Poszukiwanie korzeni : o przestrzeni literackiej regionu krnovskiego

Zbigniew Stala

Poszukiwanie korzeni : o przestrzeni

literackiej regionu krnovskiego

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 7, 267-272

2011

Poszukiwanie korzeni. O przestrzeni literackiej

regionu krnovskiego

L ibor M a rtin e k , H le d â n i korenu. L ite r a tu r a K rn o v sk a a je ji p r e d sta v ite lé (k o m p e n d iu m ). I. dil: O d stred o vè ku p o in te re tn ic k é v z ta h y v lite ra tu r e 20. stoleti. II. dil: O d n â ro d n ih o obrozeni do so u ca sn o sti [P o szu kiw a n ie ko rzeni. L ite r a tu r a K rn o va i jeg o okolic oraz j e j p rz e d sta w ic ie le (k o m p e n d iu m ). T. 1: O d śred n io w iecza do m ię d z y e tn ic z n y c h o d n iesień w lite ra tu r z e X X w ieku . T. 2: O d na rodow ego o d ro d zen ia do w spółczesności], L ite r a tu r e & S ciences, O p a v a -K rn o v 2009.

S łow a k lu c zo w e : region, Śląsk, C zechy, k o m p e n d iu m , lite ra tu ra reg io n aln a, reg io n a­

lizm , genius loci, sto su n k i czesko-niem ieckie

K ey w ord s: region, Silesia, C zech R epublic, co m p en d iu m , reg io n al literatu re , reg io n a­

lism , g en iu s loci, C zech a n d G erm a n relations

O b s z e rn a p ra c a L ib o ra M a r tin k a o lite r a tu r z e K rn o v a i jego okolic, sad z ąc z p o d ty tu łu o k re śla ją ceg o jej z a w a rto ść j a k i z n a z w y g atu n k o w e j „k o m p en d iu m ”, k tó re j a u to r u ży w a, d efin iu jąc swój te k s t, m ia ła b y p rz ed e w sz y stk im n a ce lu p re z e n ta c ję i k la sy fik a c ję p is a rz y p o w ia tu k rn o v sk ie - go1. J e d n a k ju ż ty tu ł głów ny - P o sz u k iw a n ie k o rze n i - d efin iu je w istocie sz e rsz y je d n a k o b sz a r d e sk ry p c ji niż ty lk o e n u m e ra c ja i opis p is a rz y z w ią ­ z a n y c h z K rn o v e m i ok o licam i czy, inaczej m ów iąc, p is a rz y p o w ia tu b r u n ­ ta lsk ie g o (chociaż m iastecz k o B r u n ta l sta n o w i sied zib ę p o w iatu , n a k tó reg o te re n ie K rn o v się z n a jd u je , to ono w ła ś n ie j e s t i n a jw ię k sz y m tego p o w ia tu ośro d k iem , i h isto ry c z n ie n a jis to tn ie js z ą m iejscow ością).

1 Używam nazwy Krnov, chociaż może właściwsze wydawać się zastosowanie tradycyjnie funkcjonującego polskiego historycznego nazewnictwa - Karniów, czy rzadziej stosowanego spolszczenia czeskiej nazwy - Krniów. Gdybym chciał mówić o tekście Libora Martinka wy­ łącznie w śląskim kontekście, użyłbym prawdopodobnie tego polskiego odpowiednika. Mam jednak wrażenie, że nazwa Karniów lub Krnów nie jest w ogólnopolskiej świadomości języ­ kowej na tyle ugruntowana, żeby jej użycie było bardziej uprawnione niż pozostawienie jej w neutralnym w odbiorze, czeskim brzmieniu. Zatrzymuję się nad kwestią nazewnictwa, aby wskazać, o jak skomplikowanym w istocie obszarze zagadnień terytorialno-językowych trak­ tuje owo tak skromnie nazwane „kompendium”. Czeski Krnov to nie tylko polski Karniów - Krnów, ale także niemiecki Jägersdorf, no i w końcu łacińska Carnovia.

