A G N I E S Z K A W O Ś - J U C K E R
Ś R E D N I O W I E C Z N E S A K R A R I A W P O L S C E
KWESTIA TERMINOLOGII
W p r o w a d z e n ie w K ościele katolickim zw yczaju p rz e c h o w y w a n ia ko n sek ro
wanej Hostii pociągnęło za sobą k onieczność o k re śle n ia i fo rm a ln e g o ukształ
tow an ia m iejsc, pojem ników , także naczyń służących tem u celowi. W Polsce
mniej więcej do p oczątków XVII w. pow iąz anie p o zo staw ia n eg o C hleba Eu
ch a ry sty czn e g o z o kreślonym m iejscem w przestrzeni kościelnej nie było
j a s n o określone czy u s ankc jonow ane od p o w ied n im i przepisam i. W olny wybór
w pły w a ł na w ykształcenie się w ieloczłonow ej m ozaiki ty pów i zw yczajów .
P ow stały m.in. p o je m n ik i1 służące do p rz e c h o w y w a n ia N ajśw ię tsz eg o S akra
m entu, p o zb a w io n e kontaktu z ołtarzem.
N a podstaw ie zachow anego w Polsce m ateriału z a b y tk o w eg o należy je
podzielić na d w a zasadnicze typy. Pierwszy, starszy, p rezentuje nisza ścienna,
u m ieszc zo n a najczęściej w przestrzeni prezbiterium , rzadko w zakrystii, czy
innych częściach kościoła. Prosta w nęka nierzadko otrz y m y w a ła b o gatą o pra
wę rzeźbiarską. Z a m y k a j ą w większości w y p a d k ó w k ra ta żelazna, lub d odat
k ow o niek ied y d rew niane d rz w iczki2, na których m o g ą pojaw iać się m alo w a
ne tem p erą sceny (il. 1, 2). S p ecyficzną o d m ia n ą p o w y ż sz e g o typu j e s t nisza
M g r Ag n i e s z k a WoŚ - Ju c k e r - a b so lw e n tk a h isto rii sz tu k i K U L i A B E G G - S T IF T U N G R ig g is b e rg , S z w a jc a ria ; a d re s do k o re sp o n d e n c ji: ul. P a rty z a n tó w 3 1 /2 , 2 4 -1 5 0 N a łęc zó w .
1 S to su ją c o k re ś le n ie p o jem n ik , m am n a m yśli w y d z ie lo n e m ie js c e w k o śc ie le , rodzaj szafk i z a w ie ra ją c e j k o n s e k ro w a n ą H ostię.
2 W w ię k sz o śc i s a k ra rió w P o lsk i p ó łn o c n e j sto so w a n o z a m k n ię c ie z ło ż o n e z d rz w icz e k i k ra ty , w p rz e c iw ie ń s tw ie d o te re n ó w Ś lą sk a , g d z ie p rz e w a ż a je d y n ie z a m k n ię c ie kratą.
k o re sp o n d u ją ca ideow o z przedstaw ieniam i m alarskim i, w ystępującym i na
ścianach k o ścio ła w jej najbliższym sąsiedztw ie (il. 3).
Drugi, m łodszy, bardziej okazały typ, to w oln o sto jące lub przyścienne
„ w ie ż o p o d o b n e ” konstrukcje, w ykonane w kam ien iu albo drewnie. T e często
m o n u m en taln e twory pok ry w a w y staw n a rz eźb a a rc hitektonic zna lub zdobią
m alow ane ornam enty, a zam yka je nieraz kilka krat (il. 4).
J ednym z po d staw o w y c h problem ów , jak ie niesie ze so b ą badanie powyżej
o pisanych obiektów , je s t zagadnienie term inologii. Średniow ieczni oraz n o w o
żytni „ludzie K o ścio ła” posługiw ali się licznym i, często w ieloznacznym i
nazw am i. Z a p e w n e to naw arstw ienie się i przejęcie w ielow iekow ej tradycji
sp o w o d o w a ło podobny stan rzeczy w polskiej literaturze naukow ej z dziedzin
historii sztuki i liturgiki, d ynam icznie ro zw ijających się od końca XIX w.
