Rolnictwo ekologiczne w Polsce - regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju po integracji z Unią Europejską

Pełen tekst

(1)678. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Małgorzata Miśniakiewicz Katedra Towaroznawstwa Żywności. Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju po integracji z Unią Europejską 1. Wprowadzenie Współczesne rolnictwo, zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo, dzięki powszechnemu stosowaniu przemysłowych środków produkcji, takich jak nawozy mineralne czy pestycydy, oraz postępowi biologicznemu (wysoko plonujące odmiany roślin i wydajne rasy zwierząt) osiągnęło ogromny postęp produkcyjny. Niestety spowodowało to również szereg ujemnych następstw, m.in. nadprodukcję artykułów żywnościowych, a w konsekwencji spadek ich cen i opłacalności produkcji, a także nasilenie się ujemnych oddziaływań rolnictwa na środowisko przyrodnicze, co przejawia się zanieczyszczeniem wód gruntowych i powierzchniowych, niekorzystnymi zmianami w krajobrazie rolniczym, spadkiem żyzności gleb itp. Ponadto, w następstwie zagrożeń wynikających z BSE, skażenia produktów żywnościowych dioksynami czy epidemii pryszczycy doszło do spadku zaufania konsumentów do jakości surowców żywnościowych produkowanych metodami intensywnymi. Jednocześnie nastąpił wzrost zainteresowania naturalnymi metodami produkcji żywności, co zaowocowało rozwojem rolnictwa ekologicznego [3, 12, 15]. W większości krajów Europy Zachodniej rolnictwo ekologiczne zaczęło się intensywnie rozwijać w latach 80. i 90. Zmiana ta była wynikiem wprowadzenia aktywnej praktyki rolnej oraz stosownego ustawodawstwa i dotacji dla gospodarstw przestawiających swoją produkcję. W Polsce rolnictwo ekologiczne miało swój początek jeszcze w czasach przedwojennych. Od 1930 r. metodę biodynamiczną stosował w swoim majątku w Szelejewie koło Gostynia hrabia Stanisław Karłowski, senator II Rzeczypospolitej. Był on też współzałożycielem Towarzystwa.

(2) 54. Małgorzata Miśniakiewicz. Krzewienia Zasad Życia i Gospodarki Zgodnie z Przyrodą, którego organem było czasopismo „Biologia i Życie”. Kolejny etap zainteresowania rolnictwem ekologicznym to lata 80. Pierwszy kurs rolnictwa biodynamicznego zorganizowano w Warszawie w 1984 r., a 1 września 1989 r. zostało zarejestrowane Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi Ekoland, które już w następnym roku przeprowadziło pierwszą inspekcję i nadało 27 atestów [3, 7, 15].. 2. Idea rolnictwa ekologicznego, podstawowe cele i zasady Rolnictwo ekologiczne, określane zgodnie z prawodawstwem Unii Europejskiej również jako biologiczne, organiczne lub biodynamiczne, to system gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, oparty na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego nieprzetworzonych technologicznie. Podstawową zasadą jest odrzucenie w procesie produkcji żywności środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożywczej. Jest to system trwały, samowystarczalny, zrównoważony pod względem ekologicznym, ekonomicznym i społecznym. Aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne w gospodarstwie zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolniczych. Dzięki wykluczeniu pestycydów i nawozów przetworzonych przemysłowo nie powoduje zanieczyszczenia gleby i wód gruntowych, ogranicza wypłukiwanie składników mineralnych z gleby, a jednocześnie sprzyja bioróżnorodności ekosystemu [1, s. 6–7; 2, s. 8–9; 5; 8]. Prowadzenie gospodarstwa ekologicznego wymaga stosunkowo niewielkich nakładów materiałowych, a jednocześnie umożliwia wytwarzanie żywności zdrowej, cenionej i coraz bardziej poszukiwanej przez konsumentów. Rolnictwo ekologiczne pozwala także zapewnić producentom rolnym dochody na odpowiednim poziomie oraz satysfakcję wynikającą m.in. z udziału w ochronie przyrody i z poczucia wysokiej rangi wykonywanego zawodu [3]. Podstawowymi celami rolnictwa ekologicznego są: – produkcja żywności wysokiej jakości służącej zdrowiu człowieka, w dostatecznej ilości, z jednoczesnym utrzymaniem lub podwyższaniem żyzności gleby, – życie zgodnie z prawami przyrody, – nieniszczenie środowiska naturalnego, lecz wpływ na jego poprawę, – traktowanie gospodarstwa jako organizmu, jednej całości, której poszczególne elementy oddziałują na siebie, – maksymalne ożywienie gleby, czyli aktywizacja biologiczna, – naturalna ochrona roślin przed chorobami i szkodnikami, – obecność zwierząt w gospodarstwie i stwarzanie im optymalnych warunków bytu. Realizacja powyższych celów jest możliwa dzięki przestrzeganiu zasad, spośród których najważniejsze to: – wykorzystywanie naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie, stosowanie nawozów organicznych i naturalnych nawozów mineralnych oraz naturalnych metod ochrony roślin, a także preparatów biologicznych zamiast pestycydów;.

