Uwarunkowania kulturowe jako czynnik kształtujący konsumpcję gospodarstw domowych

Pełen tekst

(1)621. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Agata Niemczyk Katedra. Badañ. Konsumpcji. Jadwiga Berbeka Katedra. Badañ. Konsumpcji. Uwarunkowania kulturowe jako czynnik kszta³tuj¹cy konsumpcjê gospodarstw domowych Czynniki kszta³tuj¹ce konsumpcjê s¹ w literaturze ekonomicznej powszechnie znane i opisywane1. Jest ich bardzo wiele, a wraz z rozwojem spo³eczno-gospodarczym wzrasta ich liczba. Nie wp³ywaj¹ one na spo¿ycie autonomicznie, lecz w ramach pewnego zespo³u cech, zmiennego co do si³y i kierunku oddzia³ywania, zale¿nie od czasu i przestrzeni. W analizie czynników warunkuj¹cych konsumpcjê gospodarstw domowych du¿y wp³yw, obok czynników ekonomicznych, maj¹ równie¿ uwarunkowania le¿¹ce poza sfer¹ ekonomii. Spoœród nich istotn¹ rolê odgrywaj¹ czynniki kulturowe. W wielu regionach œwiata, a nierzadko w wielu krajach, istniej¹ ró¿ne typy kultur, które maj¹ istotny wp³yw na spo¿ycie ró¿nych dóbr i us³ug, a tym samym na poziom i strukturê wydatków na towary i us³ugi konsumpcyjne. Spo¿ycie to uwarunkowane jest obowi¹zuj¹cymi zwyczajami, tradycjami i nawykami, które choæ niemo¿liwe do skwantyfikowania, pe³ni¹ wa¿n¹ rolê w kszta³towaniu konsumpcji gospodarstw domowych. Kultywowane z pokolenia na pokolenie wp³ywaj¹ na poziom i strukturê konsumpcji. 1 Por. A. Hodoly, Zarys ekonomiki spo¿ycia, AE w Katowicach, Katowice 1975, s. 123–169; E. Wiszniewski, Ekonomika konsumpcji, PWN, Warszawa 1977, s. 79–84; Z. Krasiñski, J. Piasny, H. Szulce, Ekonomika konsumpcji, PWE, Warszawa 1984, s.194–197; J. Kramer, Procesy konsumpcji i ich uwarunkowania (aspekty teoretyczne i metodyczne), Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, Katowice 1989, nr 114, s. 13-19; A. Drab, Typologie czynników zachowañ konsumpcyjnych, Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, Katowice 1989, nr 114, s. 177–209; B. Sojkin, Determinanty konsumpcji ¿ywnoœci. Analiza hierarchiczna, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, AE w Poznaniu, Poznañ 1994, nr 135, s. 25–98; L. Rudnicki, Zachowania konsumentów na rynku, AE w Krakowie, Kraków 1996, s. 59–90..

(2) Agata Niemczyk, Jadwiga Berbeka. 6. Tradycje, zwyczaje i nawyki dostrzegane s¹ g³ównie w sferze spo¿ycia ¿ywnoœci. Kszta³tuj¹ siê one w d³ugim okresie pod wp³ywem wielu czynników, w tym tak¿e kulturowych. Tradycje i nawyki ¿ywieniowe okreœlaj¹ zazwyczaj konkretne produkty, które w danym regionie s¹ powszechnie akceptowane lub nie, np. spo¿ycie œlimaków czy ¿abich udek we Francji. O zró¿nicowaniu spo¿ycia ¿ywnoœci, oprócz tradycji i nawyków ¿ywieniowych, przes¹dzaj¹ tak¿e zwyczaje kulinarne. Odrêbne dla wielu narodów czy