O ZWIĄZKU PRZESTRZENI Z FORMĄ
WYBRANE ASPEKTY
Ewa Augustyn - Lendzion dr inŜ. arch.
Politechnika Szczecińska
Wydział Budownictwa i Architektury, Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego Zakład Teorii Architektury, Historii i Konserwacji Zabytków
STRESZCZENIE
W opracowaniu przedstawiono wybrane przykłady pokazujące związek między formą a przestrzenią naturalną i kształtowaną przez człowieka.
1. WSTĘP
W środowisku zurbanizowanym, podobnie jak w środowisku naturalnym to formy wyznaczają, określają, kształtują i ograniczają przestrzeń. Formy róŜnorakie- go pochodzenia: formy naturalne, stworzone od podstaw przez człowieka, lub będące kompromisem między nimi – formy ukształtowane przez przyrodę lecz wykorzystane zgodnie z intencją projektanta. Budowana przez formy przestrzeń nie jest jedno- znaczna w odbiorze. W sposób jasny, zgodny z obecnie obowiązującym zasadami, określić moŜna wartości podlegające pomiarom, np. długość, szerokość, wysokość, ilość. Mimo prób tworzenia reguł dotyczących postrzegania przestrzeni (czym zajmuje się m. in. psychologia środowiska) [3,8 ]1, kaŜdy człowiek moŜe odczy- tywać to samo miejsce na róŜne sposoby w zaleŜności od wykształcenia, stopnia zain- teresowania danym miejscem, celu przebywania w nim a nawet nastroju. Inaczej opi- sze je architekt, malarz, geograf, socjolog, architekt krajobrazu. Co innego zobaczy przechodzień zdąŜający do pracy czy turysta. Inną przestrzeń, choć to samo miejsce, zobaczymy i odczujemy w słoneczny letni dzień i jesiennym wieczorem. Czym innym będą te same formy dla osoby dobrze lub słabo widzącej [ 6 ].
1Cyfry w nawiasach kwadratowych odnoszą się do odpowiednich pozycji w bibliografii.
2. FORMA KSZTAŁTUJĄCA PRZESTRZEŃ NATURALNĄ
2. 1. Krajobraz nadmorski
W krajobrazie nadmorskim formami kształtującymi i ograniczającymi przestrzeń są:
niebo, powierzchnia wody, linia brzegowa, plaŜa, wydmy, klify. Te dwa ostatnie ele- menty stanowią wyraźne zamknięcie przestrzeni od strony lądu. Z przeciwnej strony określenie form nie jest łatwe (fot. 1).
Fot. 1. Morze widziane z plaŜy. Międzyzdroje; Fot. 2. Góry Stołowe. Wyk.: Autorka
Formy są bowiem ulotne, tymczasowe, nie mają ściśle określonych kształtów.
Co charakterystyczne – ponad linią horyzontu forma jest tworzona przez światło i kolor, stanowiąc zmienną kurtynę. Mocno zaznaczona linia horyzontu dająca poczu- cie granicy, w pewnych warunkach moŜe być całkowicie niewidoczna, a niebo łączące się z morzem, poprzez podobieństwo koloru stają jednością.
2. 2. Krajobraz górski
Pomijając formy i przestrzenie pośrednie przejść moŜna do krajobrazu diametralnie innego – Gór Stołowych, wyjątkowej formacji gór płytowych. Niektóre fragmenty masywu do złudzenia przypominają wnętrza miejskie (fot. 2). Wąskie „uliczki”, prze- strzenie przymknięte ścianami skalnymi, wewnętrzne słupy. Otwarcia i zamknięcia.
Surowość form jest złagodzona i wzbogacona nieregularnymi liniami styku płyt piaskowca oraz światłocieniem będącym wynikiem charakteru form i materiału.
2. 3. Forma w przestrzeni ogrodu
Mimo niezmienności zasadniczych form, jak wielkość i pokrój drzew i krzewów, prze- strzeń ogrodu jest zmienna o roŜnych porach roku (fot. 3, 4, 5). Zmiany te są wynikiem elementów „dodanych”, jak liście, kwiaty, kolor. Szczególnie liście i kwiaty, które są formami „nałoŜonymi” na formę podstawową, poprzez swoją powierzchnię tworzą zamknięcia widokowe. Zmiany kolorystyki są dodatkowym czynnikiem powodującym Ŝe przestrzeń jest zmienna, co czyni ją bardziej atrakcyjną.
