych do serii drzewickiej (dolna jura), do celów dekoracyjnych i rzeŸbiarskich wynika z ich szcze-gólnych cech geomechanicznych. Charakteryzuj¹ siê one wyj¹tkowo dobr¹ oddzielnoœci¹ i blocznoœci¹ oraz mrozo-odpornoœci¹ (Kamieñski, Kubicz, 1962). Zgodnie z norm¹ PN-EN ISO 14689-1:2006 ich wytrzyma³oœæ na jedno-osiowe œciskanie klasyfikuje je do grupy ska³ o œredniej
i wysokiej wytrzyma³oœci. Wed³ug normy bran¿owej PN-84/B-01080 pod wzglêdem gêstoœci objêtoœciowej s¹ to ska³y œredniociê¿kie i ciê¿kie. W zale¿noœci od odmiany zró¿nicowana jest tak¿e ich œcieralnoœæ, jednak zgodnie z norm¹ PN-84/B-01080 s¹ one klasyfikowane do mate-ria³u o ma³ej œcieralnoœci. W³aœciwoœci te w po³¹czeniu z walorami dekoracyjnymi decyduj¹ o przydatnoœci tego surowca do zastosowañ w ekspozycji zewnêtrznej (Koz³ow-ski, 1986; Piniñska, 1994; Œwiat Kamienia, 2002a).
Szczególny okres wykorzystania piaskowca œwiêto-krzyskiego w architekturze Traktu Królewskiego przypada na drug¹ po³owê XVI w., co by³o zwi¹zane ze wzrostem znaczenia Warszawy jako oœrodka politycznego. Wzrost liczby mieszkañców s³u¿y³ rozwojowi budownictwa, rze-mios³a i handlu. Wraz z bogaceniem siê mieszczañstwa wzrasta³ tak¿e popyt na kamienne elementy ozdobne kamienic, umieszczane licznie na ich fasadach.
Elementy architektoniczne wykonane z jasnoszarych dolnojurajskich piaskowców z regionu œwiêtokrzyskiego wspaniale obrazuj¹ kunszt dekoracyjny i umiejêtnoœæ wy-korzystania krajowego surowca w zabytkowej architektu-rze Warszawy. W niniejszym opracowaniu zaprezentowano przyk³ady obiektów architektury pomnikowej, portali, fasad koœcio³ów oraz budynków u¿ytecznoœci publicznej, któ-rych lokalizacjê na Trakcie Królewskim w Warszawie przedstawiono na rycinie 1. Przemieszczaj¹c siê w kierun-ku po³udniowym od Rynkierun-ku Starego Miasta do Wilanowa, za najbardziej znacz¹ce obiekty kamienne, wykonane z jasnoszarego dolnojurajskiego piaskowca œwiêtokrzy-skiego, nale¿y uznaæ liczne ozdoby kamienic na Rynku Starego Miasta i dziedziñcu Zamku Królewskiego, figurê Matki Boskiej Passawskiej, koœció³ Sióstr Wizytek i koœ-ció³ Karmelitów Bosych), rzeŸbê Jana III Sobieskiego w £azienkach Królewskich oraz sarkofag/mauzoleum w Wilanowie.
Pomimo prawie doszczêtnego zniszczenia Starego Mia-sta podczas II wojny œwiatowej, po jej zakoñczeniu uda³o siê odtworzyæ czêœciowo zachowane portale wejœciowe
76
Przegl¹d Geologiczny, vol. 69, nr 2, 2021
A. Bobrowska A. Dziedzic
1
Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa; a.bobrowska@uw.edu.pl; Artur.dziedzic@uw.edu.pl
XV-wiecznych kamienic na Rynku Starego Miasta (ryc. 2), m.in. kamienicy znanej pod nazw¹ Plumhoffowska lub pod œw. Ann¹ (ul. Rynek 31), kamienicy Bornbachowskiej (ul. Rynek 2) oraz kamienicy Falkiewiczowskiej (ul. Rynek 28). Po II wojnie œwiatowej ca³kowicie odbudowano tak¿e portale bram bocznych Zamku Królewskiego (ryc. 3), wy-korzystuj¹c materia³ pozyskany z okolic Szyd³owca (Sy-gietyñska, 1978; Œwiat Kamienia, 2002b).