S y m p to m aty cz n y je s t fakt, że w C entralnym O śro d k u D o k um entac ji Zabytków
w W a rsza w ie ow e „ p ojem niki” skatalogow ane są pod różnym i nazwam i.
N ajczęściej używ anym i term inam i w literaturze p rz edm iotu są nazwy:
cyborium , tabernakulum - określenia szerokie, d o tyczące zasadniczo w szel
kich m iejsc prz e c h o w y w a n ia k o nsekrow anych H ostii3 oraz sakram entarium
i sakrarium - charakteryzujące je d y n ie „ p o je m n ik i” p o z b a w io n e w szelkiego
kontaktu z ołtarzem . S poradycznie spotyka się także inne łacińskie pojęcia
a rm a riu m czy repositorium , j a k rów nież z d a rza ją się bez p o śred n ie tłum acze
nia z innych ję z y k ó w europejskich, j a k dom ki sak ram en taln e4, czy domki
eu c h a ry sty c z n e 5. P om ińm y je d n a k te ostatnie określenia, które nie znalazły
p o w sze ch n eg o zastosow ania, i przyjrzyjm y się tylko ro z p ow szec hnionym
term inom .
C yborium , łac. ciborium - w yraz p o ch o d z en ia g re ckiego oznaczający w
antyku strąk fasoli egipskiej oraz pu ch a r do picia w kształcie strąka6. W śred
niow ieczu term in przyjął wiele różnorodnych znaczeń zw ią zan y c h z nazew n ic
tw em kościelnym . I tak, posługiw ano się nim dla sch a rak tery zo w an ia w szel
3 T e rm in tab e rn a k u lu m p o ja w ia się tak że w z a w ę ż o n y m se n sie , z a re z e rw o w a n y je d y n ie d la sz a fk i z w ią z a n e j na sta łe z o łtarzem .
4 M . N o w o d w o r s k i , T a b e rn a k u lu m , w: E n c y k lo p e d ja K o śc ieln a . P o d łu g T e o lo g ic z
n e j E n c y k lo p e d ji W etzera i W elteg o z lic z n e m i j e j d o p e łn ie n ia m i, t. X X V III. W arsz a w a 1905,
s. 141.
5 A. R a f a ł k o, D zie je ta b e r n a k u lu m w P o lsc e , w: S tu d ia z d z ie jó w L itu r g ii w P olsce, red. W . S c h e n k , t. IV , L u b lin 1982, s. 2 1 7 -2 2 2 ; J. N o w i ń s k i, A r s E u ch a r is tic a . Idee,
m ie js c a i f o r m y to w a r z y s z ą c e p r z e c h o w y w a n iu E u c h a r y s tii w s z tu c e w c ze s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j i ś r e d n io w ie c z n e j, W a rsz a w a 2 0 0 0 , s. 189-198.
6 F. B o b r o w s k i , S ło w n ik ła c iń sk o -p o lsk i, t. I, W iln o 1 9 0 5 3 szp. 70; S ło w n ik łaciń -
kiego rodzaju przykrycia, np.: baldachim u w z n o sz ące g o się nad ołtarzem 7,
figuram i św iętych czy figurami g ro b o w y m i8, j a k rów nie ż sam ego sklepienia
k o śc io ła 9. P onadto określano nim naczynia roz m a ityc h kształtów zawierające
k o n se k ro w a n e H o s t ie 10 (w tym rów nież tych z a w ieszo n y c h nad ołtarzem)
oraz m iejsca prz e c h o w y w a n ia N ajśw iętszego z N a jś w ię ts z y c h 11. Ostatnia
definicja nie by ła zde te rm in o w an a przez określony je d e n typ o w ego pojem n i
ka. C y b o riu m oznaczało zarów no ta b ernakulum w iszące, niszę w ścianie,
w o lnostojący p o jem n ik w kształcie wieży, j a k i szafkę ołtarzową.
