Urazy wymagające pomocy medycznej w retrospekcji uczniów w wieku 11-15 lat w Polsce (1994-2002) - Epidemiological Review

Maria Jodkowska*, Anna Oblaciñska*, Joanna Mazur** URAZY WYMAGAJ¥CE POMOCY MEDYCZNEJ W RETROSPEKCJI UCZNIÓW W WIEKU 11-15 LAT

W POLSCE (1994-2002)1

*Zak³ad Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik Zak³adu: Anna Oblaciñska

**Zak³ad Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie Kierownik Zak³adu: Katarzyna Szamotulska

W pracy przedstawiono analizê wyników badañ ankietowych, doty-cz¹cych wystêpowania urazów wymagaj¹cych pomocy medycznej u uczniów w Polsce w 2002 r., w zale¿noœci od cech demograficznych, okolicznoœci powstania urazu, jego rodzaju i skutków zdrowotnych. Do-konano tak¿e porównania z wynikami analogicznych badañ wykonanych w 1994 i 1998 r.

S³owa kluczowe: urazy, m³odzie¿ szkolna

Key words: injuries, school-attending adolescents

WSTÊP

Urazy i zatrucia stanowi¹ wa¿ny problem zdrowia publicznego na ca³ym œwiecie. We-d³ug opublikowanego w 1998 r. raportu Œwiatowej Organizacji Zdrowia, rocznie umiera z powodu urazów 5,7 miliona osób (1). Spoœród 15 wiod¹cych przyczyn zgonów dzieci po 5 r.¿., m³odzie¿y i m³odych doros³ych, a¿ 6 wi¹¿e siê z przyczynami zewnêtrznymi. W krajach o najwy¿szym dochodzie, udzia³ urazów w rankingu przyczyn zgonów i tzw. obci¹¿enia chorobami roœnie. Wœród przyczyn zgonów w wieku 5-15 lat, pierwsze miejsce zajmuj¹ wypadki drogowe, czwarte – utoniêcia, pi¹te – przemoc interpersonalna, ósme – samouszkodzenia, dziewi¹te – poparzenia. W rankingu obci¹¿enia chorobami w tej grupie wieku równie¿ pierwsze miejsce zajmuj¹ wypadki drogowe. Upadki, poparzenia i przemoc mieszcz¹ siê w pierwszych piêtnastu przyczynach. Tak¿e w Polsce urazy i zatrucia domi-nuj¹ wœród przyczyn zgonów i hospitalizacji w grupie wiekowej 1-19 lat, stanowi¹c odpo-wiednio 52% i 15% rejestrowanych rocznie przypadków (2,3).

1 _{Publikacja powsta³a w ramach grantu Komitetu Badañ Naukowych Nr 3 PO5D 007 24,}

Mimo znacznej skali zjawiska, jego powszechnoœæ jako przedmiotu badañ epidemio-logicznych jest w Polsce niewielka w porównaniu z innymi chorobami cywilizacyjnymi, jak nowotwory czy choroby uk³adu kr¹¿enia. Tymczasem skuteczne dzia³ania prewencyj-ne s¹ mo¿liwe, gdy znana jest skala zjawiska i grupy obci¹¿oprewencyj-ne wiêkszym ryzykiem dozna-nia urazu, a tak¿e zdefiniowane s¹ cechy osób ze sk³onnoœci¹ do powtarzaj¹cych siê ura-zów (4). Systematyczne zbieranie takich danych pozwala œledziæ trendy czasowe, badaæ jak zmienia siê w kolejnych latach czêstoœæ poszczególnych typów wypadków. Dziêki wpro-wadzeniu modu³u poœwiêconego urazom do powtarzanych co cztery lata badañ zachowañ zdrowotnych m³odzie¿y szkolnej, Polska uzyska³a unikatowe Ÿród³o informacji na temat skali zjawiska i jego uwarunkowañ oraz mo¿liwoœci œledzenia zmian na przestrzeni lat, przy u¿yciu tego samego wystandaryzowanego kwestionariusza.

Celem pracy by³a ocena czêstoœci wystêpowania urazów u uczniów w Polsce w roku 2002, dokonanie ich analizy w zale¿noœci od cech demograficznych, okolicznoœci, rodzaju i skutków zdrowotnych, porównanie otrzymanych wyników z wynikami badañ w latach 1994 i 1998 oraz okreœlenie tendencji zmian w latach 1994-2002.