regionów, ró¿ni¹ siê sk³adnikami diety, u¿ywanymi przyprawami, a tak¿e sposobem przyrz¹dzania posi³ków (np. dania kuchni œródziemnomorskiej). Normy kulturowe wynikaj¹ z wartoœci zarówno kulturowych, jak i duchowych wyznawanych przez dane spo³eczeñstwo i nierzadko sankcjonowanych prawnie2. Wywieraj¹ silny wp³yw na kszta³towanie siê tradycji i nawyków, g³ównie ¿ywieniowych. Maj¹ one swe Ÿród³o w religii. Wszystkie religie narzucaj¹ swym wyznawcom okreœlone wzory, nakazy w kwestiach konsumpcji ¿ywnoœci 3, np. w Polsce podstawowym sk³adnikiem wieczerzy wigilijnej, wed³ug nakazów Koœcio³a katolickiego, jest ryba. Zwyczaje i tradycje narodowe, lokalne i rodzinne kszta³tuj¹ nie tylko konsumpcjê ¿ywnoœci. Wp³yw, jaki wywiera kultura na konsumpcjê gospodarstw domowych przejawia siê tak¿e w odniesieniu do innych dóbr. Na przyk³ad w zakresie u¿ytkowania kosmetyków i œrodków utrzymania czystoœci du¿o wiêksze zu¿ycie past do zêbów zauwa¿a siê w Ameryce Pó³nocnej ni¿ w Europie, co wynika z istnienia wœród tamtejszych mieszkañców zwyczaju mycia zêbów po ka¿dym posi³ku, a nie dwa razy dziennie, jak to z regu³y czyni¹ Europejczycy4. Wp³ywy kultury, przejawiaj¹ce siê poprzez zwyczaje i nawyki osobiste, powoduj¹ równie¿ zró¿nicowanie w sposobie ubierania siê. Przyjête jest, ¿e na niektóre przyjêcia czy wa¿ne spotkania obowi¹zuje strój wizytowy, a nie strój powszedni. Wyrazem kulturowych uwarunkowañ w sposobie ubierania siê jest równie¿ wp³yw mody, która w najwiêkszym stopniu determinuje zachowania ludzi m³odych i w œrednim wieku, gdy¿ to oni bardziej podatni s¹ na tego rodzaju wp³ywy. Wp³yw czynników kulturowych na konsumpcjê gospodarstw domowych ujawnia siê równie¿ w sposobach zaspokajania wielu innych grup potrzeb. Za przyk³ad niech pos³u¿¹ indywidualne œrodki transportu. Otó¿ s¹ kraje, gdzie dominuj¹cy w tym zakresie jest rower, gdzie indziej samochód, a spotyka siê te¿ rejony, na terenie których rolê tê pe³ni¹ zwierzêta. Ró¿ne typy kultur wp³ywaj¹ równie¿ na formy spêdzania wolnego czasu. W Wielkiej Brytanii czy w USA powszechne jest spêdzanie wolnego czasu na pikniku. W Polsce form¹ tego typu rekreacji mog¹ byæ np. festyny. 2 Por. L. Narojek, Spo³eczno-kulturowe uwarunkowania ¿ywienia, „¯ywienie Cz³owieka i Metabolizm” 1992, nr 1. 3 Por. Religious Customs and Nutrition [w:] Encyclopedia of Food Science, ed. by M.S. Peterson, A.H. Johnson, Avi Pub. Co., Westport 1978, s. 3879–3884 oraz M. Je¿ewska, Kulturowe i religijne uwarunkowania wzorów ¿ywieniowych, „Gospodarstwo Domowe” 1991, nr 1, s. 20–24.. Por. S. Gajewski, Zachowanie siê konsumenta a wspó³czesny marketing, U£, £ódŸ 1994, s. 120– 121 oraz £. Roso³owicz, Kultura a decyzje nabywcy, „Marketing w Praktyce” 2000, nr 2, s. 61. 4.