2 6 8 Z b ig n ie w S ta la

P o w ia t b r u n ta ls k i2 to n ie w ie lk i o b sz a r k r a ju (w ojew ództw a) m o raw sk o- -śląsk ieg o , z a m ie s z k a n y obecnie p rzez około 100 ty sięcy m ieszk ań có w . S a m K rn o v leży p rz y dzisiejszej g ra n ic y P olsk i, około 20 k m od G łubczyc, n a h isto ry c z n y m te re n ie Ś lą s k a O paw skiego (czy k arn io w sk o -o p aw sk ieg o ). Być m oże ow a h is to ry c z n a p rz y n a le ż n o ść j e s t w a ż n ie js z a k u ltu ro w o niż obecna a d m in is tra c y jn a , pon iew aż b a rd z ie j o d zw ie rcied la sk o m p lik o w an e losy tej z iem i ( J a ro m ir N o h a v ic a o k re ś lił k ie d y ś Ś lą s k C ie sz y ń sk i ja k o czesko-polsko- -n iem iec k i tr ó jk ą t b e rm u d z k i i t a ż a rto b liw a m e ta fo ra b ard zo dobrze u jm u je sy tu a c ję zaró w n o języ k o w ą i narodow ościow ą, j a k i w g łęb szym se n sie - sp o łecz n ą części Ś lą s k a n ależ ące j do R e p u b lik i C zeskiej). Ś lą s k O p a w sk i j e s t częścią Ś lą s k a G órnego, ale ob ejm u je ró w nież p o w ia t je s e n i- ck i (ziem ię je se n ic k ą ) - h isto ry c z n ie część Ś lą s k a D olnego z k ilk o m a g m in a ­ m i w ie jsk im i położonym i ju ż n a M o ra w ach (no ta bene p o w ia t je s e n ic k i je s t w całości a d m in is tra c y jn ie częścią k r a ju o łom unieckiego, k tó re g o zdecydo­ w a n a w iększość to h isto ry c z n e M oraw y).

T a k w ięc to n iew ielk ie obszarow o i ludnościow o te ry to riu m , ja k im je s t p o w ia t b r u n ta ls k i czy z ie m ia k rn o w s k a (K rnovsko), łączy w sobie tra d y c je k u ltu ro w e Ś lą s k a G órnego, D olnego i M oraw . N ie m oże w ięc dziwić, że po p ierw sze, p ra c a - p ośw ięcona t a k szczegółow em u, w y d aw ać by się m ogło, t e ­ m a to w i j a k l i t e r a t u r a su b re g io n u , a n a w e t w isto cie m ik ro re g io n u - j e s t t a k o b sz e rn a objętościow o (d w a dość o k a z a łe tom y), a po d ru g ie, n ie u n ik n io n e b ęd zie tu ta j w yjście p o za spraw ozdaw czość, k tó r a w ła śc iw a by b y ła za ło ż e­ n io m k o m p e n d iu m . Z rozum ieć m o żn a oczyw iście in te n c je u ży c ia tego o k re ­ ś le n ia przez a u to ra , poniew aż t y tu ł „ H is to ria l i te r a tu r y ziem i k rn o v s k ie j”, a co gorzej - „ H is to ria li te r a tu r y p o w ia tu b ru n ta ls k ie g o ” b rz m ie ć by m ógł n adzw yczaj p re te n s jo n a ln ie , ale w g ru n c ie rzeczy b a rd z ie j z m o n o g ra fią h i ­ s to ry c z n o lite ra c k ą niż ze zw y k ły m k o m p e n d iu m m a m y tu ta j do cz y n ien ia.