BADANE OSOBY I METODA

Badania ankietowe przeprowadzono w 2002 r. w reprezentatywnej grupie 6383 uczniów klas V szkó³ podstawowych oraz I i III klas gimnazjum, natomiast w 1994 i 1998 r. w grupie uczniów klas V i VII szkó³ podstawowych oraz I klas szkó³ ponadpodstawowych (n=4527 i n=4861). Wiek badanych wynosi³ odpowiednio 11,13,15 lat. Reprezentatywn¹, ogólnopolsk¹ próbê dobrano metod¹ losowania dwustopniowego, zespo³owego ze straty-fikacj¹ na miejsce zamieszkania. W pierwszym etapie wylosowano 48 powiatów (13%), po 2-4 powiaty w ka¿dym województwie. W drugim etapie losowano w ka¿dym powiecie odpowiedni¹ liczbê klas (5).

Badania stanowi³y czêœæ miêdzynarodowych badañ zachowañ zdrowotnych m³odzie-¿y szkolnej (Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Collaborative Cross-national Study)2_{. Przeprowadzane s¹ one co 4 lata pod auspicjami Œwiatowej Organizacji} Zdrowia Biura Regionalnego dla Europy. W Polsce przeprowadzono je czterokrotnie, w latach 1990, 1994, 1998 i 2002 (5-7), ale kwestionariusz dotycz¹cy urazów zosta³ uwzglêd-niony w badaniach od 1994 r. Blok pytañ poœwiêcony urazom w 1994 roku zosta³ wprowa-dzony jako obligatoryjny (22 kraje), nastêpnie w 1998 r. jako dobrowolny (12 krajów, w tym w Polsce) (8,9). W badaniu 2001/2002 dodatkowy blok pytañ na temat urazów zastosowa³o ponownie 9 krajów (w tym Polska). Badanie ankietowe zasta³o przeprowa-dzone przez odpowiednio dobrane i przeszkolone pielêgniarki szkolne w tym samym cza-sie (prze³om lutego i marca).

2 _{Kierownictwo badañ w Polsce: od 1990 r. do maja 2004 r. – prof. dr hab. med. Barbara}

Woyna-rowska, Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydzia³ Pedagogiczny Uniwer-sytetu Warszawskiego. Od maja 2004 r. – dr n. med. Joanna Mazur, Zak³ad Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka.

Miêdzynarodowy koordynator badañ: dr Candace Currie, Uniwersytet w Edynburgu, Szkocja. Kierownik Miêdzynarodowego Banku Danych: dr Oddrun Samdal, Uniwersytet w Bergen, Norwe-gia.

Jako narzêdzie zastosowano standardowy miêdzynarodowy kwestionariusz (sprawdzony w Polsce w badaniach pilota¿owych), w którym znajdowa³y siê nastêpuj¹ce pytania doty-cz¹ce urazów:

– Ile razy w ostatnich 12 miesi¹cach dozna³eœ urazu, z powodu którego musia³eœ byæ

leczony przez lekarza lub pielêgniarkê?

– Gdzie by³eœ, gdy zdarzy³ siê ten najpowa¿niejszy uraz? – Co robi³eœ, gdy zdarzy³ siê ten najpowa¿niejszy uraz?

– Jakie by³y g³ówne skutki (uszkodzenia cia³a) tego najpowa¿niejszego urazu? – Czy z powodu tego najpowa¿niejszego urazu opuœci³eœ co najmniej jeden dzieñ

na-uki w szkole lub inne Twoje sta³e zajêcia, takie jak uprawianie sportu lub zajêcia dodatko-we?

Mimo, ¿e pytania w kwestionariuszach z lat 1994 i 1998 by³y sformu³owane podobnie, nieco inne niektóre kategorie odpowiedzi utrudnia³y pe³ne porównanie wszystkich danych3_. W pracy wyró¿niono dwie podstawowe czêœci dotycz¹ce odpowiednio czêstoœci i cha-rakterystyki urazów. W ka¿dej czêœci opisano sytuacjê epidemiologiczn¹ w 2002 r., ten-dencjê zmian w latach 1994-2002 oraz zró¿nicowanie demograficzne z podaniem wskaŸ-nika ilorazu szans (IS) z 95% przedzia³em ufnoœci (PU). Przy obliczaniu ilorazu szans i wskaŸników ryzyka dla poszczególnych kategorii urazów (np. w szkole), jako grupê kon-trastow¹ uwzglêdniono osoby, które w badanym okresie w ogóle nie dozna³y urazu. Anali-zê danych przeprowadzono przy pomocy programu EPI INFO 6.04d.

