Szara strefa w gospodarce polskiej od połowy lat osiemdziesiątych - przegląd badań

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 744. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Zbigniew Jan Stańczyk Katedra Makroekonomii. Szara strefa w gospodarce polskiej od połowy lat osiemdziesiątych – przegląd badań 1. Pojęcie szarej strefy Zjawisko szarej strefy jest bardzo złożone i z istoty swej trudne do analizowania. Jak piszą B.S. Frey i F. Schneider, nie istnieje jedna definicja szarej strefy (shadow economy), a i wybór definicji zależy od celu badań. Zgodnie z wybraną przez nich definicją na szarą strefę „składają się wszystkie w danym czasie nierejestrowane rodzaje działalności produkcyjnej (tworzącej wartość dodaną), które powinny być uwzględnione w produkcie narodowym . Takie określenie szarej strefy jest równoznaczne z definicją „gospodarki podziemnej” (underground economy) pochodzącą z zaleceń dotyczących Systemu Rachunkowości Narodowej (SNA). W związku z tym pewne trudne do zmierzenia rodzaje działalności nieoficjalnej i nieformalnej tworzące dodatkową wartość, na przykład świadczenie usług B.S. Frey, F. Schneider, Informal and Underground Economy, „University of Linz Working Papers” 2000, nr 10, s. 2. Można jeszcze dodać, że na określenie tego, czym jest szara strefa, mają też wpływ metody wykorzystywane do jej badania. Np. wykorzystując metody pieniężne do oszacowania wielkości szarej strefy, zazwyczaj pomijane są te rezultaty działalności produkcyjnej, za które płaci się w naturze. D.K. Bhattacharyya, On the Economic Rationale of Estimating the Hidden Economy, „The Economic Journal” 1999, vol. 109, podaje, że „Chociaż istnieje olbrzymia literatura o gospodarce ukrytej, temat ten jest już na samym początku kontrowersyjny. Brak zgody dotyczy: 1) definicji działalności ukrytej; 2) termionów opisujących taką działalność; 3) zasady pomiaru i szacowania; i wreszcie, 4) sposobu wykorzystania szcunków w analizach ekonomicznych.” Dowodem na brak zgody jest też właśnie ten cytat, w którym autor posłużył się słowem „gospodarka ukryta”, a nie, na przykład, „szara strefa”. . ZN_744.indb 165. B.S. Frey, F. Schneider, op. cit., s. 2.. 7/7/08 9:07:11 AM.

(2) Zbigniew Jan Stańczyk. 166. w ramach gospodarstwa domowego, są wtedy pomijane. Jednakże z zaleceń organizacji międzynarodowych dotyczących SNA wynika, że działalność kryminalna (produkcja narkotyków, prostytucja itp.) również powinna być wliczona do PKB, przed czym wzbraniają się krajowe urzędy statystyczne. Opis kontrowersji dotyczących definicji i mierzenia działalności w szarej strefie zajmował szczególnie dużo miejsca w pracach w początkowej fazie badań na Zachodzie i znalazł też swe odzwierciedlenie w literaturze polskiej w latach 80. W niniejszym artykule, jeśli nie będzie to inaczej zaznaczone, pojęcie szarej strefy będzie rozumiane zgodnie z określeniem zaproponowanym przez B.S. Freya i F. Schneidera. 2. Dyskusje dotyczące szarej strefy w Polsce w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych Pod koniec lat 70. i na początku lat 80. ekonomiści, zainspirowani pracami P. Gutmanna, E.L. Feigego, V. Tanziego i G. Grossmana, zaczęli w sposób bardziej systematyczny badać rozmiary, przyczyny i konsekwencje szarej strefy. Wśród tej grupy G. Grossman jako pierwszy zainteresował się szarą strefą w krajach socjalistycznych, jednakże zarówno w jego pracach, jak i w pracach innych tzw. sowietologów, położono nacisk na opis sytuacji w Związku Radzieckim i uwagi na temat Polski są dość skąpe. Zasadnicza zmiana nastąpiła w połowie lat 80., gdy w Polsce zelżała cenzura i autorzy krajowi mogli zająć się dotychczas zakazanym tematem. Wyniki niektórych rozpoczętych badań były publikowane jeszcze na początku lat 90. i wtedy uwzględniane były również wstępne obserwacje nowych aspektów funkcjonowania szarej strefy.. System of National Accounts, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Nowy Jork 1993.. . E.L. Feige, How Big is the Irregural Economy?, „Challange” 1979, nr 22(5), V. Tanzi, Underground Economy: The Cuses and Consequences of this Worldwide Phenomenon, „Finance and Development” 1983, nr 4 oraz G. Grossman, The ‘Second Economy’ of the U.S.S.R., „Problems of Communism” 1997, vol. 26, nr 5. H. De Soto, którego przełomowa książka Inny szlak, została opublikowana później, w 1989 r., również powinien być zaliczony do grona twórców tego nurtu badań. Zob. H. de Soto, The Other Path: The Invisible Revolution in the Third World, Harper & Row, New York 1990. Tłumaczenie na jęz. polski: Inny szlak: Niewidzialna rewolucja w trzecim świecie, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1991. . Gospodarka nieformalna, red. K.Z. Sowa, TNOiK, Rzeszów 1990, K.Z. Sowa, Gospodarka cienia i korzenie kryzysu: zapis lat osiemdziesiątych, SGH, Rzeszów 1991 oraz A.Z. Nowak, Polityka pieniężna a druga gospodarka, Wydawnictwo Adam Marszałek, Warszawa 1993.. ZN_744.indb 166. 7/7/08 9:07:11 AM.