Z jednego bloku piaskowca kunowskiego zosta³a wy-konana prawie naturalnej wielkoœci figura Matki Boskiej Passawskiej trzymaj¹cej w ramionach Dzieci¹tko (ryc. 4) usytuowana przy wejœciu na Skwer Hoovera na Krakow-skim Przedmieœciu. W czasie dzia³añ wojennych figura nie uleg³a zniszczeniu i jest obecnie jedynym zachowanym, oryginalnym pomnikiem w Warszawie. Wykona³ j¹ i ofia-rowa³ w 1683 r. Józef Szymon Belotti, nadworny architekt i rzeŸbiarz Jana III Sobieskiego, w celu upamiêtnienia zwyciêstwa pod Wiedniem oraz ocalenia od morowej zara-zy, która mia³a miejsce w Warszawie w latach 1677–1679. Z wdziêcznoœci za ocalenie od epidemii cholery figura zosta³a odnowiona w po³owie XIX w. dziêki fundacji Alek-sandra Haulke. Dodano wtedy koronê i inne elementy ozdobne w kolorze z³ota. W 1866 r. pomnik przestawiono z Placu Bernardyñskiego na Krakowskim Przedmieœciu do miejsca, w którym znajduje siê obecnie.
Koœció³ Sióstr Wizytek oraz koœció³ Karmelitów Bosych to kolejne obiekty na Trakcie Królewskim, których fasady, liczne rzeŸby i zdobienia zosta³y wykonane z piaskowca kunowskiego. Koœció³ Sióstr Wizytek z Krakowskiego
77
Przegl¹d Geologiczny, vol. 69, nr 2, 2021
Ryc. 2. Portale kamienic na Starym Mieœcie w Warszawie: A – portal kamienicy znanej pod nazw¹ Plumhoffowska lub pod œw. Ann¹ przy ul. Rynek 3, B – portal kamienicy Bornbachowskiej przy ul. Rynek 2, C – portal kamienicy Falkiewiczowskiej przy ul. Rynek 28. Fot. A. Karcz Fig. 2. Portals of tenement houses in the Old Town in Warsaw: A – portal known as the Plumhoff’s tenement house or the tenement house at St. Anna, 31 Rynek Street, B – the Bornbach’s tenement house, 2 Rynek Street, C – Falkiewicz’s tenement house, 28 Rynek Street. Photo by A. Karcz
¬
Ryc. 1. Lokalizacja wybranych kamiennych obiektów architek-tonicznych wykonanych z piaskowca kunowskiego i szyd³o-wieckiego wzd³u¿ Traktu Królewskiego w Warszawie
Fig. 1. Location of selected stone architectural objects, made of the Kunów and Szyd³owiec sandstones, along the Royal Route in Warsaw
Przedmieœcia (ryc. 5A) jest jednym z najpiêkniejszych koœcio³ów Warszawy i jednym z nielicznych, który w prak-tycznie nienaruszonym stanie przetrwa³ II wojnê œwia-tow¹. Zosta³ wybudowany dziêki fundatorce El¿biecie Helenie Sieniawskiej w latach 1728–1761, wg projektu Karola Baya, na miejscu wczeœniejszej konstrukcji drew-nianej. Autorem fasady koœcio³a jest Efraim Schroeger, natomiast same rzeŸby s¹ dzie³em Jana Jerzego Plerscha.
Koœció³ Karmelitów Bosych (ryc. 5B) zosta³ wzniesio-ny w latach 1661–1681, pierwotnie w stylu barokowym. Dzisiejszy klasycystyczny wygl¹d zawdziêcza przebudo-wie fasady zaprojektowanej równie¿ przez Efraima Schro-egera. Nie zosta³ zniszczony w czasie II wojny œwiatowej, jest najstarsz¹ klasycystyczn¹ budowl¹ w Warszawie i jako jeden z nielicznych obiektów zabytkowych w Warszawie zachowa³ swój naturalny wygl¹d.