C ele, k tó re re a liz u je m o n o g ra fia L. M a r tin k a , s ą w ielo ra k ie. Po p ie rw ­ sze, j e s t to rzeczyw iście k o m p e n d iu m w iedzy o lite r a tu r z e re g io n u w se n sie p rz e g lą d u tw órców z ty m te ry to riu m z w ią zan y c h . A u to r p rz y ją ł za ło żen ie, że w jego s p e c tru m z a in te re s o w a ń z n a jd ą się za ró w n o „ lite ra c k ie osobow ości” - t a k o k re ś la n e s ą p o stacie, k tó re d z ia ła ły w re g io n ie i t ą d z ia ła ln o śc ią w is to tn y sposób w p ły n ęły n a ja k ą ś część re g io n a ln eg o ży cia k u ltu ra ln e g o , ja k i „a u to rz y re g io n a ln i”, czyli osoby, k tó re u ro d z iły się i z m a rły w re g io n ie lu b je ś li n a w e t n ie były pochodzeniow o z n im zw ią zan e , to w swojej tw ó r­ czości w y ra ź n ie in sp iro w a ły się reg io n em . D z ie ła ich n ie m u s ia ły być w y­ d a w a n e n a re g io n a ln y m te ry to riu m , po d staw o w e k r y te r iu m to zw ią zek te m a ty c z n y z p ro b le m a m i re g io n u . C hodzi za ró w n o o p isa rz y , j a k też p u b ­ licystów czy a u to ró w dzieł n au k o w y ch . W ty m z a k re s ie k o m p e te n c je a u to r a w y d a ją się być p ełn e. K s ią ż k a b u d z i z a u fa n ie , że ż a d n e z is to tn y c h n a z w isk a n i z ja w isk n ie z o stało p o m in ię te . S ą one szczegółowo, a n a w e t m o ż n a by

2 Powiat Bruntal (po czesku: okres Bruntal). Znowu problem nazewnictwa. Używam tej nazwy umownie, ponieważ od 2003 r. w Republice Czeskiej powiaty nie są już oficjalną jed­ nostką podziału administracyjnego. Teren owego powiatu w książce L. Martinka jest najczęś­ ciej określany jako Krnovsko, czyli Ziemia Krnovska bądź Karniowska.

użyć o k re ś le n ia - drobiazgow o o p isan e. W ty m se n sie m a m y do cz y n ie n ia z o b sz e rn y m i p raw d o p o d o b n ie n ie ty lk o re p re z e n ta ty w n y m , ale chyba, n a ile to m ożliw e, p e łn y m p rz e g lą d e m zw ią z a n y c h z re g io n e m p o s ta c i czyn ny ch w d zied z in ie p iśm ie n n ic tw a , ze szczególnym oczyw iście u w z g lę d n ie n ie m li­ te r a tu r y , gdyż o n a w ła śn ie j e s t głów nym o b sz a re m z a in te re s o w a ń a u to ra .

D o k u m e n ta rn ą w a rto ść k s ią ż k i z w ię k sz a ją um ieszczo ne n a k o ń cu k a ż ­ dego z tom ów d o d atk i, b ęd ące an to lo g ią te k stó w n ie k tó ry c h z o m aw ian y ch tw órców , co m a d la cz y te ln ik a sp o za ścisłego k rę g u b a d a czy lite r a tu r y ś lą ­ skiej b ard zo z n a c z n ą w a rto ść, gdyż d o stęp do tw órczości w ielu z o m aw ia­ n ych p isa rz y m oże być z różn y ch powodów u tru d n io n y . N ie te n je d n a k , n ie ­ w ą tp liw y sk ą d in ą d , w a lo r d o k u m e n ta rn y decyduje o atra k c y jn o śc i k s ią ż k i M a r tin k a d la c z y te ln ik a spoza k rę g u b ad a czy lite r a tu r y i k u ltu r y Ś lą s k a czy - ogólniej - lu d z i z k u lt u r ą Ś lą s k a w ja k iś sposób bliżej zw iązan y ch . L e k tu ­ r a t a o k az u je się bow iem zarów no in s tru k ty w n a , j a k rów nież in te re s u ją c a d la zn a czn ie szerszej g ru p y odbiorców , w s k ła d k tó re j w ejść m o gą osoby in ­ te re su ją c e się re g io n a liz m e m ja k o ta k im , filozofią i an tro p o lo g ią regionów , h isto ry cy l i te r a tu r n arodow ych Czech, P o lski, N iem iec czy A u strii, ale ta k ż e h isto ry cy sen su stricte. T a h is to ria lite r a tu r y m ik ro re g io n u u m ieszc zo n a je s t bow iem w b ard zo o b sze rn y m k o n te k śc ie zaró w n o h isto ry czn y m , j a k i h is to ­ ry c zn o lite rac k im , ale rów nież filozoficznym i k u ltu ro lo g iczn y m .