(3) Szara strefa w gospodarce polskiej…. 167. Prace z tego pierwszego okresu badań mogą być podzielone na cztery grupy (niektóre z prac mogą być zaliczone do więcej niż jednej kategorii): – prace referujące dyskusje wśród zachodnich ekonomistów (w szczególności w odniesieniu do metod pomiaru szarej strefy). Prace te w szczególności uwzględniały uwagi o różnicach pomiędzy szarą strefą w krajach kapitalistycznych i socjalistycznych; – opisy wybranych obszarów i aspektów szarej strefy. Tutaj też mogły się pojawiać uwagi na temat różnicy pomiędzy szarą strefą w krajach kapitalistycznych i socjalistycznych. Dobrym przykładem może być artykuł W. Jaworskiego i A. Szablewskiego; – szacunki rozmiarów szarej strefy. Do tej kategorii należy zaliczyć artykuły napisane przez M. Wiśniewskiego, M. Bednarskiego, R. Kokoszyńskiego i J. Stopyrę; – podejście łączące analizy ekonomiczne z socjologicznymi10. Podsumowanie wiadomości na temat metod, może być pominięte, gdyż w gruncie rzeczy miała tylko miejsce absorpcja tego, co opracowano na Zachodzie. O wiele bardziej interesujące były obserwacje i komentarze dotyczące tego, co się działo w Polsce i wskazanie na różnice pomiędzy szarą strefą w krajach socjalistycznych i w krajach kapitalistycznych. Zauważono, że w przypadku braku bardzo surowych kar za działalność w szarej strefie, rozrastała się ona bardzo szybko, gdyż stanowiła ona jeden ze sposobów korygowania błędnej alokacji zasobów i produktów oraz nieprawidłowej struktury cen. Ponadto stanowiła ona częściowe antidotum na zjawisko Interesujący przegląd części literatury z tego okresu przedstawia K. Kloc, Szara strefa w Polsce w okresie transformacji, „CASE Reports” 1998, nr 13. . Zob. np. K.Z. Sowa, Praca na lewo w świetle badań naukowych, „Zdanie” 1987, nr 2, M. Bednarski, R. Kokoszczyński, Nieoficjalna gospodarka i jej społeczne następstwa, „Ekonomista” 1988, nr 3–4, H. Mruk, Gospodarka równoległa – przyczyny i skutki funkcjonowania, „Życie i Myśl” 1988, nr 9, H. Mruk, Rynek równoległy a szara strefa, „Handel Wewnętrzny” 1988, nr 6, W. Grzegorczyk, Gospodarka ukryta w Polsce i jej znaczenie, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1990, r. LII, z. 1, J. Krężlewski, Druga gospodarka – analiza teoretyczna, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1990, r. LII, z. 2 oraz G. Gikas, Przyczyny i konsekwencje gospodarki drugiego obiegu, „Gospodarka Narodowa” 1992, nr 9. . W. Jaworski, A. Szablewski, Nieformalna działalność zarobkowa w Polsce, „Bank i Kredyt” 1988, nr 8–9.. M. Wiśniewski, Źródła i rozmiary drugiego obiegu gospodarczego w Polsce, „Ekonomista” 1985, nr 4; M. Bednarski, R. Kokoszczyński, J. Stopyra, Drugi obieg w Polsce w latach 1977–1988, „Wektory Gospodarki” 1987, nr 8 oraz M. Bednarski, R. Kokoszczyński, Nieoficjalna gospodarka i jej społeczne następstwa, „Ekonomista” 1988, nr 3–4. . 10 Na przykład E. Firlit, J. Chłopecki, Kiedy kradzież nie jest kradzieżą, „Zdanie” 1987, nr 3, Gospodarka nieformalna, red. K.Z. Sowa, TNOiK, Rzeszów 1990 oraz K.Z. Sowa, Gospodarka cienia i korzenie kryzysu: zapis lat osiemdziesiątych, SGH, Rzeszów 1991.. ZN_744.indb 167. 7/7/08 9:07:11 AM.