Szczególnie wa¿nym elementem Traktu Królewskiego i istotnym œwiadectwem wykorzystania surowca pozyski-wanego w œrodkowej Polsce w architekturze Warszawy s¹ £azienki Królewskie. Piaskowiec kunowski zdobi fasadê Pa³acu na Wodzie (ryc. 6A), a na terenie kompleksu parko-wego znajduj¹ siê liczne rzeŸby wykonane z jasnoszarego
piaskowca kunowskiego, rozmiesz-czone w ró¿nych miejscach (Tatarkie-wicz, 1986). Ca³y zespó³ pa³acowo--parkowy zawdziêcza sw¹ nazwê wybudowanej ok. 1680 r. na zlecenie S.H. Lubomirskiego barokowej ³aŸni. Obecny obszar i kszta³t £azienek Królewskich ma swój pocz¹tek w dru-giej po³owie XVIII w., kiedy z inicja-tywy Stanis³awa Augusta Poniatow-skiego w 1784 r. wybudowano Pa³ac na Wodzie, zaprojektowany przez Do-minika Merliniego. Wszystkie budowle i rzeŸby w obrêbie parku s¹ utrzymane w stylu klasycystycznym (Majdecki, 2008). Do odbudowy pa³acu po II wojnie œwiatowej wyko-rzystano ponad 150 t piaskowców z okolic Kunowa.
Na terenie £azienek Królewskich znajduje siê równie¿ pomnik Jana III Sobieskiego. Pos¹g autorstwa Franciszka Pincka (ryc. 6B) wykonany najprawdopodobniej z pia-skowca szyd³owieckiego ods³oniêto z inicjatywy Stanis-³awa Augusta Poniatowskiego w 1788 r., ku upamiêtnieniu zwyciêstwa pod Wiedniem.
Najbardziej wysuniêtym na po³udnie obiektem Traktu Królewskiego jest barokowy Pa³ac Królewski i ogród w Wilanowie, wzniesiony w latach 1681–1696 dla króla Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery wg projektu Augu-styna Wincentego Locciego, a skrzyd³a boczne dobudowa-no w latach 1723–1729. Ok³adziny coko³ów fundamento-wych budowli, brama wjazdowa (ryc. 7A) i znajduj¹ce siê przed ni¹ Mauzoleum Potockich (ryc. 7B) wykonano z pia-skowca szyd³owieckiego (Szafrañska, 2001).
Piaskowiec szyd³owiecki zosta³ równie¿ wykorzystany do przeprowadzonej w 2014 r. rekonstrukcji rzeŸb ustawio-nych na balustradzie nad schodami pa³acowymi. Przedsta-wiaj¹ one m.in. personifikacje pór roku i cztery etapy mi³oœci (ryc. 7C).
78
Przegl¹d Geologiczny, vol. 69, nr 2, 2021
Ryc. 3. Portale bram bocznych Zamku Królewskiego. Fot. A. Karcz Fig. 3. Portals of the side gates of the Royal Castle. Photo by A. Karcz
Ryc. 4. Figura Matki Boskiej Passawskiej przy wejœciu na Skwer Hoovera na Krakowskim Przedmieœciu (https://pl.wi- kipedia.org/wiki/Figura_Matki_Boskiej_Pa-sawskiej_w_Warszawie#/media/Plik:Pas -sauer_Madonna_Warsaw_02.jpg) Fig. 4. Figure of the of Our Lady of Passau at the entrance to Hoover Square on Krakowskie Przedmieœcie street
Ryc. 5. A – póŸnobarokowy koœció³ Sióstr Wizytek przy Krakowskim Przedmieœciu 34, B – koœció³ Karmelitów Bosych przy Krakowskim Przedmieœciu 52/5. Fot. A. Karcz Fig. 5. A – The late-baroque church of the Sisters of the Visitants, 34 Krakowskie Przedmieœcie street, B – Church of the Discalced Carmelites, 52/5 Krakowskie Przedmieœcie street. Photo by A. Karcz
Podsumowuj¹c, dolnojurajski piaskowiec o jasnoszarej barwie, historycznie pozyskiwany w okolicach Kunowa, a obecnie przede wszystkim Szyd³owca w regionie œwiêto-krzyskim, jest dominuj¹cym materia³em kamiennym, zdo-bi¹cym fasady i obiekty architektury na trasie Traktu Kró-lewskiego w Warszawie. Szeroki zakres jego wykorzysta-nia wskazuje na umiejêtnoœæ doboru materia³u skalnego i w³aœciwy sposób wykorzystania naturalnych jego cech przez XVII- i XVIII-wiecznych budowniczych. Stanowi przyk³ad rozwoju polskiego górnictwa surowców kamien-nych w regionie œwiêtokrzyskim oraz dostosowywania siê oœrodków kamieniarskich do zmieniaj¹cych siê styli archi-tektonicznych i potrzeb artystycznych na przestrzeni kilku wieków.