K s ią ż k a p re z e n tu je dosyć tra d y c y jn y to k d y s k u rs u p o d p o rz ąd k o w an y p rz e d e w sz y stk im d iach ro n iczn e j p re z e n ta c ji p ro c e su h is to ry c z n o lite ra ­ ckiego. W y n ik a to z z a ło ż en ia, że jej c h a r a k te r j e s t n ie ja k o p odręcznikow y. D iach ro n iczn o ść t a n ie j e s t z r e s z tą do k o ń c a k o n s e k w e n tn a . P ie rw sz y tom , pośw ięcony s ta rs z e j lite r a tu r z e (od śre d n io w ie cza aż do o k re s u czeskiego o d ro d z e n ia narodow ego, k ie d y to p o jaw ia się z w ią z a n a z e k s p a n s ją żyw io­ łu niem ieck ieg o ew olucja języ k o w a l ite r a tu r y re g io n u od językow ej rzeczy ­ w isto ści czesko-po lsk o -łaciń sk iej do d o m in acji czy w ręcz w y łączno ści ję z y k a niem ieckiego), p ro w a d zi p o d jęty w ą te k lite r a tu r y niem iecko języczn ej aż do czasów w spółczesnych. A u to r p o w ra c a w to m ie d ru g im do w ie k u XIX, k ied y to ję z y k czesk i ja k b y ponow nie w ra c a do dziejów l i te r a tu r y re g io n u .

R ów nież d y s k u rs w e w n ą trz rozdziałów o d d a la się od d ia c h ro n ii. A u to r k o n s tru u je m ozaikow y o b ra z czy w izję lite r a t u r y sk u p io n y w okół p ró b y opi­ s u sw oistego g e n iu s loci - p o s z u k iw a n ia w spó ln ych obrazów , topoi, m odeli n a rra c y jn y c h czy sposobów o b ra zo w an ia , k tó re id e n ty fik u ją te n lo k a ln y p rz e k a z rów n ież n a poziom ie p rz e k ra c z a ją c y m ty lk o w sp ó ln o tę u ro d z e n ia , m iejsc d z ia ła ln o śc i b ąd ź te m a tó w , czyli ty ch n a jb a rd z ie j e le m e n ta rn y c h , z a sa d z o n y c h n a p a r a m e tr a c h fizycznych zw iązk ów p is a r z a z m iejscem . W ta k im k o n te k śc ie u ż y te c z n a w y d aje się a p lik a c ja n ie k tó ry c h B ach elard o w - sk ich k a te g o rii do opisy w an ej lite ra c k ie j rzeczyw istości. C ho dzi t u p rz ed e w sz y stk im o ta k ie k a te g o rie w y p ra co w a n e p rzez G a s to n a B a c h e la rd a , j a k fen o m en o lo g ia w y o b ra ź n i czy p rz e s trz e n ie in ty m n e 3.