Fot. 3,4,5. Ogród. Wyk.: Autorka
3. PRZESTRZEŃ KSZTAŁTOWANA PRZEZ FORMY STWORZONE PRZEZ CZŁOWIEKA
3. 1. Forma „samotna”
Pojedyncza forma (fot. 6), nawet ta najbardziej atrakcyjna, nie tworzy jeszcze przestrzeni urbanistycznej. Jest tylko formą wpisaną w środowisko naturalne. MoŜe podnieść walory miejsca lub je zeszpecić.
Fot. 6. Kościół. Zachodniopomorskie; Fot. 7. Wiatrak. Świnoujście. Wyk.: Autorka
Niekiedy forma taka moŜe stać się przez swoją „inność”, w stosunku do otaczającego środowiska wyraźną dominantą i znakiem rozpoznawczym miejsca (fot. 7).
3. 2. Forma „podporządkowana”
Umieszczenie nowej formy, obojętnie, w środowisku naturalnym czy zurbanizowanym, jest zawsze ingerencją w to środowisko. Świadome kształtowanie formy pozwala podjąć decyzję dotyczącą jej stosunku do form zastanych. Forma neutralna, podpo- rządkowana, czy dominująca? Często stosowanym zabiegiem dotyczącym projekto- wania w przestrzeni historycznej jest dostosowywanie nowych form do elementów juŜ istniejących. Kształtowanie przestrzeni z respektem dla przeszłości zapewnia konty- nuację tradycji i budowanie toŜsamości miejsca. Polegać to moŜe na stosowaniu po- dobnych wysokości budynków, linii podziałów, form dachów przy zachowaniu dawnego przebiegu ciągów komunikacyjnych (fot. 8). Nie oznacza to oczywiście, Ŝe
bezkrytyczne i automatyczne stosowanie powyŜszych „przepisów” stworzy w efekcie dobrą architekturę i przestrzeń.
Fot. 8. Zabudowa plombowa. Stargard Szczeciński; Fot. 9. Kościół. Zakopane. Wyk.: Autorka
Podejmowanie decyzji projektowych wydaje się łatwiejsze w przestrzeni juŜ uformo- wanej przez człowieka. Jest tam o wiele więcej punktów odniesienia – wysokości, szerokości, kubatury, detale, materiały, kolory. W wyrazistych krajobrazach przyrod- niczych efekt podporządkowania uzyskuje się często poprzez zastosowanie podob- nych jak w naturze kształtów, nachylenia linii, np. strome dachy w krajobrazie górskim (fot. 9).
3. 3. Forma „obca”
Forma „obca” - forma będąca przeciwieństwem poprzedniej, czyli nie wiąŜąca się z szeroko rozumianym kontekstem miejsca. Forma taka moŜe przestrzeń organizo- wać, wzbogacać, nadać jej nowy kontekst. Źle zastosowana, nie nawiązując relacji w sensie przestrzennym i formalnym (fot.10), staje się elementem chaosu architekto- nicznego (fot. 11), bez względu na skalę i urodę formy samą w sobie (fot. 12). Niekiedy forma taka poprzez swoją inność staje się formą dominującą oto- czenie.
Fot. 10. Pierzeja ulicy. Szczecin; Fot. 11. Rynek staromiejski. Stargard Szczeciński. Wyk.: Autorka
Fot. 12. Pierzeja ulicy. Szwecja. Wyk.: Autorka
3. 4. Forma dominująca w przestrzeni
Dominanta, forma wybijająca się wizualnie z tła, przyciąga nasz wzrok. To ją widzimy jako pierwszą przebywając w danej przestrzeni. Dominanty stosowane świadomie, zarówno w przeszłości jak i obecnie, mogą porządkować przestrzeń. Forma wyróŜnia- jąca się wielkością, kształtem, detalem, stosowana była często jako zamknięcie osi widokowych (fot. 14).
Fot. 13. Ulica. Stargard Szczeciński. W tle – współczesny wieŜowiec; Fot. 14. Ulica Starego Miasta. Kra- ków. Wyk.: Autorka
Zastosowanie podobnego zabiegu współcześnie nie zawsze daje równie pozytywny wyraz estetyczny (fot. 13). Zastosowanie form z materiałów o odmiennym kolorze i fakturze niŜ otoczenie moŜe dać niekiedy efekt przypadkowej dominanty, nie mającej uzasadnienia w kompozycji i charakterze przestrzeni (fot. 15).