W ięk sz o ść w izytatorów na terenie Polski w 2. poł. X V I i 1. poł. X V II w.
rów nież posłu g iw ała się tym ogólnym term inem dla o z n a cze n ia m iejsca prz e
ch o w y w a n y c h H o s t i i12. W 2. poł. X V II w., kiedy to coraz częściej w p ro w a
dzane było pojęcie tabernakulum , n az w a cy b o riu m w a n a lo g ic zn y m ro z u m ie
niu pojaw iała się sporadycznie. Zaczynało n a tom iast d o m in o w ać określenie
c yborium j a k o n aczynia zaw ierającego N ajśw iętszy S a k r a m e n t 13.
7 S ło w n ik ła c in y śr e d n io w ie c z n e j w P o lsce , red. M . P le z ia , t. II, W r o c ła w - K r a k ó w - W a r - s z a w a 1 9 5 9 -1 9 6 7 , szp. 37 9 ; J. E n g e m a n n, W . D ü r i g, C ib o riu m , w: L e x ik o n d es M itte
la lte rs, red. R .-H . B a u tie r, t. II, M ü n c h e n -Z ü ric h 1983, szp. 2 0 6 2 -2 0 6 3 ; J. K r ü g e r ,
K. G a l l u s S a n d e r , Z ib o riu m , w: L e x ik o n f ü r T h e o lo g ie u n d K irc h e, red. K. W alter, t. X, F r e ib u r g - B a s e l- R o m - W ie n 2 0 0 1 3, szp. 1448.
8 J. B r a u n, D e r c h r is tlic h e A lta r u n d se in e g e s c h ic h tlic h e E n tw ic k lu n g , M ü n c h e n 1924, s. 283.
’ B r a u n , D e r c h ris tlic h e ..., s. 283.
10 D u C a n g e, G lo ss a riu m M e d ia e e t in fim a e la tin ita tis , t. II/III, G ra z 19542 s. 3 2 3 -3 2 4 ;
S ło w n ik ła c in y ś r e d n io w ie c z n e j..., t. II, szp. 37 9 ; E n g e m a n n , D ü r i g , C iborium ...
szp . 2 0 6 3 ; K r ü g e r , G a l l u s S a n d e r , Z ib o riu m ... , szp. 1448.
11 B r a u n , D e r c h ristlic h e ... s. 2 8 3 -2 8 4 ; S ło w n ik ła c in y ś r e d n io w ie c z n e j..., t. II, szp. 379.
W iz y ta c ja z 1580 r. d la W ro cła w ia : A. N o w a c k, D e r ä lte s te V is ita tio n s b e r ic h t ü b e r
d ie B r e s la u e r K a th ed ra le , K re u zk irc h e u n d St. Ä d ig iu s vo m J a h r e 158 0 . „ A rc h iv fü r sc h les is ch e
K irc h e n g e s c h ic h te ” 1(1936), s. 8 0 -9 7 ; W iz y ta c ja z 1579 d la a rc h id ia k o n a tu w ro c ław sk ie g o : J. J u n g n i t z, D ie V is ita tio n s b e r ic h te d e r D iö ze se B re sla u , t. I, B re slau 1902-1908, s. 5 9 -1 0 5 ; W iz y ta c ja z 1598 r. w d e k an a ta c h b y to m s k im i p sz c z y ń s k im : M . W o j t a s, A kta
w iz y ta c ji d e k a n a tó w b y to m s k ie g o i p s z c z y ń s k ie g o d o k o n a n e j w ro ku 1 5 9 8 z p o le c e n ia J erze g o k a r d y n a ła R a d ziw iłła , b isk u p a k ra k o w sk ie g o , K a to w ice 1938; W iz y ta c ja z 1596 r. w d iec ez ji
k ra k o w s k ie j, T. D ł u g o s z , S p ra w y litu r g ic z n e w X V I w. w d ie c e z ji k r a k o w sk ie j, „R uch B ib lijn y i L itu rg ic z n y ” 4 (1 9 5 1 ), s. 3 0 1 -3 0 3 ; W iz y ta c ja z 1599 r. w d iec e z ji k rak o w sk iej: C z. S k o w r o n , A k ta w iz y ta c ji d e k a n a tu k r a k o w s k ie g o 15 9 9 roku. M a te r ia ły do d zie jó w
K o śc io ła w P o ls ce , t. II, L u b lin 1965.