(4) Zbigniew Jan Stańczyk. 168. powszechnych niedoborów. Stąd też wynikała zasadnicza różnica pomiędzy szarą strefa w krajach kapitalistycznych i socjalistycznych: w krajach kapitalistycznych ceny i płace w szarej strefie często były niższe niż w oficjalnej części gospodarki, a w krajach socjalistycznych zazwyczaj było na odwrót. Ta różnica była prawdopodobnie najczęściej omawiana w literaturze przedmiotu, ale nie była ona jedyna. Spośród innych wskazać trzeba, że: – w socjalistycznej szarej strefie oferowano znacznie większy zakres dóbr i usług niż w kapitalistycznej (wiązało się to właśnie z powszechnymi niedoborami w gospodarce socjalistycznej, a w szczególności z niedoborami dóbr konsumpcyjnych), – szara strefa była często większa niż oficjalny prywatny sektor, – w szarej strefie często wykorzystywane były zasoby państwowych firmy, które były traktowane jak własność niczyja. Od połowy lat 70. zwiększało się znaczenie: – dokonywanego przez osoby fizyczne przywozu i wywozu dóbr za granicę, – czarnego rynku walutowego powiązanego z dolaryzacją gospodarki. A.Z. Nowak podaje, że w 1988 r. w ramach szarej strefy wywóz za granicę alkoholu wynosił 8,7 tys. hektolitrów, suszonych grzybów 3,2 t., a wyrobów ze srebra – 568 kg11. Z kolei według wyliczeń NBP kurs czarnorynkowy w 1988 r. był około siedem razy wyższy od oficjalnego12. Pod koniec lat 80. pojawiło się nowe, szczególnie trudne do zmierzenia zjawisko: tzw. prywatyzacja nomenklaturowa. W niektórych rodzajach działalności gospodarczej udział szarej strefy był szczególnie duży. Na przykład według wyrywkowych, ale całkiem wiarygodnych, badań przeprowadzonych przez K.Z. Sowę, około 50% napraw sprzętu domowego i około 50% podaży mięsa pochodziło z szarej strefy13. Znaczny był również udział szarej strefy w produkcji alkoholu, co przedstawia tabela 1. Tabela 1. Udział nielegalnej produkcji w całkowitej sprzedaży napoi alkoholowych w Polsce w latach 1983–1986 Wyszczególnienie. Udział (w %). 1983 33,0. 1984 34,0. 1985 24,0. 1986 18,0. Źródło: W. Jaworski, A. Szablewski, Nieformalna działalność zarobkowa w Polsce, „Bank i Kredyt” 1988, nr 8–9, s. 8. 11 A.Z. Nowak, Polityka pieniężna a druga gospodarka, Wydawnictwo Adam Marszałek, Warszawa 1993, s. 62.. E. Chrabonszczewska, K. Kalicki, Teoria i polityka kursu walutowego, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1996, s. 149. 12. K.Z. Sowa, Gospodarka cienia i korzenie kryzysu: zapis lat osiemdziesiątych, SGH, Rzeszów 1991. 13. ZN_744.indb 168. 7/7/08 9:07:12 AM.

(5) Szara strefa w gospodarce polskiej…. 169. Tabela 2 przedstawia zestawienie różnych szacunków rozmiarów całej szarej strefy. Tabela 2. Szacunki rozmiarów szarej strefy w Polsce w latach 1983–1988 Wyniki. Autor M. Wiśniewski M. Bednarski M. Bednarski R. Kokoszczyński, J. Stopyra. G. Misala, A. Szablewski. Metoda. Rok. w mld zł. miękkie modelowanie. % dochodu narodowego brutto. 1983. 385. 6,1. 1985. 650,1. 7,0. 1985. 754,5–1841. 8,1–19,9. analizy zasobów pieniądza. 1985. 759,0. 8,2. metody cząstkowe. 1986. 1890. 16,5. obieg pieniądza miękkie modelowanie. Źródło: W. Tyc, Small business w drugim obiegu gospodarczym, „Wiadomości Statystyczne” 1994, nr 12, na podstawie: M. Wiśniewski, Źródła i rozmiary drugiego obiegu gospodarczego w Polsce, „Ekonomista” 1985, nr 4; M. Bednarski, Drugi obieg gospodarczy. Przesłanki, mechanizmy i skutki w Polsce lat osiemdziesiątych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992; M. Bednarski, R. Kokoszczyński, J. Stopyra, Drugi obieg w Polsce w latach 1977–1988, „Wektory Gospodarki” 1987, nr 8, oraz A. Szablewski, Przedsiębiorczość a rozwój nie rejestrowanej działalności gospodarczej, „Gospodarka Planowa” 1988, nr 3.. Należy zauważyć, że metody pieniężne mogły znacznie nie doszacowywać rozmiarów szarej strefy w gospodarce socjalistycznej, gdy była ona w o wiele większym stopniu niż szara strefa w gospodarce kapitalistycznej oparta na transakcjach barterowych. Badania szarej strefy w latach 80. w Polsce wskazują na jej wzrost (tabela 3). Tabela 3. Udział dochodów pochodzących z szarej strefy w dochodach gospodarstw domowych (w %) Wyszczególnienie Udział. 1980 5,95. 1981 8,50. 1982 9,15. 1983 8,14. 1984 8,64. 1985 8,64. 1986 8,64. 1987. 10,11. 1988. 13,89. Źródło: K. Kloc, Szara strefa w Polsce w okresie transformacji, „CASE Reports” 1998, nr 13, s. 24.. Ostatnia grupa prac łączących analizy ekonomiczne z socjologicznymi pokazywała wpływ szarej strefy na normy, postawy i wartości. Na przykład, E. Firlit i J. Chłopecki (1987) zwracają uwagę na zmiany wartościowań wyrażonych przez. ZN_744.indb 169. 7/7/08 9:07:12 AM.

