Krytyka literacka na Warmii i Mazurach w latach 1945-1989 : reprezentanci

Joanna Chłosta-Zielonka

Krytyka literacka na Warmii i

Mazurach w latach 1945-1989 :

reprezentanci

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 6, 23-34

Krytyka literacka na Warmii i Mazurach

w latach 1945-1989. Reprezentanci

S łow a k luczow e: k ry ty k , k ry ty k a, czaso p ism o , życie literackie K ey words: critic, criticism , m ag azin e, literate life

K s z ta łto w a n ie fo rm i celów k r y ty k i lite ra c k ie j m o ty w o w an e j e s t socjolo­ gicznie. M oże o n a p o w sta w a ć z ta k ic h p o b u d ek , j a k z a c h w ia n ie n a tu r a ln e j w sp ó ln o ty lu b je d n o lito ś c i śro d o w isk a tw órców i odbiorców o raz n a r u s z e n ie w sp ó ln y ch im k ry te rió w ocen. P o ja w ia się o n a ta k ż e w ted y , gdy b ra k u je in n y ch , d e fin iu ją c y c h w a rto ść tw órczości lite ra c k ie j, w ypow iedzi: re fle k s ji te o re ty c z n o lite ra c k ie j tw o rz ące j ro z b u d o w a n ą w ied zę o lite r a tu r z e . W e d łu g a u to ró w d efin ic ji tego p o ję c ia 1, k r y ty k a lite r a c k a to z in s ty tu c jo n a liz o w a ­ n a d z ia ła ln o ść p is a r s k a , p o le g a ją c a n a celow ym m o d e lo w a n iu za ró w n o tw ó rczości lite ra c k ie j, j a k i o d b io ru czyteln iczeg o p rz ez p u b lik o w a n e w y­ p ow iedzi o c e n ia jące d z ie ła lite ra c k ie , p o s tu lu ją c e o k re ś lo n y ty p tw órczości. P o ję ta w te n sposób k r y ty k a lite r a c k a o c h a r a k te r z e p u b liczn y m , z w e r­ b a liz o w a n y m i u trw a lo n y m p e łn i fu n k c ję p o ś re d n ic z e n ia m ięd zy tw ó rc a ­ m i i d z ie ła m i a p u b lic z n o śc ią odbiorców . B a d a ją c życie lite ra c k ie W a rm ii i M a z u r w la ta c h 1 9 4 5 -1 9 8 9 m o ż n a p rz y ją ć z a ło ż en ie, że k r y ty k a lite r a c k a u p r a w ia n a w jego ra m a c h b y ła p rz ez d łu g ie l a t a k s z ta łto w a n a d ą ż e n ie m b a d a c z y do in s p iro w a n ia p is a rz y do tw ó rczo ści p o w ią z a n e j te m a ty c z n ie z re g io n e m . P o d p o rz ą d k o w a n ie ocen k r y ty k i re g io n a ln e m u k r y te r iu m n ie ­ w ą tp liw ie w pływ ało n a o g ra n ic z e n ia z a ró w n o w z a k re s ie form , j a k i z n a ­ czeń te k s tó w lite ra c k ic h . S k azy w ało n a m a rg in e s d zieła , k tó re p ro p a g o w a ­ ły tre ś c i u n iw e rs a ln e , n ie z w ią z a n e z te m a ty k ą W a rm ii i M a z u r. Z d ru g iej stro n y , p rz y s iln y m u p o lity c z n ie n iu rz ecz y w isto śc i lite ra c k ie j l a t P R L -u, k r y ty k a r e g io n a ln a fo rm u ło w a n a w tej p rz e s trz e n i, fu n k c jo n u ją c n a m a r ­ g in e sie p olskiego ży c ia lite ra c k ie g o i izo lu jąc te k s ty „sw oich” p is a rz y od k ry ty k i c e n tr a ln e j, w y z n a c z a ła o b s z a r c h ro n io n y , n a swój sposób w olny, w g ra n ic a c h w y zn aczo n y ch p rz ez m iejsce i te m a t.

P rz e z k ilk a d z ie s ią t l a t (1 9 5 5 -1 9 9 0 ) n a jw a ż n ie jsz y m fo ru m lite ra c k im w O lsz ty n ie było p ism o „ W a rm ia i M a z u ry ”; p o d o b n ą ro lę p ełn iło „Słowo n a W a rm ii i M a z u ra c h ” (1 9 5 2 -1 9 8 0 ), szczeg ólnie w la ta c h p ię ć d z ie sią ty c h i n a p o c z ą tk u l a t sz e ść d z ie sią ty c h . N a ła m a c h w y m ien io n y ch c z aso p ism głos w s p ra w ie d o k o n a ń lite ra c k ic h z a b ie r a li zazw y czaj s a m i p isa rz e . Z a n a liz y ich k o m e n ta r z y k ry ty c z n o lite ra c k ic h w y n ik a , że n ie m o ż n a m ów ić

1 Szerzej zob. np.: Badania nad krytyką literacką, seria 1, red. J. Sławiński, Wrocław 1974; Badania nad krytyką literacką, seria 2, red. M. Głowiński, K. Dybciak, Wrocław 1984.

o u p r a w ia n iu w O lszy n ie w y sp ec jalizo w an e j k r y ty k i lite ra c k ie j. W k a ż d y m p iśm ie w ych o d zący m w m ieście z a o m a w ia n ie w y d a rz e ń lite ra c k ic h odpo­ w ie d z ia ln e b yły te s a m e osoby.

W „Słow ie n a W a rm ii i M a z u ra c h ”, co tyg od niow y m d o d a tk u do „Słow a P o w szec h n eg o ” p o sia d a ją c y m o k re ślo n y , z w ią z a n y ściśle z re g io n e m profil, 0 śro d o w isk u lite ra c k im od p o c z ą tk u p is a ł W ła d y sła w G ębik, u ży w ający często p se u d o n im u A n d rz ej B orow ik. W sk a z u ją c n a p o lsk i rodow ód P ru s W schodnich, p rz y w o ły w ał s y lw e tk i d z ia ła c z y i p is a rz y sa m o ro d n y c h , m a ­ ją c y c h p o w ią z a n ia ze Z w iąz k iem P o lak ó w w N iem czech, z p rz e d w o je n n ą „ G a z e tą O ls z ty ń s k ą ”, p o lsk im i szk o łam i, p rz e d s z k o la m i i ś w ie tlic a m i d z ia ­ ła ją c y m i n a te re n ie R zeszy. K o m e n to w a ł ta k ż e w sp ó łc z e sn ą rz ecz y w isto ść lite ra c k ą , o c e n ia ł m łode śro d o w isk a tw órcze, a le p rz e d e w s z y s tk im k u lty ­ w ow ał p a m ię ć o p is a rz a c h n a le ż ą c y c h do s ta rsz e g o p o k o len ia. D z ia ła ln o ść tę w s p ie r a ł w „Słow ie” T a d e u sz S tę p o w sk i, p ro w a d z ą c ru b r y k ę „S y lw etk i z o lsz ty ń sk ie g o P a r n a s u ”, o raz w a rs z a w s k i r e d a k to r L eon W ern ic. P o d k o ­ n iec l a t sz e ść d z ie sią ty c h i później n a ła m a c h „S łow a”, w ru b ry c e „M iłośn i­ k o m k s ią g ”, s ta le d ru k o w a li re c e n z je k s ią ż e k T a d e u sz S w a t i J a n C h ło sta , a pod k o n iec d z ia ła ln o ś c i p is m a ta k ż e A n d rzej T a b o rsk i, k tó ry re d a g o w a ł ru b r y k ę „W śród k s ią ż e k ”.