(3) Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju.... 55. – działania wspierające wszelkie procesy życiowe zachodzące w systemach przyrodniczych zamiast prób zdominowania przyrody; – podtrzymywanie i wzmacnianie cykli biologicznych w gospodarstwie; dotyczy to zarówno mikroorganizmów, flory i fauny glebowej, jak również roślin i zwierząt gospodarskich; – maksymalne wykorzystanie odnawialnych zasobów przyrody opierając się na regionalnej organizacji produkcji rolnej; – unikanie jakichkolwiek form skażenia i zanieczyszczenia środowiska (w następstwie działalności rolniczej); – w celu podwyższenia biologicznej aktywności i żyzności gleby stanowiącej kryterium poprawności gospodarowania niezbędne jest uwzględnianie urozmaiconego płodozmianu oraz właściwe nawożenie organiczne (komposty, nawozy zielone, obornik); – materiał siewny i sadzeniowy musi być otrzymywany zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego; – dobór gatunków, odmian roślin i ras zwierząt jest dokonywany na podstawie populacji, ras i odmian miejscowych z uwzględnieniem ich odporności na choroby; – dbałość o utrzymanie okrywy roślinnej (uprawa międzyplonów) w celu podtrzymania aktywności biologicznej gleby oraz ochrony przed erozją; – maksymalne zamknięcie obiegu materii w gospodarstwie pojmowanym jako trwały agrosystem ekologiczny, gospodarstwo rolne stanowi „organiczną” całość; – równowaga produkcji roślinnej i zwierzęcej wyrażająca się w samowystarczalności paszowo-nawozowej gospodarstwa; – zapewnienie zwierzętom gospodarskim warunków bytowych zgodnych z ich potrzebami gatunkowymi oraz oparcie żywienia na paszach własnych, z wyłączeniem dodatków syntetycznych; – dążenie do utrzymania bogactwa gatunkowego roślin i zwierząt, także dziko żyjących, w obrębie gospodarstwa (utrzymanie genetycznej różnorodności w gospodarstwie); – kształtowanie, utrzymanie i pielęgnacja bogatego, zróżnicowanego krajobrazu rolniczego; – ochrona drobnych biotopów, żywopłotów, zadrzewień śródpolnych, miedz itp.; – unikanie zmniejszenia retencji na obszarach uprawnych, eutrofizacji i skażenia cieków wodnych, jezior, wód podziemnych, zatrucia naturalnych łańcuchów pokarmowych, skażenia żywności; – właściwe rozmieszczenie użytków rolnych; – stosowanie materiałów i substancji nadających się do wielokrotnego wykorzystania lub użytecznego przetworzenia w gospodarstwie [1, s. 6–7; 4; 7; 14; 15]. Rolnictwo ekologiczne charakteryzuje produkcja w cyklu zamkniętym: gleba – roślina – zwierzę, przy zachowaniu dużej samowystarczalności. Stanowi ono bardziej sposób życia w symbiozie z przyrodą niż system produkcji rolnej [2, s. 8–9]. Na rys. 1 przedstawiono zamknięty obieg materii organicznej i składników pokarmowych w ekologicznym gospodarstwie rolnym..

(4) 56. Małgorzata Miśniakiewicz. Żywienie zwierząt, ściółka. Zwierzęta. Pokarm. Obornik, gnojowica. Człowiek. Pokarm. Rośliny. Fekalia. Uprawa międzyplonów. Resztki pożniwne. GLEBA. Wymywanie. Nawożenie organiczne (komposty, nawozy zielone, obornik), płodozmian. Rys. 1. Zamknięty obieg materii organicznej i składników pokarmowych w ekologicznym gospodarstwie rolnym Źródło: [1, s. 7].. Najistotniejsze różnice między rolnictwem konwencjonalnym a ekologicznym przedstawiono w tabeli 1. Podstawowe kryteria rolnictwa ekologicznego dotyczą przede wszystkim ekologicznej uprawy roślin, zwłaszcza w zakresie gospodarki nawozowej, ochrony roślin i ograniczenia zachwaszczenia oraz chowu zwierząt w gospodarstwie ekologicznym. Dąży się w nim do zrównoważenia produkcji roślinnej i zwierzęcej, tak by osiągnąć równowagę paszowo-nawozową. Zwierzęta w gospodarstwie ekologicznym muszą być żywione paszami ekologicznymi i utrzymywane w warunkach, które odpowiadają ich naturalnym potrzebom. Konieczne jest zagwarantowanie wszystkim gatunkom możliwości ruchu przez cały rok, a także stosowanie naturalnej ściółki. Żyzność i aktywność biologiczna gleby utrzymywana jest przez: – właściwie skonstruowany płodozmian, w którym powinny się znaleźć rośliny motylkowe, – nawożenie pól nawozami organicznymi pochodzenia zwierzęcego, do których należy: obornik, gnojówka, gnojowica (w odpowiednich ilościach), – wykorzystanie nawozów zielonych z uwzględnieniem ich uprawy w płodozmianie, – stosowanie nawozów mineralnych pochodzenia naturalnego, które nie zostały przetworzone w sposób przemysłowy..

(5) Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju.... 57. Tabela 1. Porównanie rolnictwa konwencjonalnego z ekologicznym Rolnictwo konwencjonalne. Rolnictwo ekologiczne. 1. Energia kopalin 2. Sterowanie określonymi uprawami 3. Eksploatacja aż do degradacji 4. Produkcja średniej jakości biologicznej 5. Zła jakość przechowalnicza 6. Maksymalizacja plonów 7. Intensywność gospodarowania i obszar nieskoordynowany z warunkami produkcji i środowiska 8. Zalecenia specjalizacji oparte głównie na kalkulacji ekonomicznej 9. Znaczna chemizacja – nawozy mineralne, biocydy, syntetyczne regulatory wzrostu 10. Mechanizacja głównie w aspekcie ułatwienia sobie pracy 11. Skażenie środowiska 12. Jakość przypadkowa. 1. Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii 2. Sterowanie całym gospodarstwem 3. Programowa ochrona krajobrazu 4. Produkcja wysokiej jakości biologicznej 5. Dobra jakość przechowalnicza 6. Plon optymalny 7. Obszar gospodarstwa i agrotechnika optymalna w stosunku do środowiska 8. Specjalizacja dopuszczalna w ramach zasady prawidłowego funkcjonowania gospodarstwa 9. Ograniczenie lub zaniechanie chemizacji 10. Mechanizacja dostosowana do warunków glebowych, potrzeb roślin i zwierząt 11. Ochrona gleby i wody 12. Produkty najwyższej jakości. Źródło: [11].. Nawozy organiczne powinny być wytworzone w gospodarstwie, ale dozwolony jest zakup tych nawozów z gospodarstw konwencjonalnych, przy czym należy je wcześniej w gospodarstwie przekompostować. Największe znaczenie w ochronie roślin przed chorobami, szkodnikami i chwastami mają metody zapobiegawcze, przede wszystkim: – właściwie zaplanowany płodozmian, – odpowiedni dobór gatunków i odmian, dostosowanych do istniejących warunków klimatyczno-glebowych oraz wykazujących odporność lub tolerancję na określone choroby lub szkodniki (organizmy wyhodowane w drodze inżynierii genetycznej są wykluczone), – wykonywanie zabiegów agrotechnicznych w sposób prawidłowy i w optymalnych terminach (siew lub sadzenie, uprawki pielęgnacyjne, zbiór itp.), – właściwy sposób nawożenia, – uwzględnienie wzajemnego sąsiedztwa roślin, które może stać się elementem ochrony przed niektórymi szkodnikami, – profilaktyczne stosowanie naturalnych preparatów w formie wyciągów, odwarów i gnojówek sporządzonych z roślin. W przypadku wystąpienia choroby lub plagi szkodników dopuszcza się stosowanie niektórych zabiegów zwalczających. Dozwolone jest, gdy zawiodą działania profilaktyczne, stosowanie preparatów wirusowych i bakteryjnych oraz niektórych związków mineralnych. Niedozwolone natomiast jest stosowanie środków syntetycznych: herbicydów, fungicydów, insektycydów oraz regulatorów wzrostu, zaprawianie nasion i materiału sadzeniowego środkami syntetycznymi..