(6) Zbigniew Jan Stańczyk. 170. zmiany języka (kradzież części z państwowego przedsiębiorstwa nazywana była „wynoszeniem” itd.). 3. Badania prowadzone w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych Kwestia rozmiarów szarej strefy wielokrotnie pojawiała się w ocenach skutków planu Balcerowicza. Zwolennicy tego planu (np. A. Bratkowski i sam L. Balcerowicz) argumentowali, że wielkość recesji u początków transformacji była przeszacowana między innymi ze względu na nieuwzględnienie PKB wytworzonego w szarej strefie14. Wielkie zmiany instytucjonalne oraz rozwój sektora prywatnego mogły przyczynić się do ułatwienia ukrywania działalności ekonomicznej. Dodatkowym bodźcem do podejmowania działalności w szarej strefie stało się wzrastające bezrobocie. Inni autorzy, np. D.K. Rosati15, wskazywali, że szara strefa istniała przed wprowadzeniem planu. Ponadto zlikwidowanie niedoborów, ujednolicenie kursu walutowego i możliwość zalegalizowania wielu rodzajów działalności mogły przyczynić się do zmniejszenia zakresu działalności nierejestrowanej. O. Havrylyshyn słusznie zauważa, że waga problemu zmian w szarej strefie nie znalazła właściwego odzwierciedlenia w badaniach empirycznych dotyczących transformacji16. Najważniejszy program badawczy mierzenia szarej strefy na początku lat 90. i w późniejszych latach został zrealizowany przez Główny Urząd Statystyczny. Projekt ten był związany z ogłoszonymi w 1993 r. zaleceniami Organizacji Narodów Zjednoczonych i OECD uwzględnienia szarej strefy w rachunkach narodowych. Stanowił on wielkie przedsięwzięcie, w którym m.in. przebadano: małe (do pięciu zatrudnionych osób) firmy nie mające obowiązku prowadzenia ksiąg, średniej wielkości firmy, dochód z przemycanych dóbr, dochód z niezarejestrowanych pracowników i tytułu niepłacenia składek na ubezpieczenia społeczne oraz różne rodzaje nierejestrowanej działalności17. Badania przeprowadzone w ramach tego projektu potwierdziły wiele potocznych obserwacji dotyczących rodzajów L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997 oraz A. Bratkowski, Wyniki gospodarcze w latach 1990–1991, Próba oszacowania efektu błędów metodologicznych i luk w statystyce [w:] Polityka gospodarcza okresu transformacji, red. M. Dąbrowski, PWN, Warszawa 1995. 14. D.K. Rosati, Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998, s. 107.. 15. O. Havrylyshyn, Recovery and Growth in Transition: A Decade of Evidence, „IMF Staff Papers” 2001, vol. 48, s. 75. 16. 17 Szczegółowy opis tego projektu badawczego oraz jego pierwsze rezultaty zwarte są w publikacjach Szara gospodarka w Polsce (rozmiary, przyczyny, konsekwencje), „Studia i Prace Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN” 1996, nr 233 oraz Szara strefa gospodarki. ZN_744.indb 170. 7/7/08 9:07:12 AM.