O rozw o ju k r y ty k i lite ra c k ie j n a ła m a c h „W arm ii i M a z u r” p is a ł szcze­ gółowo A n d rzej S ta n is z e w s k i w a r ty k u le O ls z ty ń s k a k r y ty k a lite r a c k a 2. N a ła m a c h tego p is m a n a p r z e s tr z e n i l a t w y p o w ia d a li się c h y b a w szyscy p isa rz e . Swój d z ia ł m ia ł E d w a rd M a rtu s z e w s k i, H e n ry k P a n a s , J e r z y So­ k ołow ski, S te fa n P ołom i J a n u s z S eg iet. O l i te r a tu r z e i ży c iu lite ra c k im p is a li W ła d y sła w O g ro d z iń sk i i A n d rz ej S ta n is z e w s k i. P u b lik o w a n o t u szk ice po św ięcone z a ró w n o tw ó rczo ści au to ró w s ta rs z e g o p o k o len ia, j a k 1 z n a c z n ie m łodszych. N ie z a p o m n ia n o o p is a rz a c h p o lsk ich , w y stę p u ją c y c h w ro li d z ia ła c z y społeczn y ch jesz c z e p rz e d w o jną, z a czasów is tn ie n ia n a ty c h te re n a c h P r u s W schodnich, i tu ż po w ojnie, o p o e ta c h sam o ro d n y c h . N ajczęściej p isa n o o n a jb a rd z ie j z n a n y c h tw ó rc ach : E rw in ie K ru k u , H e n ­ r y k u P a n a s ie , K le m e n sie O le k sik u , M a ry n ie O k ęckiej-B rom k ow ej, Z b ig n ie­ w ie N ie n a c k im , J e r z y m S o k o ło w sk im i L e o n a rd z ie T u rk o w sk im . W p iśm ie z a m ie sz c z a n o re cen z je w y d a w a n y c h ó w cześnie k s ią ż e k .

W „ P a n o ra m ie P ółnocy ”, p iś m ie sp o łecz n y m re d a g o w a n y m w O lsz ty ­ n ie w la ta c h 1 9 5 7 -1 9 8 1 , w 1963 ro k u p o ja w iła się s t a ł a r u b r y k a „ U p ra w a słów ”. P ro w a d z ił j ą do 1965 ro k u p o e ta sp o za re g io n u , B o h d a n D rozdo w ­ ski. O d p o w s ta n ia p is m a re c e n z o w a n ie m k s ią ż e k w r u b r y k a c h „N owości w y d a w n ic z e ”, „K ącik dobrej k s ią ż k i”, „ K sią żk i”, „N a p ó łk a c h k s ię g a r s k ic h ” i „Z l e k t u r ” z a jm o w a ł się głów nie B o h d a n K u ro w sk i, a p o tem , od l a t s ie ­ d e m d z ie sią ty c h , A n d rz ej S ta n is z e w s k i. W d o d a tk u do „G aze ty O ls z ty ń ­ s k ie j” p isy w a ł J a n u s z S eg iet, p o te m dołączy li in n i: K a z im ie rz B ra k o n ie c k i, Z bigniew C h o jn o w sk i i W ła d y sła w K a ta rz y ń s k i. A u to re m n a jb a rd z ie j p rz e ­ k ro jow ych sy n te z , k tó ry c h w y so k i poziom n ie p a so w a ł do co d z ie n n y ch c z a ­

sop ism , b y ł W ład y sła w O g ro d z iń sk i, z a ś z a s łu ż o n y m b a d a c z e m re g io n a ln e ­ go p iś m ie n n ic tw a - p ro fe so r T a d e u sz O rack i.

W a rto ść k ry ty c z n o lite ra c k ic h p o d su m o w a ń m a d zisiaj z n a c z e n ie h is to ­ ryczn e, d o k u m e n tu ją c e p ro ces p is a n ia o l i te r a tu r z e re g io n u . J a k z a u w a ż y ł W ła d y sła w O g ro d z iń sk i, w a rto docenić d z ia ła n ia T a d e u sz S tępo w sk ieg o , k tó ry w te d y ro b ił „d o b rą ro b o tę ”:

Jego rubryka w „Słowie” „Sylwetki z olsztyńskiego P arn asu ”, mimo n ieszcze­ rych złośliw ości środowiska, była w owym czasie w yjątkow ą rzeczą, jeśli chodzi o u kazanie obrazu środow iska literackiego. N ie było w ów czas przeglądu tego, co się opublikowało3.

N a to m ia s t o u m ie ję tn o ś c ia c h E d w a rd a M a rtu s z e w s k ie g o w in n y m d u ­ c h u t a k m ów ił A n d rzej S ta n isz e w s k i:

M artuszew sk i jako krytyk n ie m iał daru do syntezy, nie m iał um iejętności fa- bularno-publicystycznych. Przez trzy lata pracował nad m onografią Gizewiu- sza, której tok gin ie w szczegółach4.

K ry ty k ę u p ra w ia n o często in tu ic y jn ie , bez o d p ow iedniej w ied zy teo re - ty c z n o lite ra c k ie j, o p ie ra ją c się n a w ła s n y c h u p o d o b a n ia c h i g u s ta c h . P r e ­ z e n to w a n e w c z a so p ism a c h czy k sią ż k o w y c h szk ica ch s y n te z y w y n ik a ły często z o k re ślo n y c h sm ak ó w a u to ró w lu b ich zgody n a p rz e tra n s p o n o w a n y ta m ż e św iato p o g ląd . W ta k ic h o m ó w ien iac h celo w ał P a n a s czy S eg iet. P o ­ lo n is ta m i w ty m g ro n ie b y li T a d e u sz S w a t, J a n C h ło sta , J e r z y A d a m S oko­ łow ski, A n d rz ej S ta n is z e w s k i, K a z im ie rz B ra k o n ie c k i i Z b ig niew C h o jn o w ­ ski. D w aj p ie rw s i p isy w a li je d n a k k ró tk ie , ty p o w e d la s ty lu a n g ielsk ieg o , re c e n z je k s ią ż e k a u to ró w n ajczęściej k a to lic k ic h , z a jm u ją c y c h się w ą tk ie m w a rm iń s k o -m a z u rs k im . S okołow ski, s ta r a ją c się z a u w a ż y ć w s z y stk ic h a u ­ torów , c h w a lił k aż d eg o . W la ta c h o sie m d z ie sią ty c h S ta n is z e w s k i w y p ro m o ­ w a ł środo w isk o o ls z ty ń s k ie n a fo ru m ogólno po lskim , p u b lik u ją c w cz aso ­ p ism a c h k ra jo w y c h k ilk a d z ie s ią t a rty k u łó w o p is a rz a c h z W a rm ii i M a z u r. N a to m ia s t s y n te z y B ra k o n ie c k ie g o m ia ły często o s try c h a r a k te r , d y s k u to ­ w a ły z tw ó rc zo ścią - były to a m b itn e p olem ik i.

*

Do k o ń c a l a t sie d e m d z ie s ią ty c h c e n tr a ln ą p o s ta c ią o lsz ty ń sk ie g o ś ro ­ d o w isk a lite ra c k ie g o b y ł W ła d y sła w G ębik. W y zn aczy ł on sobie o ra z in ­ n y m p is a rz o m cele, do k tó ry c h re a liz a c ji k o n s e k w e n tn ie d ą ż y ł - n a jp ie rw ja k o in s p e k to r k u ltu ra ln o -o ś w ia to w y S p ó łd z ie ln i W y daw niczej „ C z y te ln ik ” i p re z e s T o w a rz y stw a W iedzy P o w szec h n ej, p o te m ja k o k ie ro w n ik I n s t y ­ t u t u S z tu k i i w ice p rez es, a fa k ty c z n ie p re z e s O d d z ia łu Z w ią z k u L ite ra tó w P o lsk ic h , od 1955 do 1970 ro k u . G łów nie z jego in ic ja ty w y w 1958 trw a ły w re g io n ie obchody ro k u k ajk o w sk ieg o . W te d y też n a p is a ł k s ią ż k ę o M ich ale