3 Uwaga zupełnie na marginesie, ale interesująca z punktu widzenia recepcji myśli Bachelarda w Europie. Dopiero z lektury książki L. Martinka dowiedziałem się, że przyswojenie

2 7 0 Z b ig n ie w S ta la

M am y w ięc do c z y n ie n ia w p rz y p a d k u k s ią ż k i M a r tin k a z m etodologicz­ n ą k o m p ila cją, poniew aż j a k tw ie rd z i a u to r, l i t e r a t u r a z ie m i k rn o v sk ie j j e s t m o z a ik ą ró żn y ch zjaw isk , pom ięd zy k tó ry m i z w ią z k i s ą n ie k ie d y t r u d ­ no u c h w y tn e i tr z e b a d la n ic h tw orzyć w z a sa d z ie o d rę b n e n a r ra c je w e d łu g o d m ien n y ch m etodologiczny ch p o rządków . R óżnorodność t a z o s ta ła u k r y ta pod n a rra c y jn o -d y s k u rs y w n ą d o m in a n tą , j a k ą j e s t tra d y c y jn ie s tr u k tu r a li- sty czn y opis, u ż y ty w edle a u to r a pod k ą te m p o ten cja ln e g o a d r e s a ta , k tó r e ­ m u b ęd zie on bliższy niż użycie te rm in o lo g ii w łaściw ej a k tu a ln y m k ie r u n ­ k o m w spółczesnej za ch o d n iej h u m a n is ty k i.

K s ią ż k a M a r tin k a j e s t w z a ło ż e n iu in te rd y s c y p lin a rn a , do czego s k ła n ia zaró w n o blok z a g a d n ie ń , k tó ry m i się a u to r z a jm u je, j a k i u w a ru n k o w a n ia w y n ik a ją c e z p o rz ąd k u jące g o , k o m p en d y jn eg o jej c h a ra k te r u . U m ieszc zen ie z ja w isk lite ra c k ic h w k o n te k śc ie h isto ry c z n o -a n tro p o lo g ic z n y m z a c h ę c a do po d jęcia re fle k sji n a d p ro b le m a ty k ą zaró w n o h is to rii w ogóle, j a k i h is to rii li te r a tu r y o raz an tro p o lo g ii i socjologii re g io n u . A u to r n ie m oże się obejść bez u s to s u n k o w a n ia się do p ro b le m u sk o m p lik o w an ej p erio d y z acji dziejów tej części Ś lą sk a . K ażd y ro z d z ia ł dotyczy bo w iem jed n eg o z h isto ry c z n o ­ li te r a c k ic h okresów . S y lw etk i p re z e n to w a n y c h tw órców s ą pop rzedzo ne, choć lepiej by było pow iedzieć - u m ieszczo n e w p e rs p e k ty w ie o bszerneg o o p isu s y tu a c ji re g io n u w k o n te k śc ie h is to rii i re alió w spo łeczn ych C zech i Ś lą sk a . T en k o n te k s t o dn osi się do w ie lu z m ie n ia ją c y c h się p e rsp e k ty w z e w n ę trz n y c h .

W p ierw szy ch ro z d z ia ła c h w oczyw isty sposób p o jaw ia się k o n te k s t P o l­ ski, a p rz e d e w sz y stk im polszczyzny - przecież k w a lifik a c ja p rz y n a le ż n o śc i językow ej w ielu te k stó w pochodzących z tego o k re s u j e s t sp o rn a . R o zw aża­

n ia a u to r a w sposób n ie u n ik n io n y m u s z ą w ięc w kroczyć rów n ież w d zied z i­ n ę ję z y k o z n a w stw a ta m , gdzie w in te re s u ją c y sposób re fe ru je n a p rz y k ła d sp ó r o c h a r a k te r językow y XV-w iecznej Ż a ło b y n a p a n n ę .