(7) Szara strefa w gospodarce polskiej…. 171. aktywności gospodarczej charakterystycznych dla szarej strefy. Tabela 4 przedstawia przykładowe wyniki zgromadzone w badaniach ankietowych gospodarstw domowych. Tabela 4. Struktura usług dostarczanych gospodarstwom domowym przez osoby niezarejstrowane w Polsce w 1994 r. Rodzaj usług. Budowa domu, garażu lub domku letniskowego. Remonty mieszkań. Naprawy samochodów. Usługi krawieckie, szewskie itp.. Sprzątanie mieszkań, opieka nad dziećmi itp. Korepetycje Wynajem mieszkań turystom i inne usługi wakacyjne Wynajem mieszkań i garażów Razem. Udział 11,9 42,9 18,6 7,5. 4,4 4,4. 6,4 3,9 100,0. Źródło: K. Berger, Gospodarstwa domowe w gospodarce rynkowej (wyniki badania ankietowego), „Studia i Prace Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS” 1996, nr 233, s. 193.. Projekt zrealizowany przez GUS dostarczył również danych dotyczących rozmiarów szarej strefy i jej zmian, co umożliwiło oszacowanie zmian całego, oficjalnego i nieoficjalnego, PKB. Również w obrębie samego GUS pojawiały się różnice w obliczeniach. W 1994 r. według Departamentu Rachunków Narodowych stosunek wielkości szarej strefy do oficjalnego PKB równał się 6,1%, ale według Zakładu Analiz Statystycznych i Ekonomicznych wynosił on 14,6%18. Projekt rozpoczęty przez GUS w 1993 r. stał się bazą dla regularnych badań szarej strefy. Jednym z rezultatów tych badań są szacunki dynamiki PKB przedstawione w tabeli 5. Uwzględnienie szarej strefy zmienia obraz recesji w 1990 r., gdyż wtedy spadek PKB okazuje się ponad dwa razy mniejszy. W pierwszej połowie lat 90. można również znaleźć przykład interesujących badań wycinkowych. Należałoby tu przede wszystkim wymienić serię artykułów. (wybrane problemy), „Studia i PraceZakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN” 1995, nr 223.. 18 L. Zienkowski, Szacunek rozmiarów szarej strefy [w:] Szara gospodarka w Polsce (rozmiary, przyczyny, konsekwencje), „Studia i PraceZakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN” 1996, nr 233.. ZN_744.indb 171. 7/7/08 9:07:13 AM.

(8) Zbigniew Jan Stańczyk. 172. H. Zarychty i pracę zbiorową pod redakcją M. Grabowskiego19. H. Zarychta podaje dane zebrane w Oddziale Państwowej Inspekcji Pracy w Łodzi. Podaje, na przykład, że w 1992 r. wśród 1105 skontrolowanych w 210 firmach zatrudniano niezarejstrowanych pracowników20. Tabela 5. Zmiany PKB w Polsce (poprzedni rok = 100) Dane GUS oparte na rejestrowanych wielkości. Szacunki uwzględniające szarą strefę. 1987. 102,0. 101,4. 1989. 100,2. Rok 1986. 1988 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996. 104,2. 103,7. 104,1. 102,9. 88,4 93,0. 102,6. 100,3 95,1 94,5. 103,1. 103,8. 104,3. 107,0. 107,0. 105,2 106,1. 105,1. 106,0. Źródło: Nowy szacunek PKB za lata 1985–1995, „Studia i Prace Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN” 1996, nr 263, s. 7.. M. Grabowski przeprowadził bardziej systematyczne badania, oparte na kwestionariuszach wypełnionych przez 1050 wybranych dorosłych osób. Okazało się, że 26,6% badanych co najmniej od czasu do czasu pracowało w szarej strefie. Średni czas pracy w szarej strefie wynosił piętnaście godzin tygodniowo, ale stawka godzinowa była około dwukrotnie wyższa niż przy oficjalnie podejmowanej pracy. W ten sposób uzyskiwane dochody stanowiły 13,8% dochodów rozporządzalnych.. 19 H. Zarychta, Szara strefa rynku w Polsce. Część II, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1994, nr 1; H. Zarychta, Szara strefa rynku w Polsce. Część I, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1993, nr 12 oraz M. Grabowski, Skutki gospodarki nieformalnej i możliwości jej regulacji [w:] Szara strefa w transformacji gospodarki, „Transformacja Gospodarki” 1995, nr 58.. H. Zarychta, Szara strefa rynku w Polsce. Część II, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1994, nr 1. 20. ZN_744.indb 172. 7/7/08 9:07:13 AM.