WYNIKI C z ê s t o œ æ u r a z ó w

W 2002 r., w grupie m³odzie¿y szkolnej w wieku 11, 13 i 15 lat, w okresie 12 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie ankietowe, urazu wymagaj¹cego pomocy medycznej dozna³o 28,4% uczniów – co trzeci ch³opiec i prawie co czwarta dziewczynka (tab. I).

Prawie 20% badanych uczniów dozna³o urazu jeden raz w badanym okresie, prawie 9% – 2 razy lub wiêcej. Analiza danych dotycz¹cych urazów w latach 1994,1998 i 2002 wskazuje wzrost czêstoœci urazów dla ca³ej populacji uczniowskiej w badanych roczni-kach (tab. II) – ró¿nice te s¹ istotne statystycznie tak dla ch³opców jak i dla dziewcz¹t (ryc. 1. A), zarówno w mieœcie, jak i na wsi (ryc. 1. B) i w ka¿dym wieku (ryc. 1. C). W latach 1994-1998 ogólna czêstoœci urazów wzros³a o 6,4% (p <0,001), w latach 1998-2002 ten wzrost czêstoœci by³ wyraŸnie mniejszy – o 4,4% (p <0,001). Nale¿y zwróciæ uwagê na czterokrotny wzrost w latach 1994-2002 odsetka m³odzie¿y, która dozna³a urazu wielokrotnie (odpowiednio 2,1% i 8,6%).

C h a r a k t e r y s t y k a u r a z ó w

M i e j s c e p o w s t a n i a u r a z u. Prawie co dziesi¹ty uczeñ dozna³ urazu na

terenie szko³y lub na boisku szkolnym (9,4%), podobnie czêsto (8,7%) zdarzy³o siê to w domu (w³asnym lub cudzym) lub na podwórku (tab. II) (ryc. 2). Na terenie szko³y lub boisku szkolnym ch³opcy doznali urazu czêœciej ni¿ dziewczêta (tab. II), czêœciej

&] VWR üXUD]yZ 'R]QDOLXUD]X

 

&HFK\GHPRJUDILF]QH

 _{2JyáHP UD]} UD]\

LZL FHM 1LHGR]QDOL XUD]X 2JyáHP     3áHü FKáRSF\ G]LHZF] WD             0LHMVFH]DPLHV]NDQLD PLDVWR ZLH              :LHNZODWDFK                    Ta b e l a I. Czêstoœæ urazów wymagaj¹cych pomocy medycznej w retrospekcji uczniów wed³ug

p³ci, wieku i miejsca zamieszkania w 2002 r. (% ogó³u badanych)

Ta b l e I. Medically attended injury rates in pupils retrospection by sex, age and place of living in 2002 (% of questioned)

wie mieszkaj¹cy w mieœcie ni¿ na wsi. Urazy, które mia³y miejsce w domu równie¿ czêœciej dotyczy³y ch³opców oraz uczniów mieszkaj¹cych w mieœcie. U 3% ankietowanych, a u co dziesi¹tego ucznia, który dozna³ urazu, do wypadku dosz³o na terenie obiektu sportowego

(poza szko³¹), prawie czterokrotnie czêœciej u ch³opców ni¿ u dziewcz¹t, istotnie czêœciej

w mieœcie ni¿ na wsi oraz u uczniów 15 letnich (tab. III). W porównaniu z badaniami z lat 1994 i 1998, wyraŸnie wzros³y odsetki uczniów, którzy doznali urazu zarówno w szkole jak i w domu, a odsetki uczniów, którzy doznali urazów na terenie obiektu sportowego utrzymuj¹ siê na podobnym poziomie (ryc. 2).