Fot. 15. Ulica. Szczecin. Wyk.: Autorka
Podobnie przypadkowa dominanta, choć o zupełnie innym charakterze pojawiła się w wielu współczesnych miastach. Są to bardzo rozbudowane sieci komunikacji kołowej i szynowej (fot. 16, 17).
Fot. 16. Trasa Zamkowa. Szczecin. Wyk.: Paweł Lendzion; Fot. 17. Ulica. Szczecin. Wyk.: Autorka
W miastach posiadających centra o genezie średniowiecznej, często dominantami są wieŜe gotyckich kościołów. Szczególnie widoczne jest to w panoramach miejskich i widokach „z lotu ptaka” (fot. 18, 19).
Fot. 18. Widok miasta. Stargard Szczeciński. Wyk.: Paweł Lendzion; Fot. 19. Widok miasta. Sztokholm.
Wyk.: Autorka
Takie spojrzenie na przestrzeń przypomina o wadze oglądu przestrzeni z róŜnych punktów i perspektyw – myślenie całością a nie tylko pojedynczą formą. Forma w perspektywie miejskiej moŜe posiadać równieŜ znaczenie w sensie symbolicznym, wysokość wieŜ kościołów i ratuszy, wielkość i usytuowanie zamków, świadczyły o potędze i znaczeniu miasta oraz o aktualnie panującym układzie sił społecznych [1 ].
3. 5. Forma symboliczno - dydaktyczna
Symbolem moŜe być nie tylko współzaleŜność form w panoramie miasta ale takŜe pozostałości po dawnych zespołach urbanistycznych i architektonicznych. Relikty te są symbolem historii, wiąŜą czasy przeszłe z czasem współczesnym i pomagają w wyobraŜeniu sobie przestrzeni juŜ nie istniejącej. Przykładem moŜe być tzw.
Brama Królewska w Szczecinie, która jest pozostałością ciągu fortyfikacji opasujących miasto w czasie przynaleŜności miasta do Prus (fot. 20), oraz symbol niezaleŜności mieszczaństwa – wieŜa ratuszowa na Rynku w Krakowie (fot. 21) [ 4 ].
Fot. 20. Brama Królewska. Szczecin; Fot. 21. WieŜa Ratuszowa. Kraków. Wyk.: Autorka
Zestawienia takich form dają poczucie ciągłości historii w przestrzeni i prowokują pytania o historię miejsca (fot. 22).
Fot. 22. Stargard Szczeciński. Na pierwszym planie pomnik stojący na Placu Wolności – symbol obecności Armii Czerwonej podczas II wojny światowej. W tle hełm wieŜy kościoła p.w. św. Jana – zbudowanego w średniowiecznym mieście; Fot. 23. Palmy i parasole na głównej ulicy. Stargard Szczeciński. Wyk.: Autorka
Obecnie w wielu miejscach spotkać moŜna formy, będące symbolami innego, praw- dopodobnie w intencji autorów, lepszego, beztroskiego Ŝycia (fot. 23). MoŜna zakosztować uroków przestrzeni śródziemnomorskiej nie ruszając się z zachodniopomorskiego miasta. Formy tego typu są równieŜ świadectwem daleko posuniętej unifikacji przestrzeni, nie mającej związku z tradycją. Pełnią rolę detalu wzbogacającego przestrzeń i przyciągającego ludzi, niezaleŜnie od swojej wartości estetycznej.
3. 6. Forma podkreślająca kierunek przestrzeni
Najbardziej klarownym przykładem przestrzeni ukierunkowanej formami jest ciąg ko- munikacyjny zamknięty z obu stron pierzejami zabudowy (fot. 14). Jednak podobny efekt uzyskać moŜna zastępując jedną z pierzei ścianą zieleni (fot. 24).
Fot. 24. Ulica przy Plantach. Kraków. Wyk.: Autorka
Wysokość pierzei, odległość poszczególnych form w pierzei, odległość między pierze- jami i harmonia form budujących pierzeje stanowią o czytelności kierunku przestrzeni (fot. 25, 26).
Fot. 25. Ulica o wyraźnym kierunku. Sztokholm; Fot. 26. Ulica osiedlowa – brak powiązania między formami nie ułatwia percepcji przebiegu przestrzeni. Stargard Szczeciński. Wyk.: Autorka
Formy mogą równieŜ budować przestrzeń „bezkierunkową” poprzez jej zamknięcie ze wszystkich stron (fot 27). Rynki staromiejskie z zachowaną zabudową pierzejową zazwyczaj łączą bezkierunkowość (wnętrze placu) z ukierunkowaniem (wybiegające z placu ulice).