(3) Uwarunkowania kulturowe jako czynnik kszta³tuj¹cy.... 7. Ogólnie mo¿na przyj¹æ, ¿e czynniki kulturowe przejawiaj¹ce siê jako zwyczaje, tradycje i nawyki wp³ywaj¹ na spo¿ycie dóbr i us³ug poprzez: – zakazy, które najczêœciej wyp³ywaj¹ z pobudek religijnych, np. zakazy spo¿ywania miêsa w Wielki Pi¹tek lub Œrodê Popielcow¹, co wi¹¿e siê z ograniczeniem wydatków na miêso i wêdliny w tym czasie, czy zakazy uczestniczenia w hucznych imprezach organizowanych w okresie zabronionym przez Koœció³ katolicki, co wp³ywa na ograniczenie wydatków na tego rodzaju rozrywki; – nakazy, które przejawiaj¹ siê np. wzrostem wydatków na ¿ywnoœæ w okresach Wielkanocy i Bo¿ego Narodzenia, wzrostem wydatków na odzie¿ i obuwie w okresie przedsylwestrowym, czy wzrostem wydatków na inne artyku³y towarzysz¹ce ró¿norodnym okolicznoœciom (np. imieniny, miko³ajki itd.). Rozwój œrodków masowego przekazu powoduje przenoszenie siê ró¿nych sk³adników kultury z kraju do kraju. Pewne wzorce kulturowe za poœrednictwem ró¿nych Ÿróde³ informacyjnych przeniknê³y równie¿ w latach 90. do polskich gospodarstw domowych. I tak w Polsce przyjê³o siê œwiêto zakochanych obchodzone w lutym, zwyczaj przystrajania domów w okresie œwi¹t Bo¿ego Narodzenia i inne. Przyjêcie tych wzorców kszta³tuje konsumpcjê gospodarstw domowych, czego wyrazem jest zmiana wielkoœci i struktury ich wydatków. Na przyk³ad w okresie œwi¹t Bo¿ego Narodzenia, oprócz tradycyjnych wydatków, pojawiaj¹ siê równie¿ wydatki zwi¹zane z zakupem odpowiednich stroików zawieszanych póŸniej w oknach i na drzwiach domów. Przenikanie wzorów kulturowych jest potêgowane istnieniem tzw. efektu demonstracji i efektu naœladownictwa. Pierwszy z nich polega na d¹¿eniu do wyró¿nienia siê w swoim œrodowisku lokalnym, zawodowym poprzez nabywanie presti¿owych dóbr, takich np., jak dom mieszkalny czy samochód dobrej marki. Drugi sprowadza siê do œwiadomego lub podœwiadomego naœladowania kogoœ (np. znanych sportowców, aktorów, piosenkarzy) lub czegoœ (np. dostosowania siê do mody w zakresie ubierania). Traktuj¹c o tych zjawiskach nale¿y podkreœliæ, ¿e czêsto oddzia³uj¹ one na konsumpcjê silniej ni¿ czynniki natury ekonomicznej. Obecnie w Polsce zauwa¿a siê ich ogromn¹ rolê, czemu sprzyja wzrost zamo¿noœci spo³eczeñstwa, ale przede wszystkim fakt przysz³ego cz³onkostwa w strukturach UE. Polacy naœladuj¹, niejednokrotnie podœwiadomie, wiele obszarów ¿ycia mieszkañców „piêtnastki”. W ten sposób upodabniaj¹ siê nie tylko w zachowaniach konsumpcyjnych czy aspiracjach, ale tak¿e w poziomie i strukturze spo¿ycia, co wyra¿a siê w naœladowaniu konsumpcji produktów nie tylko ¿ywnoœciowych, jak np. hamburgery, ale tak¿e nie¿ywnoœciowych, jak artyku³y wyposa¿enia mieszkañ, w tym zakupy dóbr zaspokajaj¹cych potrzeby wypoczynku, rozrywki czy dop³ywu informacji (sprzêtu elektronicznego powszechnego u¿ytku)5.. Por. A. Burgiel, Psychospo³eczne prawid³owoœci zachowania siê konsumentów [w:] Rynkowe zachowania konsumentów, pod red. E. Kie¿el, AE w Katowicach, Katowice 1999, s. 183 i 185. 5.