W ro z d z ia ła c h n a s tę p n y c h p e rs p e k ty w a p o lsk a z n ik a , gdyż u d z ia ł lu d ­ ności polskiej w rozw oju now ożytnej lite r a t u r y re g io n u , j a k tw ie rd z i a u to r, p ra k ty c z n ie n ie w y stę p u je . K o n te k st, w ja k im s ą o m a w ia n e z ja w is k a lite ra c k ie i k u ltu ro w e , stopniow o od XVI w iek u , a p ra w ie w y łączn ie od X V III w ie k u do połow y w ie k u XIX, to k o n te k s t ję z y k a i k u ltu r y n ie m ie ­ ckiej. S tą d w sp o m n ia n e w yżej za k łó c en ie chronologicznej n a r r a c ji p rz y ję tej w k sią ż c e ja k o k o n iecz n y w y ra z owego b r a k u c o n tin u u m rozw oju l i te r a ­ tu r y w ję z y k u czeskim . Z jaw isk o to w y stą p iło n a cz esk im Ś lą s k u w ogóle, a n a z ie m i k rn o v sk ie j w szczególności. W sk u te k teg o m o n o g ra fia lite r a tu r y tego autora czeszczyźnie miało miejsce bardzo późno. Autor, pisząc swoją książkę przed 2009 r., odwoływał się do Przestrzeni wyobraźni Bachelarda za pomocą przekładu słowackiego, który ukazał się w 1990 r., czyli dziewiętnaście lat przed czeskim przekładem z 2009 r. Jest to sytuacja dosyć niezwykła i skłaniać może do zastanawiania się, czy istniały ku temu jakieś istotniejsze przyczyny, czy po prostu mamy do czynienia z powodem „czysto technicznym”. Bliskość obydwu języków i w związku z tym łatwość zapośredniczania tą drogą myśli Bache- larda w Czechach mogła spowodować opóźnienie w pojawieniu się jego czeskiego przekładu. Nie mając kompetentnej wiedzy w obszarze współczesnego czeskiego literaturoznawstwa, nie podejmuję się w jakikolwiek sposób o tym orzekać.

re g io n u m u s ia ła , p rz y n a jm n ie j do pew nego sto p n ia , s ta ć się m o n o g rafią li te r a tu r y obydw u języków .

O d połow y XIX w ie k u z a c z y n a się form ow ać w C zech ach zjaw isk o k u l­ tu ro w eg o d u a liz m u czesko-niem ieckiego, k ie d y obydw ie lo k a ln e k u ltu ry , a w ra z z n im i lite r a tu r y , fu n k c jo n u ją obok sieb ie n a w sp ó ln y m te ry to riu m w p ra w ie całkow itej izolacji. W re g io n ie s y tu a c ja w y g lą d a ła podobnie, z ty m , że w a sp e k cie jeszc ze b a rd z ie j w zm o cnio ny m - o ile w lite r a tu r z e C zech i M oraw stopniow o z a is tn ia ły fa k ty i z ja w is k a o b iek ty w n ie w ażk ie, k tó re u cz y n iły k u ltu ro w ą k o n k u re n c ję czesk o -n iem iec k ą k o n k u re n c ją dw óch w z g lęd n ie ró w n o w ażn y ch podm iotów , o ty le słabo ść k u l t u r a l n a ży w io łu cze­ skiego n a Ś lą s k u u n ie m o ż liw iła tego ty p u r e a ln ą sy m e trię . P erio d y za cja li te r a tu r y ślą sk ie j n o si w efekcie c h a r a k te r dosyć osobliw y. Je g o śla d m oże­ m y też od n aleźć w k sią ż c e M a r tin k a . P o d sta w o w y w y z n a c z n ik tej periody- zacji to pojedyncze, odosobnione zjaw isko, ja k im j e s t tw órczość p ierw szego w y b itn eg o now ożytnego śląsk ieg o p o ety czeskojęzycznego P e t r a B ezru ca. I chociaż B ezru c n ie j e s t tw ó rc ą w ż a d e n sposób b e z p o śred n io z w ią z a n y m z reg io n em , a jego k o n ta k ty z z ie m ią k rn o v s k ą o g ra n iczy ły się do k ilk a k r o t­ n ych w iz y t o c h a ra k te r z e tu ry sty c z n y m , to z n a jd u je m iejsce w m o n o g rafii ja k o p u n k t o d n ie sie n ia , s c h a ra k te ry z o w a n y z r e s z tą w sposób choć aneg- d o ty czn o -p rzy c zy n k arsk i, ale p o tw ie rd z a ją c y z a sa d ę , że bez P e t r a B e z ru c a m o n o g ra fia k tó reg o k o lw ie k ze ś lą s k ic h su b reg io n ó w obejść się n ie m oże.