3 Rozmowa z Władysławem Ogrodzińskim przeprowadzona 28 sierpnia 2008 roku przez autorkę.

4 Rozmowa z Andrzejem Staniszewskim przeprowadzona 5 września 2008 roku przez autorkę.

K ajce O cieśli - co n a d e sk a c h w iersze p is a ł (O lsz ty n 1957), d b a ł ta k ż e 0 p ro p a g o w a n ie w ied zy o in n y c h p is a rz a c h ludow ych . B ył a u to re m p ie rw ­ szych i je d y n y c h do tej p o ry a n a liz o ż y c iu i tw órczo ści M ic h a ła L engow - skiego: O M ic h a le L e n g o w s k im p ie ś n ia r z u w a r m iń s k im w s e tn ą rocznicę u ro d z in (O lsz ty n 1972) i P o d w a r m iń s k im n ieb em . O M ic h a le L e n g o w s k im (W a rsz a w a 1974). G ę b ik o p ra co w ał d o k o n a n ia o lsz ty ń sk ie j D e le g a tu ry P ań stw o w e g o I n s t y t u t u S z tu k i: P ie ś n i lu d o w e M a z u r i W a rm ii (O lsz ty n 1953), P io se n k i m a z u r s k ie (K rak ó w 1955) o ra z P race i m a te r ia ły e tn o g r a ­ fic z n e (O lsz ty n 1960). P rz y g o to w a ł do d r u k u zb ió r w ie rsz y M ic h a ła K a jk i

W iersze w y b ra n e (O lsz ty n 1958), K a jk i i L en g ow sk ieg o O p o w ia d a n ia ucies- n e o raz w ie rsz y M ic h a ła L en gow skiego M ó j życ io ry s (O lsz ty n 1974).

W p a m ię tn ik a rsk o -w s p o m n ie n io w y m , w y d a n y m w 1971 ro k u to m ie szkiców P ra w o i p ięść, w ro z d z ia le „O, O jcz y sta n a s z a m owo!”, G ę b ik z e ­ b r a ł d o św ia d c z e n ia z p o cz ątk ó w tw o rz e n ia po w o jn ie ży c ia k u ltu ra ln e g o w O lszty n ie. Z n a jd u je m y ta m in fo rm a c je o p o w s ta n iu K lu b u L ite ra c k ie g o , a później O d d z ia łu Z w iąz k u L ite ra tó w P o lsk ic h . O so b n ą re la c ją j e s t szkic C ieśla, co n a d e sk a c h w iersze p is y w a ł, w k tó ry m G ę b ik p o d su m o w a ł tw ó r­ cze d z ia ła n ia M ic h a ła K a jk i o ra z w sp o m in a ł u ro c z y ste obchody s e tn e j ro cz­ nicy u ro d z in tego ludow ego p o e ty w 1958 ro k u . W ro z d z ia le „R eg io n alizm a w sp ó łcz esn o ść” a u to r w yłożył sw oje p o g ląd y w tej k w e stii.

B a d a n ia n a d l i te r a t u r ą re g io n u W a rm ii, M a z u r i P o w iśla p ro w a d zo n e p rz ez T a d e u s z a O ra ck ieg o (u r. 1930) od p o c z ą tk u m ia ły p ro fe sjo n a ln y , z a ­ p la n o w a n y c h a r a k te r . O ra c k i p rz y b y ł do O stró d y w 1945 ro k u . T ra fił ta m po pobycie w n ie m ie c k im obozie p ra c y p rz y m u so w ej, w k tó ry m z n a la z ł się po u d z ia le w P o w s ta n iu W a rs z a w s k im . Po zdo b y ciu p o lo n isty c zn eg o w y­ k s z ta łc e n ia w W yższej S zkole P ed ag o g icz n ej w G d a ń s k u i n a U n iw e rs y ­ tecie M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o ru n iu rozpo czął, n a jp ie rw w S zcz y tn ie , po­ te m w O stró d z ie , p ra c ę ja k o n a u c z y c ie l p o lo n ista , a n a s tę p n ie w la ta c h 1 9 6 2 -1 9 7 0 b y ł k ie ro w n ik ie m o stró d z k ie j B ib lio te k i S tu d iu m N a u czy c ie l­ skiego. R ozpoczęcie k a r ie r y n a u k o w e j p o p rz e d z ił sz e re g ie m b a d a ń p ro w a ­ dzonych sa m o d z ie ln ie w O stró d z ie n a d p iś m ie n n ic tw e m W a rm ii, M a z u r 1 P o w iśla . T a p r a c a n a u k o w a u m o ż liw iła m u o b ro n ę d o k to ra tu w 1970 ro k u , a n a s tę p n ie u z y s k a n ie p ro fe s u ry n a U n iw e rs y te c ie G d a ń sk im . O ra c k i m a n a sw oim k o n cie w iele p rz e d się w z ię ć b ad a w cz y ch , k tó re p o d ejm o w ał ja k o p ierw szy . Do ta k ic h n a le ż y w y d a n ie w 1957 ro k u a n to lo g ii P oezja lu d o w a W a rm ii i M a z u r 5. J a k s a m n a p is a ł w ro z b u d o w a n y m słow ie w stę p n y m :

Antologia, która jest pierwszą próbą syntetycznego ujęcia twórczości ludowej na W arm ii i M azurach, nie oddaje pełnego obrazu piśm iennictw a ludowego, ale jest przeznaczona dla szerokich rzesz czytelników, m iłośników folkloru, nauczycie­ li i działaczy kulturalno-ośw iatow ych. Celem w ydawcy było przede w szystk im dążenie do zapoznania przeciętnego czytelnika z bogatą poezją ludową Warmii i M azur i ukazanie ludności autochtonicznej jej w kładu do literatury polskiej

[...]. W antologii pomijamy literaturę dla ludu, a uw zględniam y w yłącznie te utwory, które zostały n apisan e przez sam orodnych pisarzy chłopskich6.

R ów nie w a ż n y m w y d a rz e n ie m , z w ią z a n y m z ro k ie m k a jk o w sk im , było z g ro m a d z e n ie p rz ez O ra ck ieg o i o p u b lik o w a n ie w 1958 ro k u , w ra z z J a n u ­ sze m J a s iń s k im , w y b o ru w ie rsz y M ic h a ła K a jk i Z e b ra łe m sn o p p l o n u 7. Do p oezji tego ludow ego p o ety b a d a c z e pow ró cili jesz c z e w 1982 ro k u , p u b li­ k u ją c zb ió r u tw o ró w K a jk i Z d u c h o w e j n iw y 8. O ra c k i po ra z k o le jn y w s k a ­ z a ł k ie r u n e k b a d a n ia l i te r a t u r y ludow ej tw o rzo n ej n a W a rm ii i M a z u ra c h . Je g o d o św ia d c z e n ia w y k o rz y s ta n o w a n to lo g ia c h p óźn iejszy ch : w k ró tk im w y bo rze J o a n n y C h ło sty -Z ie lo n k i T re n y m a z u r s k ie (2003) o raz sz e ro k im Z b ig n iew a C hojnow skieg o M a ły k a n c jo n a ł m a z u r s k i i o pow ieści u cieszn e (2008).