(4) Agata Niemczyk, Jadwiga Berbeka. 8. Rozpatruj¹c czynniki kulturowe jako determinantê konsumpcji, nale¿y wspomnieæ o edukacji konsumentów 6, której rola zw³aszcza po wprowadzeniu w naszym kraju gospodarki wolnorynkowej, a ponadto w kontekœcie procesu integracji z UE jest bardzo du¿a. Jest to dzia³alnoœæ maj¹ca na celu nie tylko przekazywanie konsumentom informacji wskazuj¹cych na ró¿norodnoœæ potrzeb oraz sposobów ich zaspokajania, ale tak¿e uœwiadamianie im praw i obowi¹zków. W Unii konsument jest najwa¿niejszy, a jego niezbywalnym prawem jest prawo do edukacji konsumenckiej. To samo prawo mieli polscy konsumenci zarówno przed okresem urynkowienia gospodarki, jak i po jej urynkowieniu. Konsument okresu gospodarki centralnie sterowanej nie by³ jednak informowany o swoich prawach, a sam nie zabiega³ o to, gdy¿ dla niego wa¿ne by³o przede wszystkim zdobycie towaru. Wspó³czesny polski konsument jest ju¿ w zdecydowanie lepszej sytuacji, czego dowodem s¹ dzia³aj¹ce ju¿ w naszym kraju unijne przepisy, chocia¿by w zakresie bezpieczeñstwa produktów trafiaj¹cych na polski rynek7. Rozwa¿aj¹c zagadnienia dotycz¹ce edukacji konsumenta, nale¿y wskazaæ, jak podaje literatura przedmiotu, na trzy p³aszczyzny jej oddzia³ywania, w zale¿noœci od faz procesu aktywnoœci konsumenckiej jednostki8, a mianowicie: – w pierwszej fazie, sprowadzaj¹cej siê do wykreowania okreœlonego zbioru wartoœci i potrzeb konsumpcyjnych, dzia³ania edukacyjne nale¿y traktowaæ jako narzêdzie kszta³towania potrzeb, – w drugiej fazie, kiedy w okreœlonych warunkach rynkowych skonkretyzowane s¹ potrzeby, edukacja odpowiadaæ powinna dzia³alnoœci maj¹cej na celu racjonalizacjê zakupów, – w trzeciej fazie, bêd¹cej aktem finalnego spo¿ycia (konsumpcji), edukacja konsumentów powinna byæ wykorzystywana jako narzêdzie racjonalizuj¹ce proces prowadzenia gospodarstwa domowego. Zadaniem edukacji staje siê wiêc szeroko rozumiane zaznajomienie konsumentów z zasadami racjonalnego dzia³ania w ca³ej sferze zaspokajania wielu ró¿norodnych potrzeb. Sprzyjaj¹ temu przekazywane informacje o: – dobrach i us³ugach, – organizacji procesu spo¿ycia w gospodarstwach domowych. Szczególn¹ rolê w edukacji konsumenta pe³ni informacja o dobrach i us³ugach, a zw³aszcza o ich wartoœciach u¿ytkowych, a tak¿e zasadach ich u¿ytkowania. Jeœli chodzi o pierwsz¹ grupê informacji, to wynika ona z faktu, ¿e w³aœciwe zaspokajanie potrzeb wymaga znajomoœci faktycznych wartoœci u¿ytkowych odpowiednich dóbr, gdy¿ sporo przedmiotów ma ró¿ne w³aœciwoœci, których po³¹czenie decyduje dopiero o ich wartoœci u¿ytkowej. Nie mo¿na równie¿ pomin¹æ informa6 Por. M. Bombol, A. D¹browska, Edukacja konsumencka jako czynnik wzmacniaj¹cy pozycjê konsumenta na wybranych rynkach us³ug [w:] Socjoekonomiczna i prawna sytuacja konsumentów w Polsce w obliczu integracji z Uni¹ Europejsk¹, Materia³y Miêdzynarodowej Konferencji Naukowej, SGGW, Warszawa 1998, s. 329–330. 7. Por. D. Pszczó³kowska, Konsument pierwszy w Unii, „Gazeta Wyborcza” z 14 III 2001.. 8. Por. M. Bombol, A. D¹browska, op. cit., s. 329..