Autorzy bardzo dziêkuj¹ Pani Annie Mader, recenzentce artyku³u, za poœwiêcony czas i udzielone wskazówki oraz uwagi, które przyczyni³y siê do poprawy jakoœci publikacji.
LITERATURA
KAMIEÑSKI M., KUBICZ A. 1962 – Kwasoodpornoœæ piaskowców Gór Œwiêtokrzyskich i Dolnego Œl¹ska na tle ich w³asnoœci petrograficz-nych. Biul. Inst. Geol., 178: 1–115.
KARCZ A. 2010 – Zastosowanie metod in¿ynierii skalnej (geomechani-ki) do oceny kamiennych elementów zabytkowych w Warszawie. Praca magisterska, Wydz. Geol. UW.
KOZ£OWSKI S. 1986 – Surowce skalne Polski. Wyd. Geol., Warszawa. MAJDECKI L. 2008 – Historia ogrodów, T. 2. Od XVIII wieku do wspó³czesnoœci. PWN, Warszawa.
PINIÑSKA J. 1994 – W³aœciwoœci wytrzyma³oœciowe i odkszta³ceniowe ska³. Cz. I. Ska³y osadowe regionu œwiêtokrzyskiego. T. 1. Zak³ad mechaniki Instytut Hydrogeologii i Geologii In¿ynierskiej Wydzia³ Geo-logii UW.
POLSKA NORMA PN-84/B-01080 – Kamieñ dla budownictwa i drogo-wnictwa. Podzia³ i zastosowanie wed³ug w³asnoœci fizyczno-mechanicznych. POLSKA NORMA PN-EN ISO 14689-1:2006 – Badania geotechniczne, oznaczanie i klasyfikowanie ska³, Cz. 1: Oznaczanie i opis.
ŒWIATA KAMIENIA 2002a – Piaskowiec œwiêtokrzyski. Œwiat Kamie-nia, 1 (14); http://www.swiat-kamienia.pl/index.php/pl/home-10/80-swiat-kamienia-dobra/czytelnia/sp-325/-sp-333/598--sp-596
ŒWIATA KAMIENIA 2002b – Piaskowce – przysz³oœæ œwiêtokrzyskie-go kamieniarstwa? Œwiat Kamienia, 6 (19); http://www.swiat-kamie- nia.pl/index.php/pl/home-7/piaskowce/63-swiat-kamienia-dobra/czytelnia/-sp-325/?start=15
SYGIETYÑSKA H. 1978 – Kamieñ w architekturze i rzeŸbie Warszawy. PWN, Warszawa.
SZAFRAÑSKA M. 2001 – Królewskie ogrody w Polsce. Materia³y sesji naukowej Warszawa, 10–11 maja 2001 r. Seria Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Warszawa.
TATARKIEWICZ W. 1986 – £azienki Królewskie i ich osobliwoœci. Arkady, Warszawa.
Praca wp³ynê³a do redakcji 4.01.2021 r. Akceptowano do druku 19.01.2021 r.
79
Przegl¹d Geologiczny, vol. 69, nr 2, 2021
Ryc. 6. A – Pa³ac na Wodzie w £azienkach Królewskich przy ul. Agrykola 1 (fot. A. Karcz), B – pomnik Jana III Sobieskiego przy ul. Agrykola 1(https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:%C5%81azienki_%E2%80%93_most_z_pomnikiem_Jana_III_Sobieskiego_%E2%80%93 _20.jpg)
Fig. 6. A – Palace on the Water, Royal Baths, 1 Agrykola street (photo by A. Karcz), B – the Statue of John III Sobieski, street. Agrykola 1 (https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:%C5%81azienki_%E2%80%93_most_z_pomnikiem_Jana_III_Sobieskiego_%E2%80%93_20.jpg
Ryc. 7. A – brama wjazdowa na teren pa³acu w Wilanowie, B – Mauzoleum Potockich, C – odrestaurowane w piaskowcu szyd³owieckim rzeŸby – element balustrady schodowej (www.wilanow-palac.pl)
Fig. 7. A – entrance gate into the Wilanów Palace, B – Potocki Mausoleum, C – sculptures restored in Szyd³owiec sandstone – element of the stair railing (www.wilanow-palac.pl)