Fot. 27. Boisko sportowe, okolone zabudową. Stargard Szczeciński; Fot. 28. Dom naroŜny o zaokrąglonym naroŜniku. Szczecin. Wyk.: Autorka
RównieŜ kształtowanie pojedynczych form, szczególnie ustawionych w miejscach zmiany kierunku biegu ulic podkreślać moŜe kierunek przestrzeni (fot. 28).
3. 7. Forma zamykająca ( kończąca ) przestrzeń
Kontynuując poprzedni punkt, forma zamykająca ukierunkowaną przestrzeń moŜe jednocześnie wskazywać jej dalszy przebieg (fot. 29 - sposób ustawienia domu na ostatnim planie wskazuje kierunek dalszego ciągu ulicy) lub dezinformować (fot. 30).
Fot. 29. Ulica. Duszniki Zdrój; Fot. 30. Ulica. Starego Miasta. Sztokholm. Wyk.: Autorka
Zamknięcia przestrzeni kształtowanych prostoliniowo dokonuje się zazwyczaj forma- mi ustawionymi prostopadle do ich osi. Przy bliskim ustawieniu wszystkich „ścian”
ograniczających przestrzeń i ich odpowiednich wielkościach uzyskać moŜna efekt przestrzeni zamkniętej (fot.13). Dysproporcja formy zamykającej w stosunku do elewacji ulicy, takiego efektu nie zapewnia (fot. 31).
Fot. 31. Ulica zamknięta formą mniejszą od otaczających. Karlskrona. Wyk.: Autorka
Zamknięcie przestrzeni moŜe odbywać się równieŜ formą (zespołem form) znajdującą się poza nią, tworząc „ścianę” (fot. 32) lub sugerując istnienie przestrzeni następnej (fot. 33).
Fot. 32. Widok na osiedle mieszkaniowe. Stargard Szczeciński; Fot. 33. Ulica. Starego Miasta. Kraków.
Wyk.: Autorka
3. 8. Forma łącząca przestrzenie
Najczęściej formy tego typu są jednocześnie wizualnym zaznaczeniem końca jednej przestrzeni i przejścia do przestrzeni następnej (fot. 34).
Fot. 34. Budynek z łącznikiem nad ulicą . Stargard Szczeciński; Fot. 35. Brama w długim monotonnym murze, otwierająca rozległy widok. Kraków. Wyk.: Autorka
W mniejszej skali mogą wprowadzać w przestrzeń element zaskoczenia (fot. 35). Łączenie przestrzeni moŜe odbywać się nie tylko przy pomocy czystych kształtów, ale równieŜ z wykorzystaniem powiązanie kształtu z odpowiednim materia- łem, np. szkłem (fot. 36).
Fot. 36. Wewnętrzny dziedziniec domu. Ystad. Forma „wypychająca” wnętrze domu w przestrzeń dziedziń- ca wykonana ze szkła, przez co uzyskano efekt wizualnego połączenia obu przestrzeni. Wyk.: Autorka
3. 9. Forma budująca przestrzeń w skali człowieka
W ten sposób określa się zazwyczaj przestrzenie o zabudowie niewielkiej wysokości, nie przytłaczające swoim ogromem, z harmonijną zabudową (fot. 29, 30, 37)[ 2 ].
Fot. 37. Ulica na Södermalm. Sztokholm; Fot. 38. Wnętrze placu. Sztokholm. Wyk.: Autorka
3. 10. Forma prowokująca do działania w przestrzeni
Forma atrakcyjna szczególnie dla dzieci, cechuje przestrzenie chętnie przez nie odwiedzane (fot. 38).
3. 11. Forma tymczasowa, zmienna, ulotna i przypadkowa.
Nie tylko formy stałe i niezmienne kształtują przestrzeń. Jest równieŜ cała gama form, których istnienie, w sposób zamierzony lub nie, zmienia wygląd przestrzeni. Formy tymczasowe związane są najczęściej z okazjonalną aktywnością ludzi, np. w czasie festynów, świąt. W przestrzeni pojawiają się wówczas formy wypełniające ją (fot. 39, 40). Podobny efekt „wypełnienia” mogą dawać reklamy, neony itp. (fot 41) [ 5 ].
Fot. 39. Festyn z okazji miejskiego święta. Artyści prezentujący swoją twórczość w obrębie Starego Miasta.