(5) Uwarunkowania kulturowe jako czynnik kszta³tuj¹cy.... 9. cji technicznych i technologicznych, a tak¿e efektywnoœci ekonomicznej danych dóbr. Drug¹ grupê informacji stanowi¹ zagadnienia dotycz¹ce zasad korzystania z dóbr, sposobów i warunków ich eksploatacji, gwarantuj¹cych pe³ne wykorzystanie ich wartoœci u¿ytkowych, a tym samym najlepsze zaspokojenie potrzeb. Informacje dotycz¹ce organizacji procesu spo¿ycia w gospodarstwach domowych maj¹ równie¿ du¿e znaczenie w edukacji konsumentów. Wi¹¿¹ siê one z sam¹ dzia³alnoœci¹ tych jednostek konsumpcyjnych, których podstawowym celem jest zaspokojenie potrzeb gospodarstwa, poczynaj¹c od potrzeb podstawowych, a koñcz¹c na potrzebach wy¿szego rzêdu. Wœród potrzeb pierwszego rodzaju potrzeba ¿ywienia zajmuje istotne miejsce w hierarchii potrzeb ka¿dego gospodarstwa domowego. W³aœnie problematyce ¿ywienia poœwiêca siê du¿o miejsca w programach edukacji konsumenta. G³ównym jej celem jest dostarczenie wiedzy dotycz¹cej: „zasad racjonalnego ¿ywienia, w³aœciwoœci ró¿nych rodzajów ¿ywnoœci znajduj¹cej siê na rynku, zagro¿eñ p³yn¹cych ze spo¿ywania s³abo rozpoznanej ¿ywnoœci, konsekwencji ¿ywieniowych i zdrowotnych spo¿ywania ¿ywnoœci o wysokiej zawartoœci soli i cukru [...] i wiele innych wa¿nych problemów ¿ywieniowych i zdrowotnych”9. Nale¿y równie¿ podkreœliæ, ¿e warunkiem skutecznoœci prowadzonej edukacji konsumentów, w tym równie¿ dotycz¹cej zagadnieñ ¿ywienia, jest dostosowanie jej programów do ró¿nych grup ludnoœci ze wzglêdu na wiek, p³eæ, poziom wykszta³cenia, grupê spo³eczno-zawodow¹, miejsce zamieszkania i wiele innych kryteriów 10. Zakres edukacji konsumentów jest bardzo szeroki. Nie dotyczy on tylko zasad racjonalnego ¿ywienia, ale swym zasiêgiem obejmuje przekazywanie informacji w zakresie zaspokajania wielu innych potrzeb. Treœci merytoryczne nie maj¹ wiêc charakteru statycznego, lecz ulegaj¹ ci¹g³ym zmianom, dostosowuj¹c siê do dynamiki rozwoju dzia³añ marketingowych na rynku dóbr i us³ug zdeterminowanych zmieniaj¹cym siê otoczeniem. W propagowaniu racjonalnego procesu prowadzenia gospodarstwa domowego edukacja ma wiêc za zadanie utrwalanie tych zjawisk rynkowych, które dla osób stanowi¹cych te gospodarstwa s¹ pozytywne, a tak¿e zwracanie uwagi na te fakty, które hamuj¹ racjonalizacjê spo¿ycia tych gospodarstw. Wœród czynników istotnie wp³ywaj¹cych na mo¿liwoœci konsumpcyjne gospodarstw domowych, zw³aszcza obecnie, nale¿y zaliczyæ czas wolny. Jego niedostatek mo¿e byæ barier¹ rozwoju konsumpcji, a tym samym dalszego rozwoju spo³ecznego i gospodarczego. Istnieje zwi¹zek miêdzy spo¿yciem a czasem wolnym. Wynika to z tego, ¿e konsumpcja realizuje siê g³ównie w czasie wolnym i w zasadniczej mierze ten czas wype³nia11. Potwierdza to definicja czasu wolnego, któr¹ pos³uguje 9 Z. Zieliñska, Edukacja konsumenta jako czynnik kszta³towania racjonalnych postaw w procesie podejmowania decyzji nabywczych na polskim rynku ¿ywnoœciowym [w:] Socjoekonomiczna i prawna sytuacja konsumentów w Polsce w obliczu integracji z Uni¹ Europejsk¹, Materia³y Miêdzynarodowej Konferencji Naukowej, SGGW, Warszawa 1998, s. 306. 10 Ibidem, s. 306 oraz C. Bywalec, L. Rudnicki, Podstawy teorii i metodyki badania konsumpcji, AE w Krakowie, Kraków 1992, s. 152–153. 11. Por. C. Bywalec, Czas wolny, „¯ycie Gospodarcze” 1992, nr 51/52, s. 34..