O k o l i c z n o œ c i p o w s t a n i a u r a z u. Prawie 1/8 ankietowanych uczniów dozna³a urazu podczas zajêæ sportowych, treningu (zarówno w szkole jak i na terenie obiek-tów sportowych poza ni¹ oraz w innych miejscach) (tab. II). Prawie po³owa (45,8%) wszyst-kich urazów sportowych mia³a miejsce w szkole lub na boisku szkolnym i urazy te stanowi-³y niemal dwie trzecie (63,9%) wszystkich urazów, do których dosz³o na terenie szkostanowi-³y lub na boisku szkolnym. U 55% uczniów, którzy doznali urazów sportowych, zdarzy³y siê one podczas zajêæ niezorganizowanych, istotnie statystycznie czêœciej ni¿ podczas zajêæ zor-ganizowanych (p <0,001, IS =1,52, 95% PU 1,2 – 1,54). Czêstoœæ tych urazów wzros³a ponad trzykrotnie w porównaniu z badaniami z roku 1994 (ryc. 3).

Prawie 5% uczniów dozna³o urazu podczas chodzenia, biegania – zabawy (ale nie w czasie zajêæ sportowych). Uraz w takich okolicznoœciach zdarzy³ siê nieco czêœciej u dziewcz¹t ni¿ ch³opców, czêœciej u uczniów w mieœcie ni¿ na wsi. U 3% badanych uczniów, a u co dziesi¹tego, który dozna³ urazu, do wypadku dosz³o podczas jazdy na rowerze,

Ryc.1. Czêstoœæ urazów wymagaj¹cych pomocy medycznej (%) u uczniów w Polsce w latach 1994-2002: A) wed³ug p³ci, B) wed³ug miejsca zamieszkania, C) wed³ug wieku

Fig.1. Medically attended injury rates (%) in pupils in Poland in 1994-2002: A) by sex, B) by place of living, C) by age

A

B

Ta b e l a I I . Miejsce i okolicznoœci doznania urazu oraz rodzaj uszkodzenia cia³a u uczniów w wieku 11-15 lat w 2002 r. (% ogó³u badanych)

Ta b l e I I. Location, injury event and type of injury in pupils aged 11-15 in 2002 (% of questioned) &] VWR üXUD]yZ &KDUDNWHU\VW\NDQDMSRZD QLHMV]\FKXUD]yZ 2JyáHP &Ká '] 0 : 0LHMVFH  ZV]NROHQDMHMWHUHQLHOXEQDERLVNX V]NROQ\P  ZGRPXOXEQDSRGZyUNX  QDWHUHQLHRELHNWXVSRUWRZHJR SR]DV]NRá                                1DMF] VWV]HRNROLF]QR FL  üZLF]\áHPJUDáHPOXEWUHQRZDáHP QD]DM FLDFKVSRUWRZ\FK  FKRG]LáHPOXEELHJDáHPDOHQLH ZF]DVLH]DM üVSRUWRZ\FK  MHFKDáHPQDURZHU]H  XF]HVWQLF]\áHPZEyMFH

 Z\NRQ\ZDáHPSUDF ±]DURENRZ OXE QLH]DURENRZ                                               1DMF] VWV]HVNXWNLXV]NRG]HQLDFLDáD  ]áDPDQLHNR FL]ZLFKQL FLHOXE SU]HPLHV]F]HQLHVWDZXOXE]áDPDQLH DOERZ\ELFLH] ED  VNU FHQLHQDFL JQL FLHOXEQDGHUZDQLH PL QL  VNDOHF]HQLHRWDUFLHVNyU\UDQ\NáXWH LFL WH  ZVWU] QLHQLHPy]JXXUD]JáRZ\V]\L OXENU JRVáXSDXWUDWDSU]\WRPQR FL                                                  

ponad dwukrotnie czêœciej u ch³opców, czêœciej u uczniów mieszkaj¹cych na wsi ni¿ w mie-œcie oraz u uczniów m³odszych. Czêstoœæ urazów podczas jazdy na rowerze od 1994 r. wzros³a prawie dwukrotnie (ryc. 3).

Uraz wyst¹pi³ u co 100 ucznia w wyniku bójki, ponad piêciokrotnie czêœciej u ch³op-ców ni¿ dziewcz¹t, a urazu podczas pracy dozna³o blisko 1% uczniów (tab. II).