13 P ra w id ło w o ść tę d a je się p rz e śle d z ić p o ró w n u ją c ślą sk ie ak ta w iz y ta c y jn e z 1. i 2. poi. X V II w .; J u n g n i t z, D ie V is ita tio n s b e r ic h te ..., s. 5 9 -1 0 5 ; p o r.: B r a u n , D e r c h r is tli
W X IX i X X -w iecznej literaturze naukow ej pojaw iły się w szystkie średnio
wieczne z n a cze n ia terminu, przy czym niektóre zostały sp recyzow ane i za w ę
żone. N a zw ę c yborium ja k o naczynia z a rez erw o w an o j e d y n ie dla puszki w
kształcie kielicha z o so b n ą p rz y k ry w ą (typ rozw inięty z p ix is w trakcie XII
w i e k u ) 14.
L iteratura zach o d n ia term in c yborium uściśliła także dla specyficznej fo r
my szafki ołtarzow ej, rozwijającej się od około 1460 ro k u w e W łoszech
i reprezentującej najczęściej m ałą bu d o w lę ce n traln ą (niekiedy w kształcie
kielicha lub m onstrancji), w olnostojącą na o łt a r z u 15.
T a b e r n a k u l u m , łac. ta b ernaculum , pochodz ące od ta bern a - namiot,
szałas, buda, także s a n k tu a r iu m 16, w tekście W u lg aty ozna cza ją ce namiot,
p rz y b y te k 17.
W średniow ieczu słow em tym określano o dpow iednio: 1) b aldachim lub
k o n o p e u m um ieszc zo n e powyżej w iszącego nad ołtarzem p o jem n ik a z H o s
t i ą 18, 2) także sam sposób je g o z a w ie s z e n ia 19 i 3) n az w ę n ac zynia (w ob
ręb definicji w chodziły niemal w szystkie typy n ac zyń zaw ierających E ucha
rystię czy re lik w ie )20, 4) m iejsca prz e c h o w y w a n ia S ak ra m e n tu O łtarza -
nisza ścienna, sakrarium w ieżow e, szafka o łta rz o w a 21 5) m on stran cję22,
14 P. S k u b i s z e w s k i , R o m a ń sk ie c y b o r ia w k s z ta łc ie c z a r y z n a k ry w ą . P ro b lem
g e n e z y , „ R o c z n ik H isto rii S z tu k i” 5 (1 9 6 5 ), s. 10; R. W e s s e n b e r g, D a s g o tis c h e S a k r a m e n tsh a u s, G ie ß en 1937, s. 4; A. K i n g, E u c h a r is tie R e s e r v a tio n in the W e stern C hurch,
N ew Y o rk 1965, s. 135; S ło w n ik te r m in o lo g ic zn y s z tu k p ię k n y c h , w y d a n ie n o w e , W arsza w a 1996, s. 338.
15 H. C a s p a r y, D as S a k ra m e n ts ta b e r n a k e l in Ita lie n b is zu m K o n zil von Trient. G e s
talt, Ik o n o g r a p h ie u n d S y m b o lik , k u ltisc h e F u n ktio n , M ü n c h e n 1964, s. 8; H. C a s p a r y, K u lt u n d A u fb e w a h r u n g d e r E u c h a r is tie in Ita lie n v o r d e m T r id e n tin iu m , „ A rch iv fü r L itu rg ie
w is s e n s c h a ft” 9 (1 9 6 5 ), s. 122; K i n g , E u c h a r is tie R e s e r v a tio n ..., s. 135; L e x ik o n d e r K unst,
M a lerei, A rc h ite k tu r, B ild h a u e rk u n st, t. X I. F r e ib u r g - B a s e l- W ie n 1990, s. 242.