(6) 58. Małgorzata Miśniakiewicz. W rolnictwie ekologicznym ograniczenia w uprawach polowych nadmiernej ilości chwastów dokonuje się poprzez: – właściwie skonstruowany płodozmian z udziałem wieloletnich roślin motylkowych (lucerna, koniczyna) lub ich mieszanek z trawami, – niszczenie chwastów w zespole uprawek pożniwnych, wykonując podorywkę ścierni i kilkakrotne bronowanie po wschodach chwastów, – uprawę międzyplonów ozimych i ścierniskowych, wsiewek międzyplonowych, – bronowanie upraw w odpowiednich terminach za pomocą brony chwastownika, np.: zboża w fazie „piórkowania” (nie bronuje się zbóż w fazie ich szpilkowania), a następnie gdy mają nad ziemią 4 listki, – stosowanie specjalistycznych narzędzi mechanicznych i termicznych dostosowanych do upraw, w których zabieg jest wykonywany, – ściółkowanie upraw, – pielenie przy użyciu narzędzi ręcznych [4, 7, 8, 12, 14, 15]. Chów zwierząt w gospodarstwach ekologicznych wymaga zachowania równowagi paszowo-nawozowej. W rolnictwie ekologicznym gospodarstwo rolne traktowane jest jak organizm, który aby prawidłowo funkcjonować, musi charakteryzować się maksymalnie zamkniętym obiegiem materii. Zasada ta jest realizowana poprzez zrównoważenie produkcji roślinnej i zwierzęcej. Oznacza to, że liczba zwierząt gospodarskich jest powiązana z powierzchnią gospodarstwa i ilością roślin uprawianych z przeznaczeniem na pasze. Przyjmuje się, że na 1 ha użytków rolnych powinno być 0,5–1,5 SD (SD – umowna jednostka odpowiadająca krowie o masie 500 kg). Maksymalna ilość nawozów zwierzęcych wyprodukowanych w gospodarstwie w ciągu roku nie może przekroczyć ilości zawierającej 170 kg azotu na hektar użytków rolnych. Konieczne jest stworzenie odpowiednich warunków utrzymania zwierząt, którym należy zapewnić: – wychów pastwiskowy latem i dostęp do okólników zimą, – odpowiednią wielkość stanowiska w budynkach inwentarskich, – stały dostęp do wody i pasz, – wystarczającą ilość światła, – naturalną ściółkę. Pasze dla zwierząt powinny pochodzić z własnego gospodarstwa. W drodze wyjątku dopuszcza się, za zgodą upoważnionej jednostki certyfikującej, stosowanie pasz pochodzących z zewnątrz, w ilości do 10% suchej masy dawki rocznej dla gatunków roślinożernych i 20% w przypadku zwierząt wszystkożernych. Zabronione jest stosowanie w żywieniu dodatków, takich jak stymulatory wzrostu i antybiotyki. Wykluczone są pasze przemysłowe zawierające syntetyczne dodatki paszowe. Dobrostan zwierząt utrzymywany jest przez zabiegi profilaktyczne: – dobór ras zwierząt genetycznie odpornych na choroby i dobrze przystosowanych do warunków środowiskowych, – zapewnienie właściwych warunków chowu,.