Stargard Szczeciński; Fot. 40. NabrzeŜe podczas finału Tall Ships Races. Szczecin. Wyk.: Autorka
Fot. 41. Ulica centrum duŜego miasta. Sztokholm; Fot. 42. Elewacja z wykorzystaniem szkła. Kraków.
Wyk.: Autorka
Atrakcyjność niektórych form i zarazem przestrzeni, które budują, wynika nie z ich kształtu, lecz przede wszystkim materiału z którego zostały wykonane. Wykorzystanie materiałów odbijających światło, transparentnych powoduje powstawanie odbić, nowych, zwielokrotnionych obrazów, zmiennych w kaŜdej chwili. Uzyskuje się efekt
„projekcji filmowej”, powodujący oŜywienie przestrzeni (fot. 42). W przestrzeni zauwa- Ŝyć moŜna równieŜ całą masę form przypadkowych, niefortunnie rozmieszczonych, nie zawsze zdobiących, lecz zawsze w pewien sposób ją kształtujących (fot. 43).
Fot. 43. „Zespół śmietnikowy” na osiedlu mieszkaniowym. Stargard Szczeciński; Fot. 44. Obraz wypełniają- cy ścianę. Szwecja. Wyk.: Autorka
3. 12. Humanizacja formy i przestrzeni
Przestrzeń monotonna, o duŜych pustych płaszczyznach, pozbawiona detalu, prowo- kuje ludzi do urozmaicania jej, niekoniecznie poprzez wprowadzanie form przestrzen- nych. Przykładem moŜe być graffiti lub techniki pokrewne, dające niekiedy efekty głę- bi, tworzące przestrzeń pozorną, lub tylko zdobiące (fot. 44, 45, 46).
Fot. 45. Ściana domu mieszkalnego ozdobiona przedstawieniem malarskim. Stargard Szczeciński; Fot. 46.
Graffiti. Kraków. Wyk.: Autorka
W humanizacji przestrzeni pomocna moŜe być równieŜ zieleń oraz pozornie nic nie znaczące małe formy (fot. 47, 48).
Fot. 47. Krzew róŜy oplatający śmietnik osiedlowy. Stargard Szczeciński; Fot. 48. Fragment wnętrza kwarta- łu mieszkalnego. Sztokholm. Wyk.: Autorka
4. ZAKOŃCZENIE
Przestrzeń kształtowana formami, zarówno ta naturalna jak i kreowana przez człowieka, jest środowiskiem, w którym Ŝyjemy. Od nas zaleŜy czy formami nie zniszczymy przestrzeni stworzonej przez naturę i czy za ich pomocą potrafimy stworzyć przestrzeń ładu, harmonii i piękna.
BIBLIOGRAFIA:
- [1] Augustyn – Lendzion E., Budowle ratuszowe w miastach Pomorza Zachodniego oraz ich rola w dobie współczesnej, Politechnika Wrocławska mps., Wrocław 2001.
- [2] Barret N., Projektowanie w ludzkiej skali, albo jak sprawić by siedzący, spaceru- jący rowerzyści i kierowcy mogli poczuć się razem wygodnie [w:] Przestrzeń publiczna współczesnego miasta t. 1, Czasopismo Techniczne, zeszyt 9 – A/2005, Kraków 2005, s. 45 – 53.
- [3] Bell P. A., Green Th. C., Fisher J. D., Baum A., Psychologia środowiskowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
- [4] Czerner R., Ratusz w Brzegu, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1994, s. 88 i n.
- [5] Fikus A., Reklama w przestrzeni publicznej: współczesność czy degradacja mia- sta? [w:] Przestrzeń publiczna współczesnego miasta t. 1, Czasopismo Techniczne, zeszyt 9 – A/2005, Kraków 2005, s. 147 – 159.
- [6] Kuryłowicz E., Projektowanie uniwersalne. Udostępnianie otoczenia osobom nie- pełnosprawnym, CEBRON, Warszawa 1996.
- [7] Rasmussen S. E., Odczuwanie architektury, Wydawnictwo „Murator”, Warszawa 1999.
- [8] Satkiewicz – Parczewska A., Kompozycja architektoniczna a jej percepcja, Wy- dawnictwo Uczelniane Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2001.
- [9] Wejchert K., Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa 1974.
O AUTORZE:
Autorka zatrudniona jest na stanowisku adiunkta w Instytucie Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Szczecińskiej, Zakładzie Teorii Architektury i Konserwacji Zabytków.