16 B o b r o w s k i, S ło w n ik ła c iń sk o -p o lsk i, t. II, szp. 1622; W a l d e , L a te in isc h e s
e ty m o lo g is c h e s W ö rterb u ch , t. II, H e id elb e rg 1 9 3 8 -1 9 5 4 , s. 6 3 9 ; S ło w n ik ła c iń sk o -p o lsk i, red.
M. P lezia, t. V, W a rsz a w a 1979, s. 328.
17 N o w o d w o r s k i , T a b e rn a k u lu m ..., s. 140.
18 B r a u n, D e r c h ristlic h e .., t. I, s. 2 8 9 ; O. N u s s b a u m , D ie A u fb e w a h r u n g d e r
E u c h a r is tie , B o n n 1979, s. 4 2 7 ; S. K. L a n g e n b a h n , G. B i n d i n g, T a b ern a kel,
w: L e x ik o n f ü r T h e o lo g ie u n d K irch e, red . N. A n g e rm a n n , N o rb e rt, M ü n c h e n , K a sp e r, W alter, t. V III, F r e ib u r g - B a s e l- R o m - W ie n 3 1997, szp. 392.
19 N u s s b a u m, D ie A u fb e w a h ru n g ... , s. 4 2 7 . 20 T am że.
21 D u C a n g e, G lo ss a riu m M ed ia e e t in fim a e la tin ita tis , t. V III/X , G ra z 1954, s. 3; L a n g e n b a h n , B i n d i n g, T a b e rn a k e l..., szp . 392.
22 B r a u n, D e r c h ris tlic h e ..., t. I, s. 2 8 9 ; C a s p a r y, D a s S a k ra m e n tsta b e r n a k e l..., s. 9; L a n g e n b a h n , B i n d i n g, T a b e rn a k e l..., szp. 392.
6) w Szkocji retabulum ołtarzow e z niszam i z a o p atrzo n y m i w relik w ie23,
7) tron biskupi w chórze 4, 8) katafalk, tru m n ę 25, w re szcie 9. tryptyk złot
n ic z y 26. Od X V I w. coraz częściej stosow ano j e ja k o term in u s techn icus na
ozn a cze n ie m iejsca przech o w y w an ia E ucharystii, zw ią zan e g o na stałe z m ensą
o łta rz o w ą 27, gdyż od tego czasu składanie Eucharystii na ołtarzu zaczyna
być coraz cz ęstszym zwyczajem.
W Polsce, gdzie nadal w ykorzystyw ane są stare schow ki eucharystyczne,
w tekstach w izytacyjnych od 2. poł. X V II w. pojęcie tab ern ak u lu m używ ane
je s t ogólnie dla każdego „pojem nika” prz ezna czone go na k o n s e k ro w a n ą H o s
tię28.
Jak ju ż w sp om niano powyżej, polskie o p ra c o w a n ia i en c y k lo p e d ie po cz ąw
szy od końca X IX w. stosowały w je d n a k o w y m zn a czeniu term iny tabernaku
lum i cy b o riu m ja k o „różne typy wnęk, w ieżyczek, skrzyneczek czy całych
budow li, w których p rzechow uje się naczynia z E u c h a ry stią ”29. W ydaje się
je d n a k , że ich popularność p rzechodziła d ając ą się u ch w y cić ewolucję. W
okresie przed II w o jn ą św iatow ą preferow ano okre śle nie c y b o r iu m 30, później
natom iast coraz częściej zastępow ano je term inem tabernakulum . P rzykładow o
w K a ta lo g u Z a b ytkó w Sztu ki w P olsce w y d a w a n y m w latach pięćdziesiątych
i w c zesn y ch sześćdziesiątych XX w. niem al w yłąc zn ie w y stęp u je n azw a ta
bernakulum . Z czasem doszło do niemal c a łkow ite go w y p a rc ia pojęcia c y b o
ri u m 31, tak że Sło w n ik term in o lo g iczn y sztu k p ię k n y c h , w yd a n y w 1996 ro
ku, m ów i o b łędnym stosow aniu tego słowa w p rz y p ad k u „tabernakulum
2 3 N u s s b a u m. D ie A u fb e w a h ru n g ... , s. 427.