(7) Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju.... 59. – utrzymanie odpowiedniej obsady zwierząt, – stosowanie wysokiej jakości pasz pochodzenia naturalnego, – odpowiednią higienę w budynkach inwentarskich. Zabronione jest profilaktyczne podawanie leków, natomiast gdy sytuacja tego wymaga, dopuszczone są szczepienia ochronne. Leki, tzw. allelopatyczne, tj., antybiotyki, sulfonamidy, kokcydiostatyki, można stosować wyjątkowo, przy czym okres karencji dla produktów pochodzących od leczonych zwierząt jest dwa razy dłuższy od tego, który zaleca producent leku [4, 15].. 3. Regulacje prawne w zakresie rolnictwa ekologicznego w Polsce Od 1998 r. pomimo braku regulacji prawnych w zakresie rolnictwa ekologicznego produkcja prowadzona metodami ekologicznymi wspierana była dotacjami pochodzącymi z budżetu państwa na mocy Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 11 maja 1998 r. w sprawie wysokości stawek dotacji dla rolnictwa oraz szczegółowych zasad i trybu ich udzielania w 1998 r. Następnie w „Średniookresowej strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich”, dokumencie przyjętym przez Radę Ministrów 21 kwietnia 1998 r., zaplanowano rozszerzenie wsparcia rolnictwa ekologicznego poprzez bezpośrednie dopłaty do upraw ekologicznych oraz do kosztów kontroli. Od 1999 r. rolnicy prowadzący gospodarstwa metodami ekologicznymi otrzymują dotacje z budżetu państwa zarówno do upraw, jak i do kosztów kontroli gospodarstwa. Wysokość dotacji jest określana przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w wydanych rozporządzeniach w sprawie wysokości stawek dotacji przedmiotowych dla podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa i szczegółowych zasad i trybu udzielania oraz rozliczania tych dotacji. W 1998 r. Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej przy wsparciu Zespołu ds. Rolnictwa Ekologicznego rozpoczęło pracę nad projektem ustawy o rolnictwie ekologicznym oraz projektem przepisów wykonawczych do ustawy. Projekt był zakończony w marcu 1999 r. i po wymaganych konsultacjach z ministerstwami, instytucjami i organizacjami pozarządowymi tekst projektu ustawy został pozytywnie zaopiniowany przez Komitet Ekonomiczny i Komitet Społeczny Rady Ministrów, a następnie skierowany do Sejmu. Przy pracach nad projektami korzystano z Rozporządzenia Rady EWG nr 2092/91 w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz znakowania jego produktów i środków spożywczych. Projekt uzupełniono również o zakres regulowany Rozporządzeniem Rady EC nr 1804/99 w sprawie ekologicznej produkcji zwierzęcej. Efektem tych prac jest Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. nr 38, poz. 452). W ustawie uregulowano warunki prowadzenia produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego metodami ekologicznymi, system kontroli, certyfikacji produkcji i przetwórstwa, a także obrót produktami rolnictwa.

(8) 60. Małgorzata Miśniakiewicz. ekologicznego oraz ich znakowanie. Przepisy ustawy zaczęły obowiązywać w dniu 3 listopada 2001 r. Rozporządzenia wykonawcze do ustawy o rolnictwie ekologicznym to: – Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 marca 2002 r. (Dz.U. nr 37, poz. 344) w sprawie dopuszczalnych stężeń metali ciężkich zanieczyszczających glebę, – Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 maja 2002 r. (Dz.U. nr 77, poz. 699) w sprawie szczegółowych warunków wytwarzania produktów rolnictwa ekologicznego, – Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 maja 2002 r. (Dz.U. nr 77, poz. 700) w sprawie wykazu substancji dodatkowych, innych składników wspomagających i składników pochodzenia rolniczego wytworzonych metodami innymi niż ekologiczne dopuszczonych do stosowania przy przetwarzaniu produktów rolnictwa ekologicznego [5, 9, 14, 15]. Ustawa o rolnictwie ekologicznym dostosowała prawo krajowe do regulacji, jakie w tym zakresie obowiązują w Unii Europejskiej, tj. Rozporządzenia Rady EWG nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz znakowania jego produktów i środków spożywczych oraz Rozporządzenia Rady (EC) nr 1804/1999 z dnia 19 czerwca 1999 r., uzupełniającego wspomniane rozporządzenie w sprawie rolnictwa ekologicznego o ekologiczną produkcję zwierzęcą. Niezwykle istotne dla rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce będzie uznanie przez właściwy organ Unii Europejskiej krajowego systemu kontroli za równorzędny z unijnym w zakresie certyfikacji zgodności w rolnictwie ekologicznym. Wprowadzony ustawą o rolnictwie ekologicznym system kontroli i certyfikacji jest systemem mieszanym, tj. państwowo-prywatnym. Stanowią go: – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, jako organ upoważniający prywatne jednostki certyfikujące do prowadzenia kontroli i wydawania certyfikatów, a poszczególne upoważnienia wydają: – minister właściwy do spraw rolnictwa – w zakresie produkcji rolnej oraz pozyskiwania dziko rosnących roślin lub ich części, – minister właściwy do spraw rynków rolnych – w zakresie przetwórstwa produktów rolnictwa ekologicznego, – Główny Inspektorat Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych, który pełni rolę urzędu nadzoru nad jednostkami certyfikującymi rolnictwo prowadzone metodami ekologicznymi, – jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne [14] (ich wykaz na 2003 r. i zakres upoważnienia przedstawiono w tabeli 2). Produkcja żywności prowadzona metodami ekologicznymi jest bardziej pracochłonna, a wydajność w początkowym okresie produkcji jest niższa w porównaniu z produkcją prowadzoną metodami konwencjonalnymi. Większa jest również pracochłonność i nakłady na ochronę przed szkodnikami i chorobami. Powoduje to, że ceny żywności ekologicznej muszą być wyższe niż żywności tradycyjnie produkowanej, a jednocześnie produkcja ekologiczna musi być dotowana przez państwo, a ściślej, przez ministra rolnictwa i rozwoju wsi..