R o d z a j u s z k o d z e n i a c i a ³ a. Najczêstszym rodzajem uszkodzenia cia³a u uczniów, w wyniku doznanego urazu, by³o z³amanie koœci lub zwichniêcie stawu oraz wybicie zêba (10,4% ogó³u badanych), co stanowi 43,3% wszystkich urazów, nastêpnie naci¹gniêcie lub naderwanie miêœnia (7,5%) – 31,8% urazów oraz skaleczenia, otarcia skóry i rany k³ute (6,7%) – 28,5%. U co dziesi¹tego ucznia, który dozna³ urazu (2,4% ogó³u badanych), jego konsekwencj¹ by³o wstrz¹œnienie mózgu, uraz g³owy, szyi, utrata

Ryc. 3. Najczêstsze okolicznoœci doznania urazu przez uczniów w latach 1994-2002 (% ogó³u ba-danych)

Fig. 3. The most frequent circumstances of injury events in pupils in 1994-2002 (% of questioned) Ryc. 2. Najczêstsze miejsca doznania urazu przez uczniów w latach 1994-2002 (% ogó³u badanych) Fig. 2. The most frequent location of injury events in pupils in 1994-2002 (% of questioned)

przytomnoœci (tab. II). Z³amanie koœci, zwichniêcie stawu wystêpowa³y najczêœciej u uczniów podczas zajêæ sportowych (ponad po³owa), a nastêpnie podczas chodzenia i biegania – prawie 1/5 oraz podczas jazdy na rowerze (ryc.4). Podobna kolejnoœæ okolicz-noœci urazów jest zwi¹zana z naci¹gniêciem lub naderwaniem miêœnia. Natomiast rany ciête i k³ute oraz urazy g³owy zdarzy³y siê najczêœciej podczas treningu sportowego i jazdy na rowerze (ryc. 4).

Ryc. 4. Rodzaj uszkodzenia cia³a a najczêstsze okolicznoœci urazu u uczniów w 2002 r. Fig. 4. Relationships between injure types and the most frequent circumstances of injury events

in pupils in 2002

Porównanie wymienionych wy¿ej wyników z wynikami badañ z 1994 i 1998 roku uniemo¿liwia fakt, ¿e w badaniach z tych lat uczniowie zaznaczali tylko jedn¹ kategoriê odpowiedzi, a w roku 2002 mogli zaznaczyæ wiêcej ni¿ jedn¹ (np. z³amanie koœci i uraz g³owy). Prawie 3/4 uczniów, którzy doznali urazu, poda³o jeden skutek urazu, 14% dwa, a 11,5% trzy lub wiêcej rodzajów uszkodzenia cia³a.

A b s e n c j a s z k o l n a i p o z a s z k o l n a z w i ¹ z a n a z u r a z a m i. Urazy, których doznali uczniowie, by³y przyczyn¹ nieobecnoœci na zajêciach szkolnych i pozasz-kolnych (2/3 uczniów). U ponad 60% z tych uczniów absencja by³a krótka (1-7 dni), nato-miast u prawie 5% – zdecydowanie d³uga (ponad trzydziestodniowa). Ponad 1/3 uczniów, którzy doznali urazu, nie wymaga³a zwolnienia z zajêæ. Porównanie z badaniami z po-przednich lat jest utrudnione ze wzglêdu na inaczej sformu³owane pytanie – w badaniu z 1994 i 1998 r. pytano jedynie o absencjê szkoln¹ (a wiêc z wykluczeniem wakacji i ferii), w 2002 r. pytanie uwzglêdnia³o równie¿ ten okres czasu (inne sta³e zajêcia, poza lekcjami w szkole).

R y z y k o w z g l ê d n e u r a z ó w (tab. III). Ze wzglêdu na miejsce powstania, ryzyko urazu jest najwiêksze u ch³opców doznaj¹cych urazu na terenie obiektu sportowe-go (IS=3,80), mieszkañców miast (IS=2,18), u piêtnastolatków w porównaniu z 11-latkami (IS=1,94). Podobnie w przypadku urazów sportowych, ryzyko ich powstania wzrasta pra-wie dwukrotnie u ch³opców, równie¿ w mieœcie. Ryzyko powstania urazu podczas bójki jest ponad piêciokrotnie wy¿sze u ch³opców ni¿ u dziewcz¹t (IS=5,08) i ponad dwukrotnie wy¿sze u uczniów w mieœcie, natomiast podczas pracy – trzykrotnie wy¿sze u uczniów starszych i prawie dwukrotnie – u uczniów mieszkaj¹cych na wsi.

Bior¹c pod uwagê rodzaj uszkodzenia cia³a, stwierdzono dwukrotnie wy¿sze ryzyko wzglêdne skrêcenia, naderwania miêœni, z³amania koœci oraz wstrz¹œnienia mózgu i urazu g³owy u uczniów miejskich (tab. III).

