160 RECENZJE–SPRAWOZDANIA Magdalena Cuprjak (rec.): Wanda Dróżka,
Generacja wielkiej zmiany. Studium auto-biografii średniego pokolenia nauczycieli polskich 2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Ko-chanowskiego, Kielce 2008, ss. 375. Współczesny nauczyciel, jako centralne ogniwo w procesie edukacji, pełni bardzo trudną rolę. Trudność roli nauczyciela traf-nie określił K. Konarzewski, podkreślając, że jest ona skomplikowana, niejasna i często wewnętrznie sprzeczna1. W podobnej per-spektywie postrzega rolę nauczyciela H. Kwiatkowska, według której reakcją na zło-żoność zjawisk procesu wychowania jest ambiwalencja roli zawodowej, stanowiąca pewien atrybut postawy refl eksyjnego na-uczyciela2. Wychowanie nie składa się bo-wiem z prostych związków przyczynowo--skutkowych, ale skomplikowanych proble-mów, które generują napięcie, a jednocze-śnie „wątpliwości, namysł i wahanie w po-dejmowaniu ważnych decyzji”3.
Osoba nauczyciela, rozpatrywana jako indywidualna jednostka, z jednej strony uwikłana w swoje spory wewnętrzne, zwią-zane z rozwojem w cyklu życia, a z drugiej jako uczestnik życia społeczno-ekonomicz-nego, to niezwykle interesująca, aczkolwiek trudna materia badawcza, eksploracji której podjęła się Wanda Dróżka. Prezentowana 1 K. Konarzewski, Nauczyciel [w:] Sztuka
nauczania. Szkoła, K. Konarzewski (red.),
War-szawa 2002.
2 H. Kwiatkowska, Pedeutologia, Warszawa, s. 200 i n.
3 Ibidem.
książka Generacja wielkiej zmiany. Studium autobiografi i średniego pokolenia nauczycie-li polskich 2004, jest owocem wieloletniego zaangażowania Autorki w badania nad zmianami, jakie zachodzą w obszarze peł-nienia roli zawodowej nauczycieli. Jedno-cześnie jest kontynuacją wJedno-cześniej zakoń-czonego projektu, w którym badaniem zo-stało objęte pokolenie młodych nauczycieli, w wieku do 35 roku życia4.
Analizowana książka ma przejrzystą strukturę, na którą składają się cztery roz-działy, wstęp i zakończenie. Rozdział pierw-szy obejmuje rozważania dotyczące teore-tyczno-metodologicznych aspektów badań, natomiast trzy następne przedstawiają efekt przeprowadzonych analiz z bardzo obszer-nymi fragmentami wypowiedzi badanych osób. Całość tworzy spójną narrację, ujętą w chronologiczne ramy historii życia na-uczycieli: od przeszłości poprzez teraźniej-szość do przyszłości.
Swoje refl eksje W. Dróżka rozpoczyna od analizy kontekstu, w jakim rozpatruje rolę średniego pokolenia nauczycieli. Głównym kontekstem są głębokie przemiany ustrojo-we, które zostały zapoczątkowane w Polsce w 1989 roku, ze szczególnym uwz ględnieniem reformy edukacji. Bardzo istotnym tłem dla kondycji polskiego szkolnictwa są również tendencje globalne, które z jednej strony można obserwować jako szeroki dostęp do wiedzy i wysokich technologii, a z drugiej jako kryzys wartości, brak poczucia zaufania i rozwarstwienie społeczne.
4 W. Dróżka, Młode pokolenie nauczycieli, Kielce 2004.
161 RECENZJE–SPRAWOZDANIA
Swoje dociekania badawcze W. Dróżka lokuje w obszarze metodologii refl eksyjnej, która dzięki usytuowaniu pomiędzy pozy-tywizmem a naturalizmem daje szerokie możliwości analityczne i, jak pisze autorka, przyczynia się do rozwijania „społecznej przestrzeni wiedzy” (s. 66). Wybór tego typu metodologii wiąże się z potrzebą zmiany perspektywy badawczej w naukach społecz-nych. Zmieniająca się rzeczywistość nie mieści się już bowiem w dotychczasowych paradygmatach i wymaga nowych metod, które będą pozwalały na tworzenie wiedzy zaangażowanej społecznie, uwrażliwiającej na istniejące problemy, a przede wszystkim odpowiedzialnej.