(9) Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju.... 61. Tabela 2. Upoważnione jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne w 2003 r. Nazwa jednostki i jej siedziba. Zakres upoważnienia. Polskie Centrum Badań i Certyfikacji Biuro ds. Badań i Certyfikacji, Oddział w Pile. Przeprowadzanie kontroli, wydawanie i cofanie certyfikatów zgodności w zakresie: 1) produkcji rolnej oraz pozyskiwania dziko rosnących roślin lub ich części 2) przetwórstwa produktów rolnictwa ekologicznego 3) wprowadzania do obrotu produktów rolnictwa ekologicznego pochodzących z zagranicy. Jednostka Certyfikacji Produkcji Ekologicznej PNG Sp. z o.o. w Zajączkowie. Przeprowadzanie kontroli, wydawanie i cofanie certyfikatów zgodności w zakresie: 1) produkcji rolnej oraz pozyskiwania dziko rosnących roślin lub ich części (tylko grzyby) 2) przetwórstwa produktów rolnictwa ekologicznego. Bioekspert s.c. Warszawa. Przeprowadzanie kontroli, wydawanie i cofanie certyfikatów zgodności w zakresie: 1) produkcji rolnej oraz pozyskiwania dziko rosnących roślin lub ich części 2) przetwórstwa produktów rolnictwa ekologicznego 3) wprowadzania do obrotu produktów rolnictwa ekologicznego pochodzących z zagranicy. Agro Bio Test Sp. z o.o. Warszawa. Przeprowadzanie kontroli, wydawanie i cofanie certyfikatów zgodności w zakresie: 1) produkcji rolnej oraz pozyskiwania dziko rosnących roślin lub ich części 2) przetwórstwa produktów rolnictwa ekologicznego 3) wprowadzania do obrotu produktów rolnictwa ekologicznego pochodzących z zagranicy. Cobico Sp. z o.o. Kraków. Przeprowadzanie kontroli, wydawanie i cofanie certyfikatów zgodności w zakresie produkcji rolnej (bez pszczelarstwa). Źródło: [8].. Producentowi wytwarzającemu produkty rolnictwa ekologicznego lub realizującemu program przestawiania gospodarstwa rolnego na produkcję metodami ekologicznymi przysługuje dotacja przedmiotowa na podstawie art. 72 ust. 5 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. Wysokość stawek dotacji do 1 ha uprawy ekologicznej dla gospodarstw podejmujących produkcję i produkujących metodami ekologicznymi w 2003 r. podano w tabeli 3. Każdy producent zajmujący się rolnictwem ekologicznym jest co najmniej raz w roku kontrolowany przez upoważnioną przez ministra rolnictwa i rozwoju wsi jednostkę certyfikującą, która wydaje certyfikaty ważne dla gospodarstwa rolnego przez 12 miesięcy. Kontrolę gospodarstw przeprowadzają niezależne organizacje pod kątem wymagań „kryteriów rolnictwa ekologicznego”. Inspektor podczas rozmowy z rolnikiem zbiera ogólne informacje o aktualnej produkcji, problemach,.

(10) 62. Małgorzata Miśniakiewicz. pyta o źródło zakupu nasion, pasz, nawozów, zwierząt oraz o sposoby sprzedaży. Sprawdzane są następujące warunki: – położenie gospodarstwa, by wykluczyć ewentualne zanieczyszczenie z zewnątrz (sąsiednie pola, drogi i zakłady przemysłowe), – mapa gospodarstwa, plan produkcji (sytuacja aktualna oraz z ubiegłego roku), by przeanalizować płodozmian, system nawożenia (obornik, nawozy zielone, nawozy mineralne), – niektóre pola z najważniejszymi uprawami, stan roślin, chwasty, struktura gleby, łąki i pastwiska, by oszacować produkcję pasz; budynki, obory i wybiegi dla zwierząt, by ocenić warunki ich bytowania, – przechowywanie nawozów, środków ochrony roślin, pasz i produktów [14, 15]. Tabela 3. Wysokość stawek dotacji do 1 ha uprawy ekologicznej dla gospodarstw podejmujących produkcję i produkujących metodami ekologicznymi w 2003 r.* Stawka dotacji do 1 ha uprawy w zł Rodzaj uprawy. dla gospodarstw będących w kontrolowanym okresie – w roku poprzedzającym uzyskanie atestu. dla kontrolowanych gospodarstw posiadających atest. Uprawy warzywne. 500. 400. Uprawy rolnicze. 200. 250. Uprawy sadownicze. 550. 500. Plantacje jagodowe. 550. 500. Łąki, pastwiska. 280. 280. * Pełna stawka dotacji jest naliczana do 100 ha upraw ekologicznych, natomiast dla większych gospodarstw, od 100 ha do 300 ha, jest ona obniżona o 50%. Powyżej 300 ha dotacja nie przysługuje. Dotacje wypłacane są w IV kwartale przez Stację Chemiczno-Rolniczą. Utrzymana jest także dotacja na sfinansowanie kosztów kontroli gospodarstwa na zgodność sposobów produkcji z kryteriami rolnictwa ekologicznego. Źródło: [10].. W przetwórni inspektor kontroluje m.in.: dokumenty rejestracji przetwórni, dokumenty z kontroli sanitarnej, wyniki analiz wody i produktów, normy produkcyjne i receptury, rachunki zakupu, magazyny, by sprawdzić możliwość zamieszania produktów z produktami niewytworzonymi metodą ekologiczną, ilość surowców i wyrobów gotowych, oznakowanie. Przestawianie gospodarstwa rolnego na produkcję metodami ekologicznymi jest realizowane co najmniej przez dwa lata, lecz nie powinno trwać dłużej niż trzy lata. W przypadku chowu zwierząt okres ten wynosi od dwunastu miesięcy dla produkcji bydła na mięso i koni do sześciu tygodni dla kur niosek. Po okresie przestawiania i pozytywnych wynikach corocznej kontroli gospodarstwa przez inspektorów niezależnej placówki kontrolnej, Komisja Atestacji Stowarzyszenia Ekoland.