* p<0,05, ** p<0,01, ***p<0,001, NS – nieistotne statystycznie

Ta b e l a I I I . Ryzyko urazów u uczniów w wieku 11-15 lat w 2002 r. w zale¿noœci od wybranych cech

Ta b l e I I I . Selected injury risk factors in pupils aged 11-1 5 in 2002

&KDUDNWHU\VW\NDXUD]X &HFKDGHPRJUDILF]QD ,ORUD]V]DQV 3U]HG]LDá_{XIQR FL} S 2JyáHP  FKáRSF\G]LHZF] WDPLDVWRZLH  ODWODW          0LHMVFH  V]NRáDOXEERLVNRV]NROQH FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW         16  GRPOXESRGZyUNR FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW        16 16  RELHNWVSRUWRZ\SR]DV]NRá  FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW          2NROLF]QR FL  ]DM FLDVSRUWRZHWUHQLQJ FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW           FKRG]HQLHELHJDQLH  G]LHZF] WDFKáRSF\PLDVWRZLH  ODWODW       16  16  MD]GDQDURZHU]H FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW        16   EyMND FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW           SUDFD FKáRSF\G]LHZF] WD ZLH PLDVWR ODWODW        16  1DMF] VWV]HVNXWNLXV]NRG]HQLHFLDáD ]áDPDQLHNR FL]ZLFKQL FLH OXESU]HPLHV]F]HQLHVWDZX OXEZ\ELFLH] ED FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW          VNU FHQLH QDFL JQL FLHOXEQDGHUZDQLH PL QLD FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW          VNDOHF]HQLH RWDUFLHVNyU\ UDQ\NáXWHLFL WH FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW         16 ZVWU] QLHQLHPy]JXXUD] JáRZ\V]\LOXENU JRVáXSD XWUDWDSU]\WRPQR FL FKáRSF\G]LHZF] WD PLDVWRZLH  ODWODW         16

DYSKUSJA

W latach 1994-2002 wzros³y odsetki m³odzie¿y, która uleg³a wypadkom i urazom nie-powoduj¹cym skutków œmiertelnych. Stwierdzono, ¿e czêstoœæ urazów ros³a wraz z wie-kiem badanych, a uczniowie mieszkaj¹cy w mieœcie doznali istotnie czêœciej urazu ni¿ ich rówieœnicy na wsi. Wszêdzie zaobserwowano wzrost czêstoœci urazów, oprócz zdarzaj¹-cych siê na terenie obiektów sportowych. Stwierdzono kontynuacjê tendencji obserwowa-nych w latach 1994-1998 i opisywaobserwowa-nych we wczeœniejszych raportach (10-12). Choæ czê-stoœæ urazów u uczniów w latach 1994-2002 wzros³a, to w ci¹gu ostatnich 4 lat uleg³a przyhamowaniu tendencja wzrostowa urazów na wsi. Prawie 10% uczniów uleg³o urazom wielokrotnie. Odsetek tych ostatnich wzrós³ znacz¹co (ponad czterokrotnie na przestrzeni lat 1994-2002)*. O ciê¿koœci urazów œwiadczy fakt, ¿e czêœciej ni¿ co drugi uczeñ, który dozna³ urazu, opuœci³ zajêcia szkolne i/lub pozaszkolne, a u co szesnastego ucznia absen-cja by³a d³ugotrwa³a – ponad 1 miesi¹c.

W latach 1994-1998 czêstoœæ urazów u uczniów 13-letnich by³a najwy¿sza (11), obec-nie szczyt urazowoœci „lekkiej” uleg³ przesuniêciu o oko³o 2 lata. W chwili obecnej trudno wysuwaæ hipotezy dotycz¹ce przyczyny tego zjawiska, nie wiadomo bowiem, czy jest to tendencja trwa³a oraz w jaki sposób mog³y na ni¹ wp³yn¹æ zmiany m.in. w organizacji szkolnictwa.