N a jo b sz e rn ie jsz a , n a jd o k ła d n ie j o p ra c o w a n a i ch y b a n a jc ie k a w s z a je s t część p ośw ięcona w spółczesnej lite r a tu r z e re g io n u , re alizo w an e j w ję z y k u cz esk im po 1945, a w łaściw ie po 1948 ro k u , p on iew aż od tego c z a su m oże­ m y m ów ić o k s z ta łto w a n iu się w zględnej s ta b iliz a c ji n a czesk o -n iem ieck im p o g ra n ic zu . W tej części o p ra c o w a n ia p o jaw ia się oprócz p erio dy zacy jn eg o rów nież p o d ział te m a ty c z n y i g atu n k o w y . S zczególnie in te re s u ją c e s ą u w a g i dotyczące rozw oju poezji w reg io n ie, z u w z g lę d n ie n ie m z ja w is k a tw órczości loku jącej się n a p o g ra n ic z u folkloru, tw órczo ści ludow ej i l i te r a tu r y „w yso­ k ie j”; opis tego z ja w is k a j e s t n ie sły c h a n ie w a ż n y z p u n k tu w id z e n ia b a d a ­ czy z a jm u jąc y ch się te m a ty k ą re g io n a ln ą . C iek aw e s ą ro z w a ż a n ia dotyczące now om ow y, w y z n a c z n ik a li te r a tu r y (p rzed e w s z y s tk im poezji) so c re a listy c z ­ nej, i jej a p lik a c je w k o n te k śc ie tw órczości re g io n a ln ej.

W m ozaice e tn icz n ej li te r a tu r y z ie m i k rn o v sk ie j p o jaw ia się, ja k o w y n ik p o litycznych z m ia n - ja k o e fe k t w y d a rz e ń z w ią z a n y c h z II w o jn ą św ia to w ą i jej n a s tę p s tw a m i w środkow ej E u ro p ie - now y ton, sy g n alizo w a n y p rzy k o ń c u to m u pierw szego, gdy m ow a j e s t o lite r a tu r z e niem iecko języczn ej. J e s t to fu n d a m e n ta ln e w y d a rz e n ie : e k s p a tr ia c ja p o dstaw o w ej p rzez w iele s tu le c i g ru p y e tn icz n ej o k re ś la n e j ogólnie ja k o N iem cy sudeccy i u s ta le n ie now ego p o rz ą d k u politycznego czy k u ltu ra ln e g o o p a rte g o n a czech izacji ty ch te re n ó w z w sz y s tk im i tego n a s tę p s tw a m i. Z n ac zen ie m iało ta k ż e p o jaw ien ie się now ych g ru p o d m ien n y ch k u ltu r a ln ie - j a k r e p a trio w a n i C zesi w ołyńscy - b ąd ź e tn ic z n ie - j a k e m ig ra n c i greccy, k tó ry c h w k ła d w l i te r a tu r ę re g io n u , podob nie z r e s z tą do s y tu a c ji po p olskiej s tro n ie g ra n ic y , o k a z a ł się is to tn y . Tw órczość n a jb a rd z ie j u ta le n to w a n e g o p rz e d s ta w ic ie la tej g ru p y , P ra x ite le s a

2 7 2 Z b ig n ie w S ta la

M ac risa, o m aw ia M a r tin e k b ard zo o b sze rn ie aż w dw óch m iejscac h - n a z a ­ k o ń cz en ie pierw szeg o to m u , k ie d y p o ru s z a p ro b le m p rz e o b ra ż a n ia s to s u n ­ ków e tn ic z n y c h w re g io n ie z w ią z a n y z w y p ę d zen iem N iem ców su d eckich, i k ie d y p re z e n tu je jego sy lw e tk ę w to m ie d ru g im , ja k o jed n eg o z re p re z e n ­ ta n tó w w spółczesnej pro zy re g io n a ln ej.