(11) Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju.... 63. podejmuje decyzję o przyznaniu atestu lub odmowie. Gospodarstwa ekologiczne są corocznie kontrolowane przez jednostki kontrolne działające w Polsce. Ponadto gospodarstwa produkujące żywność na rynki Unii Europejskiej są kontrolowane przez jednostki z krajów członkowskich UE, m.in. Skal z Holandii, Ecocert, Lakon i BCS z Niemiec [4, 5, 13]. Tabela 4. Wysokość stawek dotacji na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw na zgodność sposobów produkcji z kryteriami rolnictwa ekologicznego Powierzchnia gospodarstwa. Stawka w zł na jedno gospodarstwo. Do 5 ha użytków rolnych. 400. Powyżej 5 ha do 10 ha użytków rolnych. 450. Powyżej 10 ha do 20 użytków rolnych. 550. Powyżej 20 ha do 50 użytków rolnych. 650. Powyżej 50 ha do 100 użytków rolnych. 700. Powyżej 100 ha użytków rolnych. 800. Źródło: [10].. Wysokość dotacji w 2003 r. na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw ekologicznych przedstawiono w tabeli 4.. 4. Stan rolnictwa ekologicznego w Polsce na tle Unii Europejskiej Produkcja żywności metodami ekologicznymi, w czystym i bezpiecznym środowisku, bez stosowania sztucznych nawozów i syntetycznych środków ochrony roślin, antybiotyków, hormonów wzrostu i genetycznie modyfikowanych organizmów, staje się ważnym kierunkiem funkcjonowania rolnictwa na świecie, a także w Polsce. Jednocześnie żywność ekologiczna cieszy się coraz większym zainteresowaniem i rośnie na nią zapotrzebowanie. W ostatnich latach nastąpił w naszym kraju dynamiczny wzrost liczby gospodarstw ekologicznych, głównie na terenach południowo-wschodniej i środkowej Polski, związany z wprowadzeniem od 1998 r. dotacji do kosztów kontroli, a przede wszystkim wprowadzeniem od 1999 r. dotacji do hektara upraw ekologicznych. W 1999 r. w Polsce było 555 kontrolowanych gospodarstw ekologicznych, których ogólna powierzchnia wynosiła ok. 11 tys. ha, co stanowiło ok. 0,03% ogólnej ilości gospodarstw. W 2002 r. natomiast liczba skontrolowanych gospodarstw ekologicznych wzrosła do 1977, a ich powierzchnia powiększyła się do ok. 53,5 tys. ha, co odpowiadało ok. 0,1% gospodarstw rolnych ogółem. Nadal jednak liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce jest niewielka, zważywszy, że prawie w całości grun-.

(12) 64. Małgorzata Miśniakiewicz. ty na terenie naszego kraju spełniają wysokie wymagane kryteria środowiskowe, tzn. cechuje je brak zanieczyszczenia metalami ciężkimi i innymi zanieczyszczeniami przemysłowymi [5]. Liczbę gospodarstw ekologicznych oraz gospodarstw, które przestawiają produkcję na produkcję ekologiczną w Polsce z podziałem na wielkość powierzchni w 2002 r., przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce pod względem wielkości powierzchni w 2002 r. Przedziały wielkości powierzchni. do 5 ha. 5–10 ha. 10–20 ha. 20–50 ha. 50–100 ha. powyżej 100 ha. Razem gospodarstw. Liczba gospodarstw. 567. 537. 449. 275. 91. 61. 1977. Źródło: [6].. Z powyższego zestawienia wynika, że najliczniejszą grupę stanowiły gospodarstwa o powierzchni do 5 ha i 5–10 ha (1104 gospodarstwa), co stanowiło 55,8% z ogólnej liczby. Natomiast gospodarstwa powyżej 50 ha stanowiły 7,7% ogółu. Gospodarstwa małe (do 10 ha) znajdowały się głównie na terenie południowo-wschodniej Polski w województwach: świętokrzyskim, lubelskim i małopolskim, a także w Polsce centralnej w województwie mazowieckim. Gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha najliczniej występowały w województwach zachodnio-pomorskim i warmińsko-mazurskim. Strukturę gospodarstw ekologicznych w Polsce pod względem wielkości powierzchni na podstawie danych Głównego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych przedstawiono na rys. 2. Procentowy udział poszczególnych form upraw ekologicznych przedstawiono na rys. 3. W krajach Unii Europejskiej rozwój rolnictwa ekologicznego to wynik nie tylko zachęt w postaci dotacji dla rolników, lecz przede wszystkim rezultat rozwoju rynku, czyli produkcji bogatego asortymentu produktów ekologicznych, powstania sprawnej sieci handlowej oraz powiększania się grona konsumentów o wysokiej świadomości ekologicznej. W 2002 r. uprawy ekologiczne w krajach Unii Europejskiej ogółem wynosiły 4 442 900 ha, co stanowiło 3,24% w stosunku do ogólnej powierzchni użytków rolnych. Największe powierzchnie upraw ekologicznych znajdowały się na terytorium następujących krajów: Włoch – 1 230 000 ha, Wielkiej Brytanii – 679 600 ha, Niemiec – 632 200 ha, Hiszpanii – 485 100 ha i Francji – 419 800 ha. Natomiast liczba gospodarstw, które prowadziły produkcję metodami ekologicznymi, wyniosła 142 348, co oznaczało 2,04% ogólnej liczby gospodarstw. Jednocześnie warto zauważyć, że w 2002 r. liczba gospodarstw ekologicznych na terenie UE wzrosła o 12 000 w stosunku do 2001 r., co oznacza dynamikę wzrostu na poziomie 8,5%..

(13) Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju.... 65. 5% 3% 14%. 28%. 23% 27% do 5 ha. 5–10 ha. 10–20 ha. 20–50 ha. 50–100 ha. powyżej 100 ha. Rys. 2. Odsetek gospodarstw ekologicznych pod względem wielkości Źródło: [6].. 1,5%. 44,9%. 49,6%. 1,9% 2,5% łąki i pastwiska. plantacje jagodowe. uprawy warzywne. uprawy rolnicze. uprawy sadownicze. Rys. 3. Procentowy udział poszczególnych form upraw ekologicznych Źródło: [6].. Największą ich liczbę odnotowano we Włoszech – 56 440 gospodarstw, w Austrii – 18 292, Hiszpanii – 15 607 i w Niemczech – 14 703 [5, 6]..