Najczêstszym miejscem doznania urazu by³a szko³a i boisko szkolne oraz dom i po-dwórko. W latach 1998-2002 uleg³ zmianie rozk³ad czêstoœci doznania urazów w domu i w szkole. W 1994 r. dominowa³y urazy na terenie domu (12), a od 1998 r. szko³a i boisko, a tak¿e teren gier i zabaw przy szkole sta³y siê miejscem, gdzie uczniowie najczêœciej doznaj¹ urazów. W 1998 r. po³owa urazów sportowych mia³a w³aœnie miejsce na terenie szko³y i boisku szkolnym (13), a w badaniach z 2002 r. stwierdzono, ¿e prawie 2/3 urazów wydarzy³o siê podczas æwiczeñ sportowych lub zabaw na terenie szko³y. Pytania zawarte w kwestionariuszu nie by³y na tyle szczegó³owe, aby dostarczyæ informacji, jaka czêœæ urazów doznanych w szkole przypada³a na czas pracy szko³y, a jaka ich czêœæ wydarzy³a siê poza godzinami zajêæ szkolnych. Boiska szkolne czy tereny gier i zabaw przy szkole s¹ bowiem czêstym miejscem aktywnoœci fizycznej uczniów tak¿e poza lekcjami, najczêœciej bez nadzoru.

Trzecim miejscem, pod wzglêdem czêstoœci urazów, s¹ obiekty sportowe poza tere-nem szko³y – dozna³o tam urazu 3% ankietowanych uczniów. Od 1994 r. utrzymuje siê podobny odsetek uczniów, którzy doznali urazu na terenie obiektu sportowego. Byæ mo¿e fakt ten, przy wzroœcie urazów w szkole i w domu œwiadczy o tym, ¿e w zajêciach na terenie obiektów sportowych uczestniczy m³odzie¿ bardziej sprawna fizycznie, a one same spe³niaj¹ coraz lepiej standardy bezpieczeñstwa. Urazy sportowe dominuj¹ natomiast wœród przyczyn urazów, istotnie czêœciej w grupach m³odzie¿y postrzeganych jako bardziej ak-tywne fizycznie – u ch³opców, u uczniów mieszkaj¹cych w mieœcie. Tendencja ta utrzymu-je siê od 1994 r. (14).

W czasie zajêæ sportowych, a tak¿e w czasie chodzenia, jazdy na rowerze wystêpuje najwiêkszy odsetek z³amañ koœci, zwichniêæ stawów, naci¹gniêæ i naderwañ miêœni oraz ran ciêtych i k³utych. Urazy g³owy zdarzaj¹ siê w 1/3 urazów sportowych oraz prawie w 1/4 podczas jazdy na rowerze, czyli w sytuacjach wymagaj¹cych dzia³añ ochronnych i profilaktycznych (jakoœæ sprzêtu, kaski, œcie¿ki rowerowe).

WNIOSKI

1. Czêstoœæ urazów wœród uczniów w wieku 11-15 lat w Polsce wzros³a w latach 1994-2002, z nieznacznym obni¿eniem tempa wzrostu w ostatnich 4 latach. Niepokój budzi ponad czterokrotny wzrost odsetka uczniów, którzy w ci¹gu 1 roku ulegli urazom wielo-krotnie. Wymaga to pog³êbionej analizy uwarunkowañ urazów u dzieci i m³odzie¿y szkol-nej oraz podjêcia prób charakterystyki osób obci¹¿onych ryzykiem powtarzaj¹cych siê urazów.

2. Utrzymuje siê rosn¹ca tendencja czêstoœci wystêpowania urazów u ch³opców, miesz-kañców miast, przy zahamowaniu tempa wzrostu czêstoœci urazów na wsi. Najczêst-szym miejscem doznania urazu pozostaje od 1994 roku szko³a i boisko szkolne oraz dom z jego najbli¿szym otoczeniem Wymaga to dzia³añ prewencyjnych i edukacji do bezpieczeñstwa ukierunkowanej na te grupy szczególnego ryzyka urazów, a tak¿e rodzi-ców i nauczycieli.

3. Najwiêkszy odsetek uszkodzeñ traumatycznych narz¹du ruchu, ran ciêtych i k³utych oraz urazów g³owy wystêpuje podczas zajêæ sportowych, biegania, chodzenia oraz jaz-dy na rowerze. Ze wzglêdu na ciê¿koœæ urazów i ich odleg³e skutki, s¹ to sytuacje wyma-gaj¹ce szczególnych dzia³añ prewencyjnych, m.in. organizacyjnych, zabezpieczenia ja-koœci sprzêtu i wyposa¿enia ochronnego.