(9) Szara strefa w gospodarce polskiej…. 173. 4. Wyniki badań opublikowane od połowy lat dziewięćdziesiątych Od połowy lat 90. nie opublikowano rezultatów żadnych nowych projektów, które dotyczyłyby tylko Polski. Wiele ciekawych informacji można jednak znaleźć w publikacjach porównawczych21. Niektóre z nich były rezultatem wieloletniej pracy nad zjawiskiem w szarej strefie w skali całego globu (należy w szczególności wspomnieć F. Schneidera, który jest uznanym autorytetem w tej dziedzinie), w innych autorzy zajmowali się tylko sytuacją i oceną zmian instytucjonalnych w krajach dokonujących transformacji. Wśród autorów tych prac należałoby przede wszystkim wymienić: D. Kaufmanna i A. Kaliberdę, M. Lackó, S. Johnsona i D. Kaufmanna (we współpracy ze Shleiferem, E. Friedmanem, P. Zoido-Lobatonem), Y. Eilata i G. Zinnesa, oraz F. Schneidera (we współpracy z D.M. Enste i B.S. Freyem)22. D. Kaufmann i A. Kaliberda uzyskali szacunki rozmiarów szarej strefy na podstawie zużycia energii elektrycznej. Na podstawie przeprowadzonych przez siebie analiz doszli również do wniosku, że liberalizacja i deregulacja wpływa na zwiększenie szarej strefy, a stabilizacja makroekonomiczna i umiarkowana wysokość podatków na jej zmniejszenie23. Z obliczeń M. Lackó wynika, że niektórzy badacze mogli niedoszacować rozmiarów szarej strefy. Przeprowadzone przez niego analizy potwierdzają również tezy stawiane przez innych autorów, że szara strefa w gospodarkach dokonujących transformacji jest większa niż w najbogatszych krajach, ponadto jest ona większa tam, gdzie reformy wprowadzane są powoli24. 21 Opublikowana w 2002 r. praca przeglądowa B. Mroza również nie zawiera żadnych nowych danych o Polsce. Zob. B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2002.. 22 Np. F. Schneider, D.H. Enste, Hiding in the Shadows: The Growth of the Underground Economy, „Economic Issues” 2002, nr 30; F. Schneider, D.H. Enste, The Shadow Economy: An International Survey, Cambridge University Press, Cambridge 2002 oraz B.S. Frey, F. Schneider, Informal and Underground Economy, „University of Linz Working Papers” 2000, nr 10.. D. Kaufmann, A. Kaliberda, Integrating the Unofficial Economy into Dynamics of Postsocialist Economies: A Framework for Analysis and Research, Harvard Institute for International Development, „Development Discussion Paper” 1996, nr 558, oraz D. Kaufmann, A. Kaliberda, Integrating the Unofficial Economy into Dynamics of Post-socialist Economies [w:] Economic Transition in Russia and the Newly Independent States, red B. Kamiński, M.E. Sharpe, Armonk 1996. 23. M. Lackó, Hidden Economy – An Unknown Quantity? Comparative Analysis of Hidden Economies in Transition Countries in 1989–1995, „University of Linz Working Papers” 1998, nr 10, oraz M. Lackó, The Hidden Economies of Visegrad Countries in International Comparison: A Household Electricity Approach [w:] L. Halpern, Ch. Wyplosz, Hungary: Towards a Market Economy, Cambridge University Press, Cambridge 1998. 24. ZN_744.indb 173. 7/7/08 9:07:13 AM.

(10) Zbigniew Jan Stańczyk. 174. S. Johnson i D. Kaufmann – we współpracy z Shleiferem, E. Friedmanem oraz Zoido-Lobatonem – przedstawili dodatkowe tezy dotyczące skutków wybranych ścieżek reform. Doszli oni do wniosku, że zasadnicze znaczenie dla wzrostu szarej strefy w krajach transformujących się ma uznaniowość decyzji urzędników i wynikająca z tego korupcja 25. Autorzy ci zamieszczają pozytywne opinie na temat Polski, ale zapewne zmiany w ostatnich latach mogłyby trochę pogorszyć ten korzystny obraz gospodarki polskiej. Kolejnym ważnym głosem w dyskusji o szarej strefie w krajach transformujących się i zarazem wykorzystania nowych metod badania szarej strefy są opinie Y. Eilat i C. Zinnes26. W tabeli 6 porównano wybrane wyniki uzyskane przez Y. Eilat i C. Zinnes, M. Lackó oraz S. Johnsona, D. Kaufmanna i P. Zoido-Lobatona. Tabela 6. Rozmiary szarej strefy w stosunku do oficjalnego PKB Kraj Polska. Czechy. Węgry Rosja. Ukraina. EZ. 1990–1993. Lackó. EZ. 16. 29. 24. 39. 37. JKZ. 25 17. 38. 25 31. Średnia dla lat. 26 43 41. 32 31. 38. 1994–1995 JKZ. 16. 16. 36. 40. 49. 84. 17. 69. 90. Lackó 26 23 31 39 54. EZ – Y. Eilat, C. Zinnes, JKZ – S. Johnson, D. Kaufmann, P. Zoido-Lobaton. Źródło: Y. Eilat, C. Zinnes, The Evolution of the Shadow Economy in Transition Countries: Consequences for Economic Growth and Donor Assistance, „Consulting Assistance on Economic Reform I, Discussion Paper” 2000, nr 83, s. 40.. Wiele interesujących informacji o Polsce i innych krajach postsocjalistycznych można również znaleźć w pracach F. Schneidera, który jest uznanym autorytetem w dziedzinie badań szarej strefy. Prace te jeszcze raz potwierdzają tezę, że w tych krajach szara strefa jest większa niż w najbardziej rozwiniętych krajach i mniejsza niż np. w krajach afrykańskich i w krajach Ameryki Łacińskiej. Potwierdzone są również twierdzenia o zróżnicowaniu szarej strefy w ramach grupy krajów postsocjalistycznych. Kraje konsekwentnie i szybko reformujące swe gospodarki mają mniejszą szarą strefę niż pozostałe kraje (tabela 7). Ponadto rozmiary szarej strefy 25 E. Friedman, S. Johnson, D. Kaufman, P. Zoido-Lobaton, Dodging the Grabbing Hand: The Determinants of Unofficial Activity in 69 countries, „Journal of Public Economics” 2000, nr 76, s. 459; S. Johnson, D. Kaufmann, P. Zoido-Lobaton, Regualatory Discretion and the Unofficial Economy, „American Economic Review” 1998, vol. 88(2).. Y. Eilat, C. Zinnes, op. cit.. 26. ZN_744.indb 174. 7/7/08 9:07:14 AM.