W o rb icie n a jin te n s y w n ie js z y c h b a d a ń T a d e u s z a O rack ieg o z n a la z ły się b io g ra fie p is a rz y z w ią z a n y c h z re g io n e m , co z k o le i z n a la z ło o d zw ie r­ c ie d le n ie w jeg o p u b lik a c ja c h k siążk o w y ch . J e s t on a u to re m S ło w n ik a b io ­ g ra fic zn e g o W a rm ii, M a z u r i P o w iśla od p o ło w y X V w ie k u do 1945 ro ku (1963). W n a s tę p n y c h ed y c ja ch a u to r z n a c z n ie ro z sz e rz y ł z a k re s tej p u b li­ k a c ji i w 1983 ro k u w y d a ł S ło w n ik b io g ra fic zn y W a rm ii, M a z u r i P o w iśla X I X i X X w ieku . P o n a d to o p ra co w ał S ło w n ik b io g ra fic zn y W a rm ii, P ru s K sią żę cyc h i Z ie m i M a lb o rsk ie j od p o ło w y X V w ie k u do ko ń ca X V I I I w ie k u (t. 1 - 1984, t. 2 - 1988). M a w sw oim d o ro b k u n iezw y k le p o ży teczn e k o m ­ p e n d iu m w ied zy T w ó rcy i d z ia ła c ze k u ltu r y w w o jew ó d ztw ie o ls z ty ń s k im w la ta c h 1 9 4 5 -1 9 7 0 (1975), p o p rz ed zo n e w c ześn iejszy m szk ice m S y lw e t­ k i w y b itn y c h o ls z ty n ia k ó w 9. W 1974 ro k u u k a z a ła się k s ią ż k a a u to r s tw a M a rii Z ie n ta ry -M a le w sk ie j D zia ła c ze sp o d z n a k u R o d ła ze w s tę p e m O ra- ckiego, w k tó re j p o e tk a z a p re z e n to w a ła g a rść w sp o m n ie ń ze sw ojej sp o­ łecz n ik o w sk iej d z ia ła ln o śc i. O ra c k i o p ra c o w a ł ta k ż e 72 b io g ra m y a u to ró w z w ią z a n y c h z W a rm ią i M a z u ra m i, k tó re u k a z a ły się w p rz e w o d n ik u e n c y ­ k lo p ed y cz n y m L ite r a tu r a p o ls k a (1 9 8 4 -1 9 8 5 ).

N a jw ię k sz y m i n iep o w tó rz o n y m , j a k n a ra z ie , d o k o n a n ie m T a d e u s z a O rack ieg o j e s t o p ra c o w a n ie p iś m ie n n ic tw a re g io n a ln e g o W a rm ii i M a z u r10 p rz e d 1945 ro k ie m i tu ż po tej dacie, z a ty tu ło w a n e R o z m ó w iłb y m k a m ie ń . Z n a jd u je m y w n im w iele w a ż n y c h in fo rm a c ji d o ty czący ch tw órczo ści p is a ­ rz y n a p r z e s tr z e n i w ieków p o w ią z a n y c h z re g io n e m . T a n iezw y k le p oży­ te c z n a k s ią ż k a p rz y n o s i w ied zę fa k to g ra fic z n ą d o ty czą ca w sz e lk ic h z ja w is k z w ią z a n y c h z li te r a t u r ą . J a k n a p is a ł T a d e u sz O ra c k i w przed m o w ie:

6 Tamże, s. 65-66.

7 M. Kajka, Zebrałem snop plonu. Wybór utworów w setną rocznicę urodzin poety, wstęp i oprac. J. Jasiński, T. Oracki, Warszawa 1958.

8 M. Kajka, Z duchowej niwy, wiersze zebrali i oprac. J. Jasiński, T. Oracki, Olsztyn 1982. 9 T. Oracki, Sylwetki wybitnych olsztyniaków, w: Szkice olsztyńskie, red. J. Jasiński, Olsztyn 1967.

10 T. Oracki, Rozmówiłbym kamień. Z dziejów literatury ludowej oraz piśmiennictwa regionalnego Warmii i Mazur w XIX i XX wieku, Warszawa 1976.

K siążka ta, m im o popularnonaukowego charakteru, m a pew ne ambicje do całościowego ujęcia problem atyki i w ypełn ien ia, przynajmniej na ja k iś czas, dotkliwej luki w naszej k ulturze literackiej. J est to praca z pogranicza litera­ tury, piśm ien nictw a ludowego i regionalnego, folklorystyki i życia literackiego. P ew ne jej fragm enty m ają charakter wywodów historyczno-socjologicznych czy etnograficznych, bez których byłoby prawie niem ożliw e przedstaw ienie tego złożonego problem u11.

T a d e u sz O rack i, p ro w a d ząc p ra c ę n a u k o w ą n a d z a g a d n ie n ia m i p iś m ie n ­ n ic tw a re g io n u , s ta ł się teg o z a g a d n ie n ia n ie k w e stio n o w a n y m a u to ry te te m , czego w idoczn ym dow odem było p rz y z n a n ie m u w 2008 ro k u W a rm iń sk o ­ -M a zu rsk iej N a g ro d y H u m a n isty c z n e j im . W ojciecha K ę trzy ń sk ieg o .

W ła d y sła w O g ro d z iń sk i (u r. 1918)12 p rz ez w iele l a t a k ty w n e g o u c z e s t­ n ic z e n ia w ży ciu sp o łe c z n o -k u ltu ra ln y m n a W a rm ii i M a z u ra c h z a s ły n ą ł ja k o a u to r k ilk u d z ie s ię c iu k s ią ż e k i s e te k p u b lik a c ji n a t e m a t tego r e ­

gionu. P rz y b y ł do O ls z ty n a w 1956 ro k u , m a ją c n a sw oim k o n cie k s ią ż k ę 0 re g io n ie Z ie m ia o d n a le zio n y c h p r z e z n a c z e ń (1947) o raz czy n n y u d z ia ł, ja k o w ice p rez es, w d z ia ła n ia c h T o w a rz y s tw a P rz y ja c ió ł W a rm ii i M a z u r. O g ro d z iń sk i j e s t m ięd zy in n y m i a u to re m p ra c o w a ż n y c h d la re g io n u m ie j­ scach: o G ie trz w a łd z ie 13, L id z b a rk u W a rm iń s k im 14, G ru n w a ld z ie 15 czy O l­ s z ty n ie 16. P o św ięcił ta k ż e k ilk a p u b lik a c ji z n a n y m p o sta c io m h isto ry c z n y m - p is a ł o F e lik s ie N o w o w ie jsk im 17, A n d rz e ju S a m u lo w s k im 18, Ig n a c y m P ie tra s z e w s k im 19, W ojciechu K ę trz y ń s k im 20, J a n i e L u b o m irs k im 21. J a k o d łu g o le tn i a k ty w n y czło n ek Z w iąz k u L ite ra tó w P o lsk ic h , p ia s tu ją c y p rzez w iele k a d e n c ji sta n o w is k o w ic e p re z e sa lu b s e k r e ta r z a O d d z ia łu w O lsz ty ­ nie, d o k o n ał k ilk u w a ż n y c h p o d su m o w a ń k ry ty c z n o lite ra c k ic h dotyczący ch d z ia ła ln o ś c i lite ra c k ie g o śro d o w is k a o lszty ń sk ieg o . Zaliczyć do n ic h n a le ­ ży: D orobek w y d a w n ic z y w o je w ó d ztw a o lszty ń sk ie g o w za k r e sie h u m a n i ­ s ty k i w la ta c h 1 9 4 5 -1 9 6 0 (O lsz ty n 1960), L ite r a tu r a o W a rm ii i M a z u ra c h 1 9 4 5 -1 9 6 0 . P róba z a r y s u , z e s ta w ie n ie p rz y g o to w a n e n a Z jazd P rzy jac ió ł W a rm ii i M a z u r (O lsz ty n 1960), R u c h lite ra c k i n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h 1 P ó łn o cn ych , t e k s t p rz y g o to w a n y n a V III Z jazd P is a rz y Z iem Z ac h o d n ich

11 Tamże, s. 7.

12 Szerzej twórczość Władysława Ogrodzińskiego autorka prezentuje w monografii Życie literackie Warmii i Mazur w latach l945-l989 (Olsztyn 2010).