C z y ta ją c k s ią ż k ę M a r tin k a , w ie lo k ro tn ie o d n o siłem w ra ż e n ie z e tk n ię ­ cia się z czym ś b ard zo zn ajo m y m . P rz y w sz y stk ic h za sa d n ic z y c h o d m ie n ­ n o ściach u ja w n ia ją c y c h się w tra k c ie d o k ład n iejsze j le k tu ry n ie sposób n ie do strzec, że n a r r a c ja o k u ltu ro w y c h i lite ra c k ic h lo sach p o w ia tu b r u n t a l ­ skiego m oże p rz y p o m in a ć h is to rię n a p rz y k ła d re je n c ji ełckiej. P o d o b ie ń ­ s tw a z a w ie ra ją się zaró w n o w sk o m p lik o w an ej h is to rii k s z ta łto w a n ia się w ielo etn icz n y ch i w ielo k u ltu ro w y c h m odeli, w y m ia n y fo rm acji k u ltu ro w y c h ta k n a te re n ie czeskiego Ś lą s k a , j a k i M az u r, k o n flik tó w p om iędzy g r u p a ­ m i narodow ościow ym i. P odo b n y j e s t p u n k t dojścia, dotyczący w spó łcześn ie u k s z ta łto w a n e j etn icz n o ści ty c h tere n ó w , k tó r a p o w s ta ła n a g ru n c ie ró ż n o ­ ro d n y c h pow ojennych m ig ra c ji ludnościow ych. O d szu k a ć m o żn a też p ew ne an a lo g ie w te m a ty c e i lite ra c k ie j p ra k ty c e tw órców oby dw u regionów , z a ­ rów no polsko- ja k i niem ieckojęzyczn ych. D la p rz y k ła d u - m ięd zy w o jen ­ n a lo k a ln o p a trio ty c z n a tw órczość B ru n o n a H a n n s a W itte k a k o jarz y ć się m oże z R ic h a rd e m S k o w ro n n eck iem , w k o lon izacyjnej te m a ty c e d zieł K a rla P ta c n ik a od n aleźć m o ż n a n ie ja k ie podob ień stw o do u tw o ró w E u g e n iu s z a P a u k s z ty , a pow ieści Ilse T ielsch p e n e tru ją c e d o św iad czen ie w y g n a n ia i b ę ­ dącej jeg o n a s tę p s tw e m tru d n e j a k u ltu r a c ji su d ec k ic h N iem ców w R e p u b ­ lice F e d e ra ln e j z n a jd u ją swój o d p o w ied n ik chociażby w try lo g ii A rn e S u r- m in sk ie g o pośw ięconej p odobny m dośw iad czen io m w o jen n y m i pow o jenn ym n iem ieck ich o b y w a te li P r u s W schodnich, a M a z u r w szczególności.

K s ią ż k a L ib o ra M a r tin k a m a w ięc z n a c z e n ie n ie ty lk o d o k u m e n tu ją ­ ce i o p isu jące proces i s tr u k tu r ę lite ra c k ic h z ja w isk w s k a li k o n k re tn e g o re g io n u . J e j le k tu r a u m o żliw ia rów nież re fle k sję n a d an tro p o lo g icz n y m i i filozoficznym i a s p e k ta m i fu n k c ji re g io n a ln o śc i w ogóle. S k ła n ia w reszcie do p o s z u k iw a n ia m iejsc w spóln ego p rz e ż y w a n ia lo k aln eg o d o św iad c zen ia w o b sz a ra c h geograficzn ie i k u ltu ro w o ta k odległych j a k d ro g a z K ró lew ca do O paw y.