(11) Szara strefa w gospodarce polskiej…. 175. zmieniają się wraz ze zmianami koniunkturalnymi – lepsza koniunktura wpływa na ograniczenie zakresu szarej strefy. Tabela 7. Udział szarej strefy w PNB w wybranych krajach transformujących się (w %) Kraj Polska. Czechy Węgry. Rumunia Ukraina. Średnie dla lat. 1989–1990. 1990–1993. 17,7. 20,3. 6,4. 1994–1995 13,9. 13,4. 14,5. 27,5. 30,7. 28,4. 16,3. 28,4. 47,3. 14,7. 27,0. 41,0. Źródło: F. Schneider, D.H. Enste, Hiding in the Shadows…, s. 34.. W literaturze polskiej w ostatnim czasie interesujące wyniki nie zostały przedstawione w żadnym czasopiśmie naukowym, ale w tygodniku „Business Week – Edycja Polska” 2003, nr 8. Tabela 8 przedstawia wyniki badań przeprowadzonych na zlecenie Polskiej Konfederacji Prywatnych Pracodawców. Tabela 8. Udział szarej strefy w różnych działach gospodarki polskiej w 2002 r. (w %) Dział gospodarki. Przemysł przetwórczy Budownictwo Handel. Hotele i restauracje. Udział w obrotach. Udział w zatrudnieniu. 26,0. 27,3. 17,1. 21,3. 13,8. 14,0 18,7. 15,8. Telekomunikacja i transport. 20,9. 22,2. Edukacja. 12,1. 12,5. Nieruchomości. Służba zdrowie Razem. 16,0. 12,7. 20,2. 15,8 5,5 18,6. Źródło: K. Szawałek, Ostrożnie z wybielaniem. Raport specjalny: szara strefa, „Business Week – Edycja Polska” 2003, nr 8, s. 13, dane zebrane przez ASM Centrum Badań Rynkowych i Analiz.. Artykuł K. Szawałka uświadamia, że istnienie szarej strefy w Polsce jest wynikiem słabości państwa, co przejawia się między innymi w uznaniowości urzędników, korupcji i nieefektywności wymiaru sprawiedliwości.. ZN_744.indb 175. 7/7/08 9:07:14 AM.

(12) 176. Zbigniew Jan Stańczyk. Literatura Balcerowicz L., Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Bednarski M., Kokoszczyński R., Nieoficjalna gospodarka i jej społeczne następstwa, „Ekonomista” 1988, nr 3–4. Bednarski M., Kokoszczyński R., Stopyra J., Drugi obieg w Polsce w latach 1977–1988, „Wektory Gospodarki” 1987, nr 8. Bhattacharyya D.K., On the Economic Rationale of Estimating the Hidden Economy, „The Economic Journal” 1999, vol. 109. Bratkowski A., Wyniki gospodarcze w latach 1990–1991 próba oszacowania efektu błędów metodologicznych i luk w statystyce [w:] Polityka gospodarcza okresu transformacji, red. M. Dąbrowski, PWN, Warszawa 1995. Chrabonszczewska E., Kalicki K., Teoria i polityka kursu walutowego, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1996. Eilat Y., Zinnes C., The Evolution of the Shadow Economy in Transition Countries: Consequences for Economic Growth and Donor Assistance, „Consulting Assistance on Economic Reform I, Discussion Paper” 2000, nr 83. Feige E.L., How Big is the Irregural Economy?, „Challange” 1979, nr 22(5). Firlit E., Chłopecki J., Kiedy kradzież nie jest kradzieżą, „Zdanie” 1987, nr 3. Frey B.S., Schneider F., Informal and Underground Economy, „University of Linz Working Papers” 2000, nr 10. Friedman E., Johnson S., Kaufman D., Zoido-Lobaton P., Dodging the Grabbing Hand: The Determinants of Unofficial Activity in 69 countries, „Journal of Public Economics” 2000, nr 76. Gikas G., Przyczyny i konsekwencje gospodarki drugiego obiegu, „Gospodarka Narodowa” 1992, nr 9. Gospodarka nieformalna, red. K.Z. Sowa, TNOiK, Rzeszów 1990. Grabowski M., Skutki gospodarki nieformalnej i możliwości jej regulacji [w:] Szara strefa w transformacji gospodarki, „Transformacja Gospodarki” 1995, nr 58. Grossman G., The ‘Second Economy’ of the U.S.S.R., „Problems of Communism” 1997, vol. 26, nr 5. Grzegorczyk W., Gospodarka ukryta w Polsce i jej znaczenie, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1990, r. LII, z. 1. Havrylyshyn O., Recovery and Growth in Transition: A Decade of Evidence, „IMF Staff Papers” 2001, vol. 48. Jaworski W., Szablewski A., Nieformalna działalność zarobkowa w Polsce, „Bank i Kredyt” 1988, nr 8–9. Johnson S., Kaufmann D., Zoido-Lobaton P., Regualatory Discretion and the Unofficial Economy, „American Economic Review” 1998, vol. 88(2). Kaufmann D., Kaliberda A., Integrating the Unofficial Economy into Dynamics of Postsocialist Economies: A Framework for Analysis and Research, Harvard Institute for International Development, „Development Discussion Paper” 1996, nr 558. Kaufmann D., Kaliberda A., Integrating the Unofficial Economy into Dynamics of Postsocialist Economies [w:] Economic Transition in Russia and the Newly Independent States, red B. Kamiński, M.E. Sharpe, Armonk 1996. Kloc K., Szara strefa w Polsce w okresie transformacji, „CASE Reports” 1998, nr 13.. ZN_744.indb 176. 7/7/08 9:07:14 AM.