13 W. Ogrodziński, Gietrzwałd. Zapomniane sanktuarium na Ziemiach Odzyskanych, Kraków 1947.

14 Tenże, Lidzbark Warmiński, Warszawa 1958.

15 W. Ogrodziński, S.M. Kuczyński, Grunwald l4lG-l96G, Olsztyn 1959.

16 W. Ogrodziński, A. Andruszkiewicz, Z. Kolendo, Olsztyn i okolice. Przewodnik, War­ szawa 1970.

17 W. Ogrodziński, Feliks Nowowiejski z Barczewa na Warmii, Olsztyn 1957.

18 Tenże, Warmiński „Tatko” z Gietrzwałdu. W trzydziestą rocznicę zgonu Andrzeja Samu- lowskiego, Olsztyn 1958.

19 Tenże, Ignacy Pietraszewski uczony „Warmijczyk” z Biskupca. W 9G-tą rocznicę zgonu, Olsztyn 1960.

20 W. Ogrodziński, S. Badowska, Śladami Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn 1968. 21 W. Ogrodziński, Jan Lubomirski zbieracz folkloru, Olsztyn 1975.

i P ó łn o cn y ch (O lsz ty n 1965), O ls z ty ń s k ie śro d o w isk o h u m a n is ty c z n e . Z a ­ d a n ia i p e r s p e k ty w y (O lsz ty n 1968) o raz o p ra c o w a n ie w y k ra c z a ją c e p oza z a k re s ty lk o lite ra c k ic h z a g a d n ie ń W a rm ia i M a z u r y w ś w ie tle n a u k sp o ­ łeczn y ch 1 9 4 5 -1 9 6 9 (O lsz ty n 1970).

W d o ro b k u W ła d y s ła w a O g ro d ziń sk ieg o n a u w a g ę z a s łu g u je ta k ż e o p ra c o w a n ie 40. to m u p ism O s k a r a K o lb e rg a M a z u r y p r u s k ie (O lsz ty n 1966), p rz y g o to w a n ie do d r u k u fra g m e n tó w sp u śc iz n y lite ra c k ie j k s ię d z a W a le n te g o B arc zew sk ie g o (O lsz ty n 1977, 1984), m o n o g ra fii h isto ry c z n e j D om u P o lsk ieg o w O lszty n ie, p rz y g o to w an ej n a jeg o o tw a rc ie ja k o sie d z i­ b y O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y ch w 1980 ro k u . P rz e z k ilk a d z ie s ią t l a t był w sp ó łre d a k to re m n a jw a ż n ie jsz y c h w ycho dzących w O lsz ty n ie p is m n a u k o ­ w ych, k tó ry c h p o w sta n ie za in icjo w ał: „ K o m u n ik ató w M a z u rs k o -W a rm iń ­ s k ic h ” (1 9 5 7 -1 9 8 9 ) o ra z „R oczn ika O lsz ty ń s k ie g o ” (1 9 5 8 -1 9 8 9 ). J e s t ta k ż e a u to re m a n to lo g ii z a w ie ra ją c e j te k s ty p u b lic y sty c z n e i lite ra c k ie o W a rm ii i M a z u ra c h B u r s z ty n o w y m s zla k ie m . W a rm ia i M a z u r y w p r o zie i p o ezji (O lsz ty n 1963).

W 1962 ro k u O g ro d z iń sk i w y d a ł d r u g ą po Z ie m i o d n a le zio n y c h p r z e ­ zn a c ze ń k s ią ż k ę b ę d ą c ą zb io re m esejów h is to ry c z n y c h - W cien iu s a m o t­ n y c h w ież. Z a d a n ie m je j a u to r a było, t a k j a k w p ie rw sz y m zbio rze, zw ró ce­ n ie u w a g i n a sła w n y c h m ężów z ie m i w a rm iń s k o -m a z u rs k ie j. P rz e d s ta w ił w ięc ko lejn o K o p e rn ik a w e F ro m b o rk u , b is k u p ó w w a rm iń s k ic h : A d a m a S ta n is ła w a G ra b o w sk ieg o i Ig n aceg o K ra sick ieg o , p ro fe s o ra Ig n aceg o P ie- tra sz e w s k ie g o , k s ię d z a W a le n te g o B arc zew sk ie g o , p o etę A n d rz e ja S am u - low skiego, ję z y k o z n aw c ę p ro fe so ra K a z im ie rz a N its c h a . J e d n o c z e ś n ie n ie u s ta w a ł w p ra c y p u b licy sty czn e j. W 1982 ro k u u k a z a ł się z b ió r jeg o a r ­ ty k u łó w i w y s tą p ie ń o p u b lik o w a n y c h w p o p rz e d n ic h la ta c h P r zy p o m n ia n e p ió rem . W to m ie z n a la z ły się szk ice poch od zące ze zbiorów ese isty cz n y ch : Z ie m ia o d n a le zio n y c h p r z e z n a c z e ń i W c ie n iu s a m o tn y c h w ież o raz a r ty k u ­ ły w y g ła sz a n e z o k a z ji zjazdów p is a rz y z 1960 i 1979. A u to r d ołączył ta k ż e w s tę p y e d y to rs k ie do w ła s n y c h o p ra c o w a ń M a z u r p r u s k ic h O s k a r a K o lb e r­ g a i K ie rm a só w n a W a rm ii W a le n te g o B arczew sk ieg o .

W la ta c h d z ie w ię ć d z ie sią ty c h u k a z a ło się k ilk a w y d a w n ictw , w k tó ­ ry c h O g ro d z iń sk i z e b ra ł ra z jesz c z e szk ice d ru k o w a n e w cześn iej. M ow a t u o S z k ic a c h w a r m iń s k ic h z 1998 ro k u , o b ejm u jący ch z b ió r esejów d o ty c z ą ­ cych dziejów b is k u p s tw a w a rm iń sk ie g o aż do c z a su z a b o ru W a rm ii p rzez P ru s y w 1772 ro k u o ra z trz y szk ice p o k a z u ją c e W a rm ię w cz a sie je j z w ią z ­ ków z R zec zp o sp o litą tu ż p rz e d jej z a b o re m p rz ez P ru s y . W 2003 ro k u u k a z a ła się k s ią ż k a P ię k n a n ie z n a jo m a , k t ó r a c z e k a ła n a d r u k p ra w ie pół w iek u . W ty m sa m y m ro k u ś w ia tło d z ie n n e u jrz a ły szk ice T ro p em o d n a le ­ zio n y c h p r z e z n a c z e ń , z b ie ra ją c e sz e re g n ie p u b lik o w a n y c h w y s tą p ie ń , re fe ­ ra tó w i z e s ta w ie ń p is a r z a d o k o n y w a n y ch z p o trz e b y chw ili.

E d w a rd M a rtu s z e w s k i (1 9 2 1 -1 9 8 2 ) do O stró d y p rz y b y ł w 1953 ro k u z p o le c e n ia r e d a k to r a n ac zeln eg o p is m a „W ieś”, by n a p is a ć cyk l r e p o r t a ­ ży. W 1957 ro k u ro z p o czą ł p ra c ę w o lsz ty ń sk ie j R o zgłośn i P o lsk ieg o R a ­ d ia, w p ro w a d z a ją c n a o g ó ln o p o lsk ą a n te n ę au d y c je o te m a ty c e w a rm iń sk o