(14) 66. Małgorzata Miśniakiewicz. Tabela 6. Uprawy ekologiczne według rodzajów w 2002 r. (w ha) Wyszczególnienie. Plantacje jagodowe. Łąki i pastwiska. 622,3. 872,2. 18 283,6. 473,3. 349,8. 533,7. 17 988,6. 15 326,0. 107,7. 105,6. 156,7. 14 973,7. 14 506,2. 157,9. 166,9. 181,8. 15 321,3. Ogółem. Rolnicze. 40 720,6. 20 203,6. 738,9. posiadające certyfikat. 19 716,9. 10 371,4. w 2. roku przestawiania się na uprawy ekologiczne. 10 669,7. w 1. roku przestawiania się na uprawy ekologiczne. 10 334,0. Ogółem. Warzywne Sadownicze. Gospodarstwa:. Źródło: [6].. 12. 10. 8. % 6. 4. 2. 0. a. tri. s Au. ia. ia. lg. Be. an. D. F. a. di. an. l in. ja. nc. a Fr. cy. m. ie. N. y g a ia nia cja nia cja ndia ch ur ndi al e a a la W o emb ola rtug szp Szw ryt r I i H Po ks H aB u k l L ie W. re. G. E. U. a. sk. l Po. powierzchnia upraw ekologicznych w stosunku do ogólnej powierzchni użytków rolnych (w %) liczba gospodarstw ekologicznych w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw (w %). Rys. 4. Rolnictwo ekologiczne w krajach Unii Europejskiej i w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie [6]..

(15) Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju.... 67. W Polsce natomiast użytki rolne gospodarstw ekologicznych w 2002 r. wynosiły 44 900 ha, co stanowiło w stosunku do ogólnej liczby użytków rolnych w kraju 0,3%, a liczba gospodarstw zajmujących się rolnictwem ekologicznym wynosiła 1977, co stanowiło 0,1% ogólnej liczby gospodarstw. Jednocześnie powierzchnia użytków rolnych przeznaczonych pod uprawy ekologiczne w Polsce stanowiła 1% ogólnej powierzchni ekologicznej w krajach Unii Europejskiej [6]. Kształtowanie się powierzchni upraw ekologicznych i liczby gospodarstw w krajach Unii Europejskiej i w Polsce przedstawiono na rys. 4. Stan rolnictwa ekologicznego w krajach kandydujących do Unii Europejskiej – dane na koniec 2002 r., przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7. Liczba gospodarstw ekologicznych i powierzchnia użytków rolnych przypadających na gospodarstwa ekologiczne w krajach członkowskich Unii Europejskiej ogółem i w krajach kandydujących w 2002 r.. Kraj. Liczba gospodarstw ekologicznych. Powierzchnia użytków rolnych gospodarstw ekologicznych w tys. ha. w % użytków rolnych ogółem. Kraje UE ogółem. 142 348. 4442,9. 3,24. Kraje kandydujące ogółem. 25 120. 555,1. 0,28. Bułgaria Cypr Republika Czeska Estonia Węgry Łotwa Litwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Turcja. 50 15 654 369 1 040 225 430 1 977 1 200 82 883 18 385. 0,5 0,1 218,1 20,1 105,0 20,0 6,8 53,5 18,7 58,7 5,3 57,1. 0,00 0,04 5,09 2,00 1,80 0,79 0,19 0,30 0,20 2,40 0,67 0,14. Źródło: [6].. Obecnie szacuje się obroty rynku żywności ekologicznej w Unii Europejskiej na poziomie 6 mld USD, natomiast w USA – 4,2 mld USD, a w Japonii 1,2 mld USD. Udział żywności ekologicznej w obrotach branży spożywczej szacuje się w Europie na poziomie 1,5% (w Danii 2,5%), przy corocznej tendencji wzrostowej od 5% do 30–40% w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Szwecji i Danii [8]. W większości tych krajów produkty ekologiczne sprzedawane są w sieci normalnych sklepów spożywczych. We Włoszech, Niemczech i Francji żywność ekologiczną można kupić przede wszystkim w sklepach specjalistycznych. Jednocześnie w Austrii, Wiel-.

(16) 68. Małgorzata Miśniakiewicz. kiej Brytanii, Holandii i Szwajcarii produkty ekologiczne kupuje się tam, gdzie konsumenci najczęściej udają się po zakupy, czyli w supermarketach. W Polsce prof. H. Runowski z SGGW podjął się oszacowania wartości rynku żywności ekologicznej, który wycenił obecnie na około 28 mln zł. Jego zdaniem w tej branży w ciągu kilku najbliższych lat istnieje możliwość nawet dziesięciokrotnego zwiększenia obrotów [10, 12].. 5. Podsumowanie Przemiany, jakie nastąpią po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, spowodują konieczność odejścia od rolnictwa konwencjonalnego dużej grupy mieszkańców wsi. W związku z tym rolnictwo ekologiczne poprzez bardziej pracochłonne metody produkcji, przy jednocześnie rosnącym rynku na jego produkty, może zapewnić ochronę części miejsc pracy, w tym także wielu miejsc pracy dla kobiet, zajmujących się przetwórstwem, sprzedażą i agroturystyką. Taka polityka zatrudnienia jest przy tym popierana w krajach UE, gdyż zapewnia wielofunkcyjny rozwój wsi. Rolnictwo ekologiczne zwiększa także atrakcyjność agroturystyki, dzięki oferowaniu gościom produktów ekologicznych o wysokich walorach zdrowotnych oraz możliwości zachowania urozmaiconego krajobrazu. Stwarza warunki do uzyskania dodatkowych dochodów z prowadzenia edukacji ekologicznej w gospodarstwach, charakteryzujących się różnorodnością uprawianych gatunków roślin i hodowanych zwierząt. Obecnie rośnie zapotrzebowanie na produkty rolnictwa ekologicznego – wysokiej jakości, o pożądanych walorach sensorycznych. Daje to realną szansę zwiększenia dochodów gospodarstw ekologicznych, tym bardziej że średni dochód rolniczy na osobę zatrudnioną w pełnym wymiarze w tego rodzaju produkcji rolnej był w 2002 r. średnio o 60% większy w porównaniu z analogicznym wskaźnikiem uzyskiwanym dla rolnictwa konwencjonalnego [2, s. 8–9]. Taki trend będzie też prawdopodobnie utrzymywał się w przyszłości. Obecnie jednak udział produktów ekologicznych w rynku krajowym w Polsce jest bardzo mały. Nadal część produktów z atestem jest sprzedawana jako produkty konwencjonalne. Z drugiej strony, właściciele sklepów są zainteresowani stałymi dostawami produktów, takich jak świeże warzywa i owoce, nabiał i chleb. Wielu rolników zajmujących się uprawą ekologiczną sprzedaje produkty bezpośrednio klientom przyjeżdżającym do gospodarstw, lub odwrotnie – z dostawą do klienta, a także na targach i kiermaszach. Działanie zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego i spełnienie kryteriów międzynarodowych daje ogromną szansę na eksport produktów ekologicznych na rynki Unii Europejskiej. Obecnie zaledwie kilku eksporterów wysyła za granicę owoce, głównie do przetwórstwa (najczęściej mrożone czarne i czerwone porzeczki, truskawki, owoce dziko rosnące, a także ogórki konserwowe i kawę zbożową). Przyczyną takiego stanu jest mała liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce i ich rozproszenie oraz mały areał upraw ekologicznych..