(13) Szara strefa w gospodarce polskiej…. 177. Krężlewski J., Druga gospodarka – analiza teoretyczna, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1990, r. LII, z. 2. Lackó M., Hidden Economy – An Unknown Quantity? Comparative Analysis of Hidden Economies in Transition Countries in 1989–1995, „University of Linz Working Papers” 1998, nr 10. Lackó M., The Hidden Economies of Visegrad Countries in International Comparison: A Household Electricity Approach [w:] Hungary: Towards a Market Economy, L. Halpern, Ch. Wyplosz, Cambridge University Press, Cambridge 1998. Mróz B., Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2002. Mruk H., Gospodarka równoległa – przyczyny i skutki funkcjonowania, „Życie i Myśl” 1988, nr 9. Mruk H., Rynek równoległy a szara strefa, „Handel Wewnętrzny” 1988, nr 6. Nowak A.Z., Polityka pieniężna a druga gospodarka, Wydawnictwo Adam Marszałek, Warszawa 1993. Rosati D.K., Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998. Schneider F., Enste D.H., Hiding in the Shadows: The Growth of the Underground Economy, „Economic Issues” 2002, nr 30. Schneider F., Enste D.H., The Shadow Economy: An International Survey, Cambridge University Press, Cambridge 2002. Soto H., The Other Path: The Invisible Revolution in the Third World, Harper & Row, New York 1990. Sowa K.Z., Gospodarka cienia i korzenie kryzysu: zapis lat osiemdziesiątych, SGH, Rzeszów 1991. Sowa K.Z., Praca na lewo w świetle badań naukowych, „Zdanie” 1987, nr 2. System of National Accounts, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Nowy Jork 1993. Szara gospodarka w Polsce (rozmiary, przyczyny, konsekwencje), „Studia i Prace Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN” 1996, nr 233. Tanzi V., Underground Economy: The Cuses and Consequences of this Worldwide Phenomenon, „Finance and Development” 1983, nr 4. Wiśniewski M., Źródła i rozmiary drugiego obiegu gospodarczego w Polsce, „Ekonomista” 1985, nr 4. Zarychta H., Szara strefa rynku w Polsce. Część I, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1993, nr 12. Zarychta H., Szara strefa rynku w Polsce. Część II, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1994, nr 1. Zienkowski L., Szacunek rozmiarów szarej strefy [w:] Szara gospodarka w Polsce (rozmiary, przyczyny, konsekwencje), „Studia i Prace Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN” 1996, nr 233. The Polish Grey Economy Since the mid-1980s – a Review of Research This article presents the evolution of studies on the grey economy in Poland. The first period of research began in the mid-1980s and was inspired by studies of the grey economy commenced in the West at the end of the 1970s. The second period began with the announcement of new national accounting directives in 1993. The third, most recent,. ZN_744.indb 177. 7/7/08 9:07:15 AM.

(14) 178. Zbigniew Jan Stańczyk. period has been dominated by comparative studies and works summarising the effects of transformation. The results of research show that the extent and character of the grey economy gives a clear signal of the problems related to the functioning of institutions and the conduct of economic policy.. ZN_744.indb 178. 7/7/08 9:07:15 AM.

(15)