--m a z u rsk ie j. W ty m ż e ro k u z o s ta ł p rz y ję ty do O d d z ia łu Z w iąz k u L ite ra tó w P o lsk ic h . Z a ją ł się p rz e d e w s z y s tk im p rz y p o m in a n ie m ślad ó w po lsk ości n a z ie m i w a rm iń s k o -m a z u rs k ie j. Je g o d o k o n a n ia p u b lic y sty c z n e w fo rm ie k siążk o w ej z o s ta ły z e b ra n e dop iero w 1965 ro k u , k ie d y w y d a n o to m N a w e t k a m ie ń . W ięk szość szkiców pośw ięcił o k re so w i p rz e d 1939 ro k iem , czasom , w k tó ry c h s z u k a ł p o lsk ich tro pów , m ięd zy in n y m i p rz y p o m n ia ł G u s ta w a G ize w iu sza, W ojciecha K ę trz y ń sk ie g o , M a rc in a G e rs s a , a ta k ż e u ro d z o ­ n y ch n a tej z ie m i p re k u rs o ró w t e m a tu m a z u rsk ie g o w l i te r a tu r z e n ie m ie ­ ckiej, b ra c i R ic h a rd a i F r it z a S ko w ro n n k ó w , p is a rz y spo d E łk u , k tó rz y b yli a u to ra m i: p ie rw sz y d w u d z ie s tu o śm iu , a d ru g i o sie m d z ie się c iu k s ią ż e k . N ie z a p o m n ia ł o re la c ji M e lc h io ra W a ń k o w icza N a tro p a ch S m ę tk a , s z u ­ k a ją c ślad ó w jego b y tn o ś c i n a M a z u ra c h . P rzy w o ły w a ł lu d z i z a p o m n ia n y c h - j a k u ro d z o n y pod Iła w ą E m il B e h rin g , n o b lis ta , o d k ry w c a sz c zep io n k i n a d y fte ry t. Z n a jd u je m y ta k ż e w ty m to m ie d y s k u rs w spó łczesn y , n a w ią z u ­ ją c y do p u b lik a c ji w c z a so p ism a c h z a c h o d n io n ie m ie c k ic h , o p isu jący tw ó r­ czość „ re n e g a tó w ”. M a rtu s z e w s k i cz u ł się p o w o łan y do tego, ab y k o m e n ­ to w ać g o sp o d arczy rozwój P u sz c z y P isk ie j i O stró d y . W y d a w ał d iag n o zy i propozycje w y k o rz y s ta n ia w s k a li ogó lnopolskiej w ód z a s ila ją c y c h je z io ­ r a i rz e k i W a rm ii i M az u r. N ajczęściej j e d n a k p rz y w o łu je się, w różneg o ro d z a ju z e s ta w ie n ia c h , jego szkic O cet czy w ino?, w k tó ry m p o s ta w ił sobie z a cel ocenę o lsz ty ń sk ie g o śro d o w isk a lite ra c k ie g o d zia ła ją c e g o do połow y l a t sz e ść d z ie sią ty c h . M a rtu s z e w s k i w y m ie n ił w a ż n e d la jeg o ro zw o ju in i­ cjatyw y, p rz y w o ła ł n a z w is k a i fa k ty lite ra c k ie z n im i z w ią z a n e . Z am ieśc ił ta k ż e fr a g m e n ty sw ojego k o n tro w e rsy jn e g o w y s tą p ie n ia w ygłoszonego n a Z jeździe P is a rz y P rz y ja c ió ł W a rm ii i M a z u r w 1960 ro k u .

S p ra w o m re g io n u a u to r p ośw ięcił ta k ż e szkice z h is to r ii W a rm ii i M a ­ z u r P olscy i n iep o lscy P ru sa cy , w y d a n e w 1974 ro k u . P o d k o n iec l a t p ięć­ d z ie sią ty c h w e fra g m e n ta c h d ru k o w a n a b y ła jeg o pow ieść o G u s ta w ie G ize w iu szu , k tó r a s t a ła się w iele l a t później in s p ira c ją p ra c y d o k to rsk ie j o b ro nionej w 1980 ro k u n a U n iw e rsy te c ie W ro c ła w sk im „Die p o ln is c h e S p r a c h ir a g e ” G u sta w a G ize w iu sza ja k o źró d ło b a d a ń d ziejó w s z k o ln ic tw a n a M a z u r a c h w X I X w ie k u . J u ż po ś m ie rc i M a rtu s z e w sk ie g o , w 1986 ro k u , W yd aw n ictw o „P o jezie rze” w y d ało zb ió r jeg o te k s tó w p u b lic y sty c z n y c h do­ ty czący ch h is to r ii W a rm ii i M a z u r do czasów w sp ó łcz esn y ch - Coś z życia, k tó re m in ęło . F elieto n y p is a n e p o w y jśc iu z a r c h iw u m . A u to r p rzed m o w y do tego to m u , B o h d a n K oziełło-P oklew ski, z a u w a ż y ł, że:

to rodzaj publicystyki historycznej bez akadem ickiego stem pla i sform alizowa­ nych, akadem ickich param etrów naukowych. D la niektórych profesjonalistów rzecz nie do przyjęcia, by nie powiedzieć: niepow ażna. Jako zawodowy h istoryk jestem jed nak w pełni przekonany, iż czytelnik tych felietonów w ięcej się dowie i więcej zrozum ie z „doli i niedoli m azurskiego ludu” niż po przeczytaniu n ie­ jednego opasłego tom iska z atrybutam i naukow ości22.

W d o ro b k u E d w a rd a M a rtu sz e w sk ie g o n a u z n a n ie z a s łu g u ją d w ie p rz y ­ g o to w an e p rz ez niego an to lo g ie z b ie ra ją c e w ie rsz e o te m a ty c e w a rm iń s k o ­ -m a z u rsk ie j: n o sz ą c a t y tu ł W o czach p oetów . W a r m ia i M a z u r y 1 9 4 5 -1 9 6 0 23 (1960), i d ru g a , w y d a n a k ilk a l a t później, w 1972, pod ty m s a m y m ty tu łe m , ty lk o ze z m ie n io n y m i d a ta m i: 1 9 4 0 -1 9 7 0 24. P o d jeg o re d a k c ją w 1972 ro k u u k a z a ło się też c e n n e o p ra c o w a n ie b ib lio g ra fic z n e W sp ó łcześn i p is a r z e w o ­ je w ó d z tw a o lszty ń skieg o .

O prócz tw órczo ści p is a rs k ie j, p u b licy sty czn e j, h is to ry c z n e j i k ry ty c z n o ­ lite ra c k ie j, E d w a rd M a rtu s z e w s k i był, obok T a d e u s z a O sto jsk ieg o , je d n y m z p ie rw sz y c h tłu m a c z y k s ią ż e k E r n s t a W ie c h e rta : w 1972 ro k u p r z e tłu ­ m acz y ł D er T o te n w a ld (L as u m a rły c h ), re la c ję o obozie k o n c e n tra c y jn y m w B u c h e n w a ld z ie , o ra z w 1977 ro k u pow ieść P a n i m a jo ro w a . B ył ta k ż e tłu m a c z e m k i lk u n a s tu n ie z n a n y c h w cześn iej w ie rs z y W ojciecha K ę trz y ń ­ skiego o ra z p ow ieści H e r m a n n a S u d e r m a n n a J o n s i E rd m e . J a k o z n a w c a ta k ż e in n y c h języ k ó w obcych: h is z p a ń sk ie g o , w łoskiego, ro sy jsk ieg o , p o r tu ­ g alsk ieg o , a n g ie lsk ie g o i fra n c u sk ie g o , tłu m a c z y ł u tw o ry C e rv a n te s a , M an- zoniego i A lta m iry .