(17) Rolnictwo ekologiczne w Polsce – regulacje prawne, stan i perspektywy rozwoju.... 69. Rolnictwo ekologiczne pozwala także na stworzenie nowych, pozarolniczych miejsc pracy, wymusza bowiem powstawanie firm zajmujących się obrotem towarowym oraz punktów sprzedaży. Pierwszy sklep oferujący żywność ekologiczną powstał w 1989 r. w Warszawie, dziś jest ich około 200 w całej Polsce. Oferują polskie i importowane, świeże i przetworzone produkty ekologiczne, których asortyment liczy około 200–300 pozycji (w Niemczech, dla porównania, 2000–3000) [1, s. 6–7]. Obecność produktów ekorolniczych na rynku wymusza poza tym stworzenie przetwórni produktów ekologicznych i sieci handlowej w celu oddzielenia tych produktów od produktów konwencjonalnych. Prowadzenie produkcji rolnej metodami ekologicznymi stwarza możliwości produkowania i sprzedawania środków do produkcji dozwolonych w rolnictwie ekologicznym, wymaga także m.in. utworzenia nowych ośrodków produkcji i dystrybucji materiału siewnego i sadzeniowego. Rolnictwo ekologiczne spełnia nie tylko rolę producenta żywności bezpiecznej, ale także funkcję ochrony środowiska i może mieć również ważne znaczenie społeczne i socjalne. Gospodarstwa ekologiczne nie tylko produkują żywność bez użycia syntetycznych środków chemicznych, ale również dbają o jakość całego środowiska naturalnego, w którym funkcjonują, oraz zapewniają dobrostan zwierząt. Literatura [1] Bartosiewicz J., Rolnictwo ekologiczne dewizą XXI wieku, „Aura” 2003, nr 4. [2] Klima K., Rolnictwo ekologiczne w Polsce i Unii Europejskiej, „Aura” 2003, nr 4. [3] Kozłowska A., Rolnictwo ekologiczne – czy ma szansę na rozwój?, „Boss – Rolnictwo” 1999, nr 5 (472). [4] Kryteria rolnictwa ekologicznego Stowarzyszenia Ekoland, Wydawnictwo Ekoland, Przysiek k. Torunia 1994. [5] Metera D., Rolnictwo ekologiczne w Polsce i Unii Europejskiej, www.ecp.wroc.pl/edu, 1.02.2004. [6] Ochrona środowiska 2003. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2003. [7] Organizacyjno-ekonomiczne aspekty rolnictwa ekologicznego, pod red. H. Runowskiego, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. [8] Rolnictwo ekologiczne, Materiały Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, www.ukie.gov.pl, 1.02.2004. [9] Rolnictwo ekologiczne – od teorii do praktyki, pod red. U. Sołtysiak, Stowarzyszenie Ekoland, Stiftung Leben & Umwelt, Warszawa 1993. [10] Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 kwietnia 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa, Dz.U. nr 77, poz. 685. [11] Runowski H., Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1996. [12] Sołtysiak U., Rolnictwo ekologiczne – od producenta do konsumenta, Ekoland, Stiftung Laben & Umwelt, Warszawa 1995. [13] Stankiewicz D., Rolnictwo ekologiczne. Informacja nr 673, Materiały Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu RP, 1999, www.biurose.sejm.gov.pl/teksty, 1.02.2004. [14] Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 16 marca 2001 r., Dz.U. nr 38, poz. 452. [15] Żakowska-Biemans S., Rolnictwo ekologiczne – historia, zasady, regulacje prawne, aktualna sytuacja, „Eko-Dom” 2000, nr 2..

(18) 70. Małgorzata Miśniakiewicz. Ecological Agriculture in Poland – Legal Regulations, State and Development Prospects after the Accession to the EU Ecological agriculture, called also biological, organic or biodynamic husbandry, is a farming system characterized by balanced plant and animal production within a farm, based on unprocessed materials of biological and mineral origin. In the paper the basic goals and principles of ecological agriculture are presented. They enable practical realization of the ecodevelopment principles, activate the natural resources of a farm and ensure durable fertility of soil, good health of animals and high biological quality of crops. On the eve of Poland’s integration into the EU special attention is focused on the state of our legal regulations concerning that sphere. On the basis of the area of ecological culture and the number of farms in the EU countries and in Poland, an analysis of the state of our agriculture as compared with that in the EU is made. Also the position of Polish ecological agriculture in relation to other countries, the candidates for the EU membership, is presented. Transformations which will take place in Poland after May 1,2004 will make it necessary for a large group of farmers to depart from conventional husbandry. The present paper is an attempt to answer the question why it is worthwhile, in this situation, to take an interest in food production using ecological methods..

(19)