(6) Agata Niemczyk, Jadwiga Berbeka. 10. siê zespó³ ekspertów UNESCO w miêdzynarodowych badaniach, wed³ug której „czas wolny obejmuje wszystkie zajêcia, którym jednostka mo¿e siê oddawaæ z w³asnej chêci b¹dŸ dla odpoczynku, rozrywki, rozszerzenia swych wiadomoœci, bezinteresownego kszta³cenia lub dobrowolnego udzia³u w ¿yciu spo³ecznym po uwolnieniu siê z obowi¹zków zawodowych, rodzinnych i spo³ecznych”12. Wê¿sze ujêcie tej kategorii (tylko do obowi¹zków zawodowych) podaje definicja E. Kie¿el, wed³ug której czas wolny to czêœæ „czasu dyspozycyjnego, a wiêc tego, jaki pozostaje cz³owiekowi po wywi¹zaniu siê z obowi¹zków zawodowych”13. Jednak skracanie czasu pracy nie oznacza automatycznie zwiêkszenia iloœci czasu wolnego. Powodem tego s¹ zajêcia zwi¹zane z prowadzeniem gospodarstwa domowego i zajêcia wykonywane poza domem (np. prace zarobkowe czy zakupy). O wyborze mo¿liwoœci spêdzenia wolnego czasu decyduje osi¹gany poziom dochodów. Przejawia siê to tym, ¿e po zaspokojeniu potrzeb podstawowych cz³onkowie gospodarstw domowych maj¹ mo¿liwoœæ wyboru spêdzenia wolnego czasu. W przeciwnym razie czas ten na ogó³ wykorzystywany jest na dodatkowe zajêcia zarobkowe. Oprócz dochodów istniej¹ jeszcze inne czynniki, decyduj¹ce o mo¿liwoœci swobodnego wykorzystania czasu wolnego. Wœród nich wymienia siê: przed³u¿enie czasu pracy zarobkowej (np. o nadgodziny), dojazdy do pracy, czy prace zwi¹zane z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Ró¿ne sposoby wygospodarowywania czasu wolnego decyduj¹ o zmianach w strukturze konsumpcji dóbr i us³ug. Wzrost iloœci wolnego czasu wp³ywa na wzrost wydatków na dobra z regu³y trwa³ego u¿ytku zwi¹zane z jego zagospodarowaniem, a wiêc wypoczynkiem, rozrywk¹, sportem, hobby, a tak¿e korzystaniem ze œrodków masowego przekazu14. Powoduje to spadek wydatków na ¿ywnoœæ w ogólnych rozchodach gospodarstw domowych. Na podstawie wyników badañ bud¿etu czasu ludnoœci Polski mo¿na stwierdziæ, ¿e w latach 90. zwiêkszy³ siê wymiar czasu poœwiêconego na zajêcia w czasie wolnym (o 17 min w stosunku do 1984 r.)15. Nie jest to wzrost du¿y, a zasadnicz¹ przeszkod¹ w dochodzeniu do wiêkszej iloœci czasu wolnego s¹ obecnie bariery rynkowe. Wymuszaj¹ one podejmowanie obowi¹zków, takich jak np. dodatkowa praca zawodowa16. Jednak równie¿ postêp w sferze zajêæ gospodarczych, dziêki mechanizacji niektórych prac domowych, zmniejsza nak³ady czasu na absorbuj¹ce i uci¹¿liwe zajêcia gospodarcze. Omawiaj¹c zatem czas wolny jako czynnik kszta³towania spo¿ycia, nale¿y podkreœliæ, ¿e zwiêkszenie czasu wolnego poszczególnych cz³onków gospodarstwa do12 Tendencje rozwoju konsumpcji. Postulaty i uwarunkowania, pod red. M. Pohorillego, PWE, Warszawa 1982, s. 209.. E. Kie¿el, Determinanty i wzory wykorzystania czasu wolnego jako podstawa modelowania [w:] Zmiany w strukturze konsumpcji 1986–1990, pod red. E. Kie¿el, AE w Katowicach, Katowice 1991, s. 130. 13. 14. Por. Bud¿et czasu ludnoœci 1996, GUS, Warszawa 1998, s. 68.. 15. Ibidem, s. 101.. 16. Ibidem, s. 137–138, tabl. 14 oraz E. Kie¿el, op. cit., s. 130–142..