W połow ie l a t s ie d e m d z ie sią ty c h p o jaw ił się w O lsz ty n ie A n d rz ej S ta ­ n isz e w sk i. T en w y k sz ta łc o n y w to ru ń s k ie j A lm a M a te r a m b itn y p o lo n is ta s ta ł się dosyć szybko d z ie n n ik a rz e m , u p ra w ia ją c y m sw oje rz em io sło ze z n a w s tw e m w a rs z ta to w y m . J e d n o c z e śn ie o s ią g a ł k o le jn e s to p n ie k a r ie r y n au k o w ej: w 1978 ro k u o b ro n ił p ra c ę d o k to rs k ą S tr u k tu r a g a tu n k o w a p o e ­ m a tu dygresyjn eg o , a w 1985 ro k u ro z p ra w ę h a b ilita c y jn ą T r a d y c ja c z a r ­ n o le sk a n a M a zu ra c h . W 1987 ro k u w y d a ł k s ią ż k ę , w k tó re j w y k o rz y sta ł sw oją w ied zę n a te m a t m łodego r e p o r ta ż u - Ż ycie w p a rte r z e . J a k o k ry ty k lite ra c k i S ta n is z e w s k i w sp ó łp ra c o w a ł z liczn y m i c z a s o p is m a m i k rajo w y m i: „N ow ym W y ra z e m ”, „N ow ym i K s ią ż k a m i”, „ K o n tr a s ta m i”, „ F a k ta m i”, „In ­ te g ra c ja m i”, „T yg o d n ik iem K u ltu r a ln y m ”, a w O lsz ty n ie z „ W a rm ią i M a ­ z u r a m i” o raz „ P a n o ra m ą P ółnocy”. N a w ią z a ł k o n ta k ty z o ls z ty ń s k im ś ro ­ d o w isk iem m ło d o lite ra c k im . W sp ó łu cz estn iczą c w z a ło ż e n iu K o ła M łodych, z o s ta ł jego p rz ew o d n icz ący m . A n g a żo w ał się w d z ia ła n ia lite ra c k ie , u c z e s t­ nicząc ja k o k ry ty k lite r a c k i w s p o tk a n ia c h i sy m p o zjach (były to m ięd zy in n y m i F o ru m L ite ra c k ie w 1979 i p le n e ry lite ra c k ie ) o raz k o m e n tu ją c do­ k o n a n ia p is a rz y z re g io n u w p ra s ie o lsz ty ń sk ie j i k ra jo w ej. Do n a jb a rd z ie j ce n n y ch n a le ż ą o p u b lik o w a n e n a ła m a c h „W arm ii i M a z u r” s y n te z y P ro za lite ra c k a n a ła m a c h „ W a rm ii i M a z u r ” w la ta c h 1 9 5 5 -1 9 8 0 (1980, n r 5) i D e zin te g ra c ji m o ty w z b a n a lizo w a n y (1981, n r 20), a w in n y c h c z a so p is­ m ach : O d P a u k s z ty do N ie n a c k ie g o („ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” 1983, n r 208), F o rm y obecności w stęp u ją ceg o p o k o le n ia („Nowe K s ią ż k i” 1984, n r 7), M a z u r s k i topos („ F a k ty ” 1985, n r 31) i B a rie ry („ P a n o ra m a L ite ra c k a ”

1987, n r 1).

23 W oczach poetów. Warmia i Mazury 1945-1960, wybór i oprac. E. Martuszewski, Olsztyn 1960.

24 Warmia i Mazury w oczach poetów 1940-1970, wybór i oprac. E. Martuszewski, Olsztyn 1972.

N iez w y k le w a ż n y m o s ią g n ię c ie m w h is to r ii p re z e n ta c ji w ą tk u re g io ­ n a ln e g o było o p u b lik o w a n ie w 1985 ro k u a n to lo g ii o p o w ia d a ń o W a rm ii i M a z u ra c h Z w ie rz a g w ia z d a , k tó r ą A n d rzej S ta n is z e w s k i o p ra co w ał i po­ p rz e d z ił w stę p e m . W a rto p o d k re ślić, że ow a a n to lo g ia b y ła p ie rw s z ą i je d ­ n o cz eśn ie o s t a t n i ą p u b lik a c ją o ta k im c h a ra k te r z e . J a k n a p is a ł w e w stę p ie S ta n isz e w s k i:

M ożna prezentow aną antologię uznać za sw oiste pożegnanie z tem atem re­ gionalnym , m ożna też traktow ać ją jako naw iązan ie i u zu pełnien ie pow ie­ ści i poezji o tem atyce w arm ińsko-m azurskiej [...]. M iejscem do w ypełn ien ia w olsztyńskiej n ow elistyce pozostają nadal losy lokalnej społeczności w latach siedem d ziesiątych i osiem d ziesiątych 25.

P rz e z w iele l a t w o ls z ty ń s k im śro d o w isk u d o sk o n a le by ł z n a n y d z ie n ­ n ik a rz z a jm u ją c y się z a g a d n ie n ia m i k u ltu r a ln y m i n a ła m a c h „G łosu O l­ s z ty ń s k ie g o ”, a p o te m „G aze ty O ls z ty ń s k ie j” - J a n u s z S eg iet. W ybór sw o­ ich te k s tó w w y d a ł w dw óch to m a c h z a ty tu ło w a n y c h P o rtrety o ls z ty ń s k ie . W p ie rw sz y m zb io rz e z n a jd u ją się s y lw e tk i p isa rz y : H e n ry k a P a n a s a , K le m e n s a O le k s ik a , E r w in a K ru k a i Z b ig n iew a N ien a ck ieg o , w d ru g im , z 2 0 0 6 ro k u , z e b ra n o w w ięk sz o ści s y lw e tk i ak to ró w i d z ie n n ik a rz y , m ię ­ dzy in n y m i H e n ry k a Ś w ięcickiego. A u to r re m in is c e n c ji p rz y p o m n ia ł o w a ż ­ n y ch d la śro d o w isk a k u ltu ra ln e g o w y d a rz e n ia c h , p rz y o k a z ji w s k a z u ją c n a sw oją w n ic h rolę.

J e r z y A d a m S okołow ski j e s t a u to re m k ilk u tom ów poezji. P rz e z l a t a z a jm o w a ł się ta k ż e p re z e n to w a n ie m d o k o n a ń lite ra c k ic h o lsz ty ń sk ie g o ś ro ­ d o w isk a. W c z aso p iśm ie „ W a rm ia i M a z u ry ” s ta le k o m e n to w a ł w y d a w a ­ n e n a b ieżąco k s ią ż k i, p o d su m o w y w ał d o ro b e k tw órców z re g io n u . M o żna za ry zy k o w a ć te z ę , że ja k o r e d a k to r n a c z e ln y W y d a w n ic tw a „P o jezie rze” w la ta c h o sie m d z ie sią ty c h w y ro k o w ał o r u c h u w y d a w n iczy m w re g io n ie . Do o p ra c o w a ń jeg o a u to r s tw a n a le ż y szk ic p rz y g o to w a n y w 1975 ro k u z o k a z ji 2 0 -lec ia o lsz ty ń sk ie g o O d d z ia łu Z w iąz k u L ite ra tó w P o lsk ic h M ło ­ d a i n a jm ło d s z a p o e zja W a rm ii i M a z u r (d o stę p n y w fo rm ie m a sz y n o p isu ) oraz k s ią ż k a o H e n ry k u P a n a s ie (1982).

N a ła m a c h „W arm ii i M a z u r” o raz „ P a n o ra m y P ółn ocy” p rz e d s ta w ie ­ n ia p re z e n to w a n e w o ls z ty ń s k im T e a trz e im . S te fa n a J a r a c z a re c e n z o w a ł B o h d a n K u ro w sk i. W 1975 ro k u w W y d a w n ictw ie „P o jezie rze” u k a z a ł się w y b ó r jeg o re c e n z ji z l a t 1 9 6 3 -1 9 7 2 D n i p o w s z e d n ie i św ię ta . F elieto n y i recenzje tea tra ln e. W to m ie ty m z n a jd u je m y o m ó w ien ia g łów nie p r z e d s ta ­ w ie ń w y sta w ia n y c h w O lsz ty n ie , a le obok n ic h ta k ż e w te a t r a c h S zczecin a, G d a ń sk a , E lb lą g a , B ydgoszczy i B ia łe g o sto k u . W słow ie w s tę p n y m a u to r p o d k re ślił, że a r ty k u ły sk ie ro w a n e do m asow eg o odbiorcy:

25 A. Staniszewski, Motyw warmińsko-mazurski w krótkich formach literackich, w: Zwierza gwiazda. Antologia opowiadań o Warmii i Mazurach, Pojezierze, Olsztyn 1985, s. YII-YIII.

M iały pobudzać zainteresow an ie teatrem i ułatw iać zrozum ienie poszczegól­ nych przedstaw ień, ja k i sztuki tea tru w ogóle. Stąd też tem atyczn y przekrój tych recenzji i felietonów . U siłow ałem bowiem zajm ować się n ie tylko zjaw i­ skam i najw ybitniejszym i czy unikalnym i w n aszym życiu teatraln ym , nie tylko św ięta teatraln e m nie interesow ały, ale i dzień powszedni - szczególnie prze­ cież dla w idza w ażn y26.