M Jodkowska, A Oblaciñska, J Mazur

RETROSPECTIVE OVERVIEW OF MEDICALLY TREATED NON-FATAL INJURIES IN PUPILS AGED 11-15 YEARS IN POLAND (1994-2002)

SUMMARY

The aim of the study was to analyse: annual occurrence of injuries in pupils aged 11, 13 and 15 years in Poland, common location of injury occurrence and type of activity, as well as the type of body harm. The results of the survey were compared with similar studies in 1994 and 1998 and series of trends were drawn. The survey was carried out in Poland within the Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Collaborative Cross-national Study (HBSC). The representative sample (N=6383) was selected by two-stage, cluster drawing with stratification by place of residen-ce. As the survey instrument the international questionnaire was used, translated and adapted for national purposes. Selected determinants of injuries were examined by crude odds (OR) with 95 per cent confidence interval (CI) calculated from contingency tables with the use of EPI INFO 6.04d software.

Results of the study indicated the linear increase of non-fatal injuries among 11, 13, 15 years old pupils in 1994-2002 (from 17,6% to 28,4%) and even more evident increase of repeated injuries in the same time (from 2,1% to 8,6%, respectively). School and home were the most common location of injuries occurrence, while training for sport was the most common type of activity. Boys, living in urban areas were at highest risk of injuries in total, and by selected injuries outcomes.

An increase of awareness that injuries are preventable and implementation of well know in the world prevention strategies are needed to stop disadvantageous trends in non-fatal medically treated injuries among school-aged children.

PIŒMIENNICTWO

1. Injury. A leading cause of global burden of disease. WHO Geneva 1999.

2. Mazur J, Szymborski J, red. Zdrowie naszych dzieci. Wypadki, urazy i zatrucia u dzieci i m³o-dzie¿y w Polsce. Wypadki u dzieci w krajach bogatych - raport Innocenti UNICEF. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka; 2001:13-21.

3. Rocznik Demograficzny 2003. Warszawa: G³ówny Urz¹d Statystyczny; 2003.

4. Mazur J, Woynarowska B. Uwarunkowania urazów m³odzie¿y szkolnej. Zdr Publ 2000;110;338-344.

5. Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szko³y przez m³o-dzie¿ w Polsce w 2002 r. Raport techniczny z badañ. Warszawa: Wydzia³ Pedagogiczny Uniwer-sytetu Warszawskiego. Instytut Matki i Dziecka; 2002.

6. Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne i zdrowie m³odzie¿y szkolnej w Polsce i innych krajach. Tendencje zmian w latach 1990-1998. Warszawa: Wydzia³ Pedagogiczny Uni-wersytetu Warszawskiego; 2000.

7. Woynarowska B. red. Zdrowie m³odzie¿y szkolnej w Polsce i innych krajach. Warszawa: Insty-tut Matki i Dziecka;1996.

8. Health Behaviour in School – aged Children; a WHO Cross-national Study (HBSC). Reseach Protocol for the 1997/98 Survey, WHO 1998.

9. Health Behaviour in School – Aged Children; a WHO CrossNational Study (HBSC). Reseach Protocol for the 2001/2002 Survey, WHO 2002.

10. Mazur J, Woynarowska B. Wypadki i i urazy. Raport z badañ wykonanych w 1998 roku. Warsza-wa: Wydzia³ Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego; 1999.

11. Mazur J, Woynarowska B. Urazy m³odzie¿y w wieku 11-15 lat w Polsce i innych krajach, w latach 1994 i 1998. Zdr Publ 2000;110:211-217.

12. Oblaciñska A, Mazur J, Woynarowska B. Urazowoœæ m³odzie¿y szkolnej w Polsce w œwietle badañ ankietowych. Cz I. Czêstoœæ, rodzaj, stopieñ ciê¿koœci i okolicznoœci urazów. Med Wieku Rozwoj 1997;I,1:27-33.

13. Ma³kowska A, Mazur J, Woynarowska B. Urazy w czasie zajêæ sportowych wœród m³odziezy szkolnej w Polsce i niektórych krajach. Zdr Publ 2003;113:42-47.

14. Woynarowska B, Jodkowska M, Oblaciñska A: Samoocena sprawnoœci i aktywnoœci fizycznej w czasie wolnym u m³odzie¿y szkolnej w latach 1990-1998. Ped Pol 2000;1:35-41.

Otrzymano 1.07.2004 r. Adres autorów: Maria Jodkowska

Zak³ad Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka ul. Kasprzaka 17A, 02-211 Warszawa

tel. (22) 327 73 10