(7) Uwarunkowania kulturowe jako czynnik kszta³tuj¹cy.... 11. mowego jest warunkiem rozwoju konsumpcji, a co za tym idzie rozwoju spo³ecznego, a jego brak mo¿e staæ siê barier¹ rozwoju tych jednostek i ca³ych spo³eczeñstw17. Reasumuj¹c, nale¿y wskazaæ, ¿e czynniki kulturowe nabieraj¹ obecnie du¿ego znaczenia w kszta³towaniu konsumpcji polskich gospodarstw domowych. Zauwa¿a siê wrêcz, ¿e okres przekszta³ceñ systemowych, a tak¿e oczekiwana integracja z UE sta³y siê determinantami ogólnie rozumianych warunków ¿ycia naszego spo³eczeñstwa, zarówno w obszarze szeroko rozumianej kultury ¿ycia spo³ecznego, jak i w sferze spo¿ycia. Literatura Bombol M., D¹browska A., Edukacja konsumencka jako czynnik wzmacniaj¹cy pozycjê konsumenta na wybranych rynkach us³ug [w:] Socjoekonomiczna i prawna sytuacja konsumentów w Polsce w obliczu integracji z Uni¹ Europejsk¹, Materia³y Miêdzynarodowej Konferencji Naukowej, SGGW, Warszawa 1998. Bud¿et czasu ludnoœci 1996, GUS, Warszawa 1998. Burgiel A., Psychospo³eczne prawid³owoœci zachowania siê konsumentów [w:] Rynkowe zachowania konsumentów, pod red. E. Kie¿el, AE w Katowicach, Katowice 1999. Bywalec C., Czas wolny, „¯ycie Gospodarcze” 1992, nr 51/52. Bywalec C, Rudnicki L., Podstawy ekonomiki konsumpcji, AE w Krakowie, Kraków 1999. Bywalec C., Rudnicki L., Podstawy teorii i metodyki badania konsumpcji, AE w Krakowie, Kraków 1992. Drab A., Typologie czynników zachowañ konsumpcyjnych, Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, Katowice 1989, nr 114. Gajewski S., Zachowanie siê konsumenta a wspó³czesny marketing, U£, £ódŸ 1994. Hodoly A., Zarys ekonomiki spo¿ycia, AE w Katowicach, Katowice 1975. Je¿ewska M., Kulturowe i religijne uwarunkowania wzorów ¿ywieniowych, „Gospodarstwo Domowe” 1991, nr 1. Kie¿el E., Determinanty i wzory wykorzystania czasu wolnego jako podstawa modelowania [w:] Zmiany w strukturze konsumpcji 1986–1990, pod red. E. Kie¿el, AE w Katowicach, Katowice 1991. Kramer J., Procesy konsumpcji i ich uwarunkowania (aspekty teoretyczne i metodyczne), Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, Katowice 1989, nr 114. Krasiñski Z., Piasny J., Szulce H. , Ekonomika konsumpcji, PWE, Warszawa 1984. Narojek L., Spo³eczno-kulturowe uwarunkowania ¿ywienia, „¯ywienie Cz³owieka i Metabolizm” 1992, nr 1. Pszczó³kowska D., Konsument pierwszy w Unii, „Gazeta Wyborcza” z 14 III 2001. Religious Customs and Nutrition [w:] Encyclopedia of Food Science, ed. by M.S. Peterson, A.H. Johnson, Avi Pub. Co., Westport 1978. Roso³owicz £., Kultura a decyzje nabywcy, „Marketing w Praktyce” 2000, nr 2. Rudnicki L., Zachowania konsumentów na rynku, AE w Krakowie, Kraków 1996. Sojkin B., Determinanty konsumpcji ¿ywnoœci. Analiz hierarchiczna, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, AE w Poznaniu, Poznañ 1994, nr 135. Tendencje rozwoju konsumpcji. Postulaty i uwarunkowania, pod red. M. Pohorillego, PWE, Warszawa 1982. Wiszniewski E., Ekonomika konsumpcji, PWN, Warszawa 1977. Zieliñska Z., Edukacja konsumenta jako czynnik kszta³towania racjonalnych postaw w procesie podejmowania decyzji nabywczych na polskim rynku ¿ywnoœciowym [w:] Socjoekonomiczna i prawna sy-. 17 Por. C. Bywalec, L. Rudnicki, Podstawy ekonomiki konsumpcji, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 51; B. Sojkin, op. cit., s. 84..

(8) 12. Agata Niemczyk, Jadwiga Berbeka. tuacja konsumentów w Polsce w obliczu integracji z Uni¹ Europejsk¹, Materia³y Miêdzynarodowej Konferencji Naukowej, SGGW, Warszawa 1998.. Cultural Backgrounds as a Factor Influencing Household Consumption The period of economic transformation including Poland’s expected integration into the EU, have become the determinants of the society’s living standards not only in the area of consumption but also in the area of social cultural life. The perspectives of admitting Poland into EU structures have exerted its mark on the consumption patterns of Poles with respect to consumables. The penetration of cultural values of ways of spending spare limes, possibilities of consumptive education through the watching of TV, tourist travels abroad, or the Internet determine to greater extent the level and pattern of consumption of contemporary Polish households. The aim of the paper was to identify cultural factors that are capable of influencing consumption patterns of households. The analysis covered such factors as national, local and family customs and traditions; imitation and ostentatious effects; consumer education as well as the length of free time and how it is spent..

(9)