Do n ajm ło d szeg o p o k o le n ia k ry ty k ó w z a jm u ją c y c h się w o m a w ia ­ n y m o k re sie l i t e r a t u r ą W a rm ii i M a z u r n a le ż a ł, d zisiaj p ro fe so r U n iw e r­ s y te tu W a rm iń sk o -M a z u rs k ie g o w O lszty n ie, k r y ty k lite r a c k i i p o e ta , Z bigniew C h ojnow ski. Z a d e b iu to w a ł w la ta c h o sie m d z ie sią ty c h , p isząc k ró tk ie re c e n z je do „L iterack ieg o D z ie n n ik a P o je z ie rz a ”. N a s tę p n ie p u b ­ lik o w a ł szkice k ry ty c z n o lite ra c k ie , tu ż po 1989 ro k u , w nowo p o w sta ły m „ O lsz ty ń sk im K u rie rz e O b y w a te lsk im ”. Było to p ie rw sz e w O lsz ty n ie n ie ­ z a le ż n e in fo rm a c y jn e pism o, za ło ż o n e p rz ez k o m ite t re d a k c y jn y w s k ła ­ dzie: K rz y sz to f P a n a s ik , B o h d a n K u ro w sk i, W acław R ad ziw ino w icz i J a n R o sła n , k tó re zaczęło u k a z y w a ć się 1 g r u d n ia 1989 ro k u . C elem C h o jn o w ­ skiego było in n e , now e o d c z y ta n ie li te r a t u r y re g io n u , k tó re p re z e n to w a ł w s e r ii O ls z ty ń s k a lite r a tu r a d z ie w ią te j d e k a d y . O m ów ił ta m m ięd zy in ­ n y m i tw órczość: K le m e n s a O le k sik a , H e n ry k a P a n a s a , Je rz e g o S okołow ­ skiego i T a d e u s z a O sto jsk ieg o , K a z im ie rz a B ra k o n iec k ieg o , P io tr a P ia sz- czyń skiego, S ła w o m ira F a liń s k ie g o i R y s z a rd a S z c z e p a n a K u ry ły . S w oją p ra c ę d o ty czą cą w spó łczesn eg o ży c ia lite ra c k ie g o W a rm ii i M a z u r u w ie ń ­ czył w y d a n ie m o p ra c o w a n ia Z m a r tw y c h w s ta ły k r a j m ow y. L ite r a tu r a W a rm ii i M a z u r la t d z ie w ię ć d zie s ią ty c h (O lsz ty n 2002).

R ów nie ak ty w n y , a le n ie w śro d o w isk u a k a d e m ic k im , b y ł K a zim ie rz B ra k o n ie c k i (u r. 1952). Z a d e b iu to w a ł w 1978 ro k u ja k o p o e ta , a p o te m w y­ p o w ia d a ł się n a ła m a c h o ls z ty ń s k ic h c z a so p ism ja k o k ry ty k . W „G azecie O lsz y ń sk ie j”, pod k o n iec l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h , d ru k o w a n o s e rię a rty k u łó w jego a u to r s tw a Ż ycie i w yo b ra źn ia , w k tó re j k o m e n to w a ł d o k o n a n ia poetów d e b iu tu ją c y c h w 1960 ro k u o raz tw órców n a le ż ą c y c h do K o re sp o n d e n c y jn e ­ go K lu b u M łodych P isa rz y . P óźniej, w 1990 ro k u , b y ł je d n y m z zało ży cieli W sp ó ln o ty K u ltu ro w e j „ B o ru ss ia ” o raz c z a so p is m a pod ty m s a m y m t y t u ­ łem , a ta k ż e in ic ja to re m w ie lu w y d a w n ic tw zbio ro w ych o h is to rii, k u ltu r z e i lite r a t u r z e W a rm ii i M az u r, w ty m re d a k to r e m k s ią ż k i B o ru ssia . Z ie m ia i lu d z ie . A n to lo g ia lite ra c k a (O lsz ty n 1 9 9 9 ) o raz a u to re m e s e ju P ro w in cja czło w ieka (O lsz ty n 2003).

Po 1989 ro k u k r y ty k a lite r a c k a w całej P olsce p rz e ż y w a ła k ry z y s. C el­ n ie sfo rm u ło w a ł jej kon d y cję P rz e m y sła w C z a p liń sk i: „ J e s t m a rtw a . N igd y n ie b y ła b a rd z ie j żyw a. J e s t s ła b a . N igd y n ie b y ła t a k m o c n a ”27. B ad acz te n sw ą k o n s ta ta c ję o p a rł n a tezie , że k r y ty k ę lite r a c k ą s tw a r z a to, co s t a ­ w ia je j opór. Po c z a sa c h P R L -u, n a p o c z ą tk u now ego o k re su , w cz a sa c h d o m in acji w a rto ś c i lib e ra ln y c h , p rz e sz k o d y b y ły w z a n ik u . S ła b e b yły też

26 B. Kurowski, Dni powszednie i święta, Olsztyn 1975, s. 5.

ję z y k i te o rii lite r a tu r y , d la te g o ro lę k ry ty k ó w p rz e ję li d z ie n n ik a rz e , k tó rz y u c z y n ili m a s s m e d ia p r z e s tr z e n ią k o m u n ik o w a n ia lite ra c k ie g o , s k a z a n e g o n a o czyw iste u p ro s z c z e n ia . W O lszty n ie, n a p o c z ą tk u l a t d z ie w ię ć d z ie sią ­ ty ch , k r y ty k a lite r a c k a ro z w ija ła się głów nie n a ła m a c h dw óch czaso p ism , „ B o ru ssii” i „ P o r tr e tu ”, u k a z u ją c y c h się je d n a k n ie re g u la rn ie , c z a se m ty l­ ko ra z w ro k u , i n ie m a ją c y c h w p ły w u n a p rz e c ię tn e g o odbiorcę. T ru d n o też z n a le ź ć w ty c h n ie r e g u la r n ik a c h s y n te z y o d n o szące się do lite ra c k ic h p rz e w a rto śc io w a ń . Tej s y tu a c ji n ie s p rz y ja ją ta k ż e n a jn o w sz e la ta . Młodo- lite ra c k i „ P o rtre t” z a m k n ą ł sw oją d z ia ła ln o ść 29. n u m e re m w 2009 ro k u , a „ B o ru ssia ” lite r a t u r z e p o św ięca li ty lk o w y z n a c z o n ą p o d ty tu łe m („K ul­ t u r a - H is to r ia - L i t e r a tu r a ”) p rz e s trz e ń . P ro b le m p o w s ta n ia w O lsz ty n ie lite ra c k ie g o p ism a , tw o rząceg o o k re ś lo n ą św iad om o ść lite ra c k ą , p o zo staje o tw a rty .

S u m m a r y

The literate criticism of Warmia and Mazury 1945-1989. Representatives

There were a few m agazin es w hich created th e literate life o f W arm ia and M azury from 1945 to 1989 in O lsztyn. The jou rn alists connected w ith “Głos O lsztyńsk i”, “W arm ia i M azury”, “Słowo na W arm ii i M azurach” and “Panoram a Północy” influenced in ten sification o f literary activities o f w riters. A few-decade activity o f th e critics’ com m unity, u n til th e sym bolic year 1989, had m ainly culture creatin g role. It formed th e picture o f h istory o f W arm ia and Mazury, explained th e p ast and th e present in accordance w ith estab lish ed m odels. By ta k in g part in different cultural events, an niversaries, conferences and au th ors’ evenings, critics created th e w ay reality w as perceived and also educated people prom oting not only th eir own literature but others as w ell. They tau gh t u n iversal v alu es, inspired ordinary readers to perceive th e reality in a hum anistic way. Socio-political dim ension o f th eir action is very im portant.