Konsekwencją wybranej metodologii jest zastosowana metoda badawcza. W. Dróżka w badaniach posłużyła się metodą autobiografi czną, dzięki której miała możli-wość zbadania nie tylko bezpośrednich do-świadczeń nauczycieli, ale także sposobu, w jaki te doświadczenia są komunikowane. Pisanie autobiografii może jednocześnie pełnić funkcję swoistej autoterapii dla pi-szącego, a poczynione refl eksje mogą wzbo-gacić życie osobiste i praktykę zawodową. Jednakże według Hammersleya i Atkinso-na5 należy pamiętać o pewnych cechach, a zarazem słabościach tej metody. Zwykle autorzy przedstawiają siebie w korzystnym świetle, wygładzają relacje, usprawiedliwiają swoje postępowanie i załatwiają przy okazji własne interesy. Interesujące jest zatem, czy autorka badań wzięła pod uwagę
wymienio-5 M. Hammersley, P. Atkinson, Metody
ba-dań terenowych, Warszawa 2000, s. 166.
ne zastrzeżenia i czy pośród badanych na-uczycieli nie było takich, którzy np. w refor-mie edukacji znaleźli ujście swoich osobi-stych frustracji czy nawet życiowych niepo-wodzeń. Badani nauczyciele osiągnęli już pewną stabilność w sferze tożsamości, mają ustaloną hierarchię potrzeb, wartości i aspi-racji, a więc każda zmiana, która narusza ten ustalony porządek może być postrzega-na jako akt przemocy. Biorąc pod uwagę przemiany o charakterze globalnym, które dotyczą niemal każdej sfery zawodowej, można wysunąć wniosek, iż dla nauczyciela aktem przemocy jest reforma edukacji, a np. dla pielęgniarki reforma zdrowia. Pojawia się zatem pytanie, czy autorka książki zaob-serwowała podczas analiz zgromadzonego materiału takie zafałszowane czy chociażby niepewne fragmenty i czy udało się je – jak radzą Atkinson i Hammersley6 – w jakiś efektywny sposób wykorzystać.
Interesująca jest również charakterysty-ka badanej grupy nauczycieli, którzy wzięli udział w ogłoszonym konkursie. Jak wiado-mo, ochotnicy mogą stanowić grupę o spe-cyfi cznych cechach. Według autorki osoby wyselekcjonowane przez konkurs „w poczu-ciu swej wartości i swego zaangażowania społeczno-zawodowego świadomie zdecy-dowały się na zabranie głosu” (s. 73). Nawet, jeśli owe motywy udziału w badaniu przyj-miemy za pewnik, a pominiemy inne mało prawdopodobne, ukierunkowane na własne korzyści, to nadal będzie to grupa specyfi cz-na. Niestety, wiadomo o niej niewiele, ponie-waż poza liczbą badanych osób
162 RECENZJE–SPRAWOZDANIA łem wiekowym nie ma konkretnych
infor-macji, które mogłyby ją przybliżyć. Zwraca to również uwagę na charakter zebranych pamiętników i autobiografi i. Czy pisane by-ły przez lata, czy specjalnie na potrzeby kon-kursu? Z Odezwy konkursowej wynika, że chodzi raczej o luźne wypowiedzi w formie pamiętnika, dziennika czy listu, a więc pisa-ne jakby na zamówienie, w celu wypowie-dzenia się z perspektywy osoby doświadcza-jącej WIELKIEJ ZMIANY, szeregu radykal-nych i głębokich procesów, a przede wszyst-kim wprowadzonej reformy edukacji, która „okazała się kontrowersyjna w odczuciu najbardziej zainteresowanych: nauczycieli, uczniów i rodziców” (Odezwa konkursowa, s. 372). Można odnieść wrażenie, że treść odezwy jest na tyle sugerująca, że w badaniu mogły wziąć udział tylko te osoby, które od-czuwają trudności związane z reformą i wpi-sują się w owe kontrowersje.
Wanda Dróżka często mówi o wyjątko-wości sytuacji pokolenia współczesnych na-uczycieli, nazywając ją eksperymentalną. Trudno się z tym nie zgodzić, każda bowiem zmiana w postaci np. reformy jest swoistym eksperymentem. Jednakże obok przemian epokowo-ustrojowych nauczyciele podlega-ją również zmianom życiowym, charaktery-stycznym dla okresu dorosłości. Z jednej strony dorosłość to czas pełni możliwości psychicznych oraz intelektualnych, ale z dru-giej okres bardzo wrażliwy na kryzysy egzy-stencjalne7. Autorka książki prezentuje krót-ko badania W. Rakrót-kowskiego (s. 146),
z któ-7 Por. m.in. P.K. Oleś, Psychologia przełomu
połowy życia, Lublin 2000.
rych wynika, że młodzi nauczyciele upatru-ją w reformie edukacji szansę rozwoju. Dla-tego pogłębione badania młodego pokolenia nauczycieli, prowadzone równolegle z bada-niami osób dorosłych, mogłyby rzucić nowe światło na wiele poruszanych tu tematów i dać odpowiedź na pytania np. czy młodzi nauczyciele w związku z reformą również mają poczucie przemocy symbolicznej? W. Dróżka widzi potrzebę takich badań, z tym że przesunięcie w czasie o kilka lat bę-dzie się już wiązać z nową rzeczywistością społeczną, a zatem i nowym kontekstem.