24 D u C a n g e, G lo ss a riu m M e d ia e e t in fim a e la tin ita tis , t. V III/X , s. 3. 25 T am że .
26 K i n g, E u ch a r is tie R e s er va tio n ... , s. 132-134.
27 B r a u n, D e r c h r is tlic h e ..., t. I, s. 2 8 9 ; N u s s b a u m , D ie A u fb e w a h r u n g ..., s. 427. 28 P o ró w n aj np. o d p o w ie d n ie frag m e n ty w iz y ta cji a rc h id ia k o n a tu w ro c ła w s k ie g o z roku 1 6 6 6 /1 6 6 7 . J u n g n i t z. D ie V is ita tio n s b e r ic h te ..., s. 2 9 8 -7 3 5 .
29 R a f a 1 k o, D zie je ta b e r n a k u lu m ..., s. 204.
30 T e rm in u teg o u ż y w a ją p rz y k ła d o w o litu rg iśc i: W . K n a p i ń s k i , C y b o riu m , w: En-
c yk lo p e d ja K o śc ieln a . P o d łu g T e o lo g ic zn e j E n c y k lo p e d ji W etzera i W e lteg o z lic zn e m i j e j d o p e łn ie n ia m i, t. III, W a rsz a w a 1874, s. 5 4 6 -5 4 9 ; A. N o w o w i e j s k i, W ykła d litu rg ji k o śc io ła k a to lic k ie g o , 1.1, W a rsz a w a 1893, s. 4 3 4 -4 4 7 ; o ra z h is to ry c y sz tu k i: A . B o c h n a k,
J. P a g a c z e w s k i , Z a b y tk i p r z e m y s łu a r ty sty c zn e g o w k o ś c ie le p a r a fia ln y m w L u b o rzy cy. K ra k ó w 1925, s. 5; T. D o b r o w o 1 s k i, K o śc ió ł św . S ta n is ła w a w S ta re m B ielsku . P rzy
c z y n e k d o d z ie jó w g o ty k u w P o lsce, K a to w ice 1932.
31 M am tu o c z y w iś c ie na m yśli z n a c ze n ie c y b o riu m w s e n sie sz a fk i. P o z o s ta łe ro z u m ien ia term in u ja k o b a ld a c h im u nad o łta rze m czy n a c z y n ia w k s z ta łc ie k ie lic h a są nad al używ ane.
w olno stojącego lub w m u ro w a n eg o w ścianę” 32. Z kolei mniej więcej od
połow y lat sześćdziesiątych XX w. określenie ta b ern ak u lu m traci na popular
ności na rzecz sakram entarium .
O be cnie w y s tęp u ją głów nie dw ie m ożliw ości sto so w an ia term inu taberna
kulum w zn a czeniu litu rg ic zn y m 33. D efinicja ogó ln a zakłada, że ja k o taber
nakulum „ro zu m iem y różne typy wnęk, w ieżyczek, s k rz y n ecz ek czy całych
budow li, w których p rzechow uje się n ac zynia z E u c h a ry stią ”34. Drugi w a
riant z a rez erw o w an y je s t je d y n ie dla szafki o łta rz o w e j35.
T erm in y sakrarium i sakram entarium polska historia sztuki stosuje za m ie n
nie, przy cz y m drugi z nich cieszy się w iększ ą popularnością. S am a nazwa
nie w p ro w a d z a roz różnienia na obiekty w olnostojące, czy też zw ią zane ze
ścianą. T eg o typu inform acje ujaw nia dalszy opis.