Istnieją badania, które wskazują, że na-uczyciele są gotowi do podjęcia wysiłku w celu przezwyciężenia trudności związa-nych ze zmianą8. K. Appelt wyodrębniła dużą grupę nauczycieli o twórczo-adapta-cyjnym stylu funkcjonowania, który wiąże się z „wysoką oceną własnych możliwości radzenia sobie z zachodzącymi zmianami (…)”9. Wniosek napawa optymizmem, ponieważ współczesność wymusza zmiany w podejściu do kształcenia zarówno uczniów, jak i nauczycieli. W ostatnich kil-kunastu latach pojawiło się wiele koncepcji kształcenia nauczycieli, z których każda próbuje zaradzić pogłębiającej się przepaści pomiędzy światem uczniów i wychowaw-ców. Również w recenzowanej książce zo-stała przedstawiona ewolucja roli nauczy-ciela: od nauczyciela zależnego poprzez niezależnego do współzależnego. Autorka 8 Por. K. Appelt, Środkowy okres dorosłości [w:] Psychologiczne portrety człowieka.
Praktycz-na psychologia rozwojowa, A. Brzezińska (red.),
Gdańsk 2005, s. 550. 9 Ibidem.
163 RECENZJE–SPRAWOZDANIA
analizuje kwestie zmiany kształcenia na-uczycieli z perspektywy rozszerzonego pro-fesjonalizmu (s. 28), podkreśla wagę jako-ściowo nowych kompetencji, tj. umiejętność prowadzenia badań w działaniu jako jednej „z najskuteczniejszych dróg twórczego rozwoju zawodowego” (s. 29). Natomiast w podsumowaniu rozdziału Przeszłość przedstawiono następujący wniosek: „nie ulega wątpliwości, iż każdemu z nich trud-no oswoić się z trud-normami panującymi w społeczeństwie o wysokim poziomie mo-dernizacji, jakim stała się Polska, gdzie zmiana urasta do rangi zasady życia i jest postrzegana jako coś oczywistego, z czym należy umieć współgrać” (s. 137). Konkluzja wynika z treści pamiętników, aczkolwiek pozostawiona bez głębszego wyjaśnienia brzmi jak opinia autorki i pozostawia wra-żenie, że we współczesnej Polsce nie da się normalnie funkcjonować. Z jednej więc strony jest potrzeba zrozumienia zachodzą-cych zmian, a z drugiej blokada, wynikająca z utrwalonego w innej rzeczywistości ha-bitusu.
Przeprowadzone analizy pozwoliły au-torce badań najbardziej wrażliwe problemy, z którymi borykają się współcześni nauczy-ciele średniego pokolenia, ująć w trzech wy-miarach: kulturowo-aksjologicznym i cywi-lizacyjnym, społeczno-politycznym i eko-nomicznym oraz edukacyjno-zawodowym. Taki wniosek uwypukla związek pomiędzy uczestnictwem nauczyciela w życiu społecz-no-kulturowym a pełnieniem przez niego zawodowej roli. Lektura książki pozwala również na stworzenie obrazu nauczyciela na rozdrożu. Świadczą o tym zarówno
bez-pośrednie wypowiedzi badanych, którzy powrót do dawnych wspomnień wyrażają w takich kategoriach, jak: „sentymentalna podróż do dzieciństwa”, „normalne życie”, ,,stałe zasady”, „brak takich problemów, jak dziś”, ale także śródtytuły książki tj. „na roz-drożu wartości”, „pod presją nierówności społeczno-edukacyjnych” czy „fenomenolo-gia reformy oświaty jako »przymusu sym-bolicznego«”.
W związku z tym pojawia się pytanie: czy analizy badawcze, poza diagnozą eks-plorowanego terenu, pozwalają na sformu-łowanie planu naprawy? Czy teoretyczne koncepcje rozwoju zawodowego znajdują swoje zastosowanie dla pokolenia dorosłych nauczycieli? W jaki sposób pokonywać gra-nice pomiędzy, jak mówią badani nauczy-ciele, światem kałamarza a wirtualnym światem młodzieży?
Podsumowując, chciałabym podkreślić wagę podjętych w recenzowanej książce za-gadnień oraz ogromny wysiłek zarówno intelektualny, jak i fizyczny, jaki Wanda Dróżka musiała włożyć w swoje badania. Niniejszy tom ze względu na zastosowaną metodę badawczą i zamieszczenie obszer-nych fragmentów zgromadzoobszer-nych autobio-grafi i, a także jako poważne studium litera-tury może być punktem wyjścia dla formu-łowania szczegółowych problemów, wartych pogłębionych analiz. Powinien być lekturą obowiązkową nie tylko dla pedeutologów, ale dla wszystkich osób, dla których ważne są procesy zmian, jakie zachodzą w polskiej edukacji.