Ł ac iń sk ie sa c ra riu m , pochodz ące od sa c e r - święty, p o św ię c o n y 36 (lub
sa cru m ew en tu aln ie sa c ra 37) oznaczało w antyku m iejsce, gdzie p rz e c h o w y
wano rzeczy pośw ięcone, przedm ioty kultu, w tym skarbiec św iątynny; także
w e w n ę trz n ą część świątyni, san k tu ariu m 38. W e w c zesn y m okresie kultury
chrześcijańskiej charakteryzow ało pom ieszc zen ie boczne, przylegające do
części ołtarzow ej kościoła. Było ono o d p ow iednikiem je d n e g o ze wschodnich
pastoforiów , służącego do przech o w y w an ia ksiąg liturgicznych, szat, naczyń,
od V w. także E uch a ry stii39. Okres średniow ieczny w raz z tradycją składa
nia k o n sek ro w an y ch Hostii w p o m ieszczeniu prz y p rez b iterialn y m (sakrarium
u w a ża się za prototyp dzisiejszej zakrystii) prz ejm u je także je g o n azw ę40.
32 S ło w n ik te r m in o lo g ic zn y ... s. 409.
33 P o m ija m tu te rm in o lo g ię o p a rtą na z a ło ż e n ia c h fo rm a ln y c h , j a k ą p rz y k ła d o w o sto su ją: E. B a a re -S c h m id t (D a s s p ä tg o tis c h e T a b e rn a k e l in D e u ts c h la n d , B o n n 1937, s. 1) i H. C asp ary
(D a s S a k r a m e n ts ta b e r n a k e l..., s. 8).
34 R a f a ł k o, D z ie je ta b e r n a k u lu m ..., s. 2 0 4 ; z o b a c z tak ż e: N o w o d w o r s k i ,
T a b e r n a k u lu m ..., s. 1 4 0-145; L e x ik o n d e r K unst, M a le r e i..., s. 2 4 2 ; L a n g e n b a h n ,
B i n d i n g, T a b e rn a k e l..., szp. 392.
35 M. K o w a l e w s k i , M a ły S ło w n ik T e o lo g ic zn y , P o z n a ń - W a r s z a w a - L u b lin 1960, s. 3 7 5 ; J. B. O ’C o n n e 1 1, T a b e rn a c le, w: N e w C a th o lic E n c y c lo p e d ia , t. X III, N ew Y o r k - S y d n e y 1967, s. 9 0 8 ; S ło w n ik ter m in o lo g ic z n y ..., s. 409.
36 W a l d e , L a te in is c h e s e ty m o lo g isch e s... s. 459.
37 B o b r o w s k i, S ło w n ik la c iń s k o -p o ls k i..., t. II, szp. 1224. 3 S ło w n ik la c iń s k o -p o ls k i..., s. 5.
39 B r a u n , D e r c h r is tlic h e ..., t. II, s. 574; G. B a n d m a n n , Ü b e r P a sto p h o rien u n d
v e r w a n d te N e b e n r ä u m e im m itte la lte r lic h e n K irc h e n b a u , w: K u n s tg e s c h ic h tlic h e S tu d ie n f ü r H a n s K a u ffm a n n , red. B ra u n fe ls, W o lfg a n g , B e rlin 1956, s. 2 4 -2 5 ; N u s s b a u m , D ie A u fb e w a h r u n g ..., s. 2 9 2 -2 9 9 .
Z czasem term in zostaje rozciągnięty na inne służące do tego celu miejsca,
bez w z glę du na ich formę. T ak też m.in. p o sługuje się tym o kreśleniem So
bór T ry d e n c k i41.
W y d a je się, że pojęcie sakrarium w znaczeniu „ p o je m n ik a ” było w śred
niow ieczu na terenie Polski dość pow szechne. P o tw ie rd z a to m iędzy innymi
zabytek w rocław ski, gdzie sam artysta - Jodok - w w y k u ty m napisie określił
sw oje dzieło n a z w ą sakrarium 42. T ak ż e teksty z a c h o w a n y ch statutów syno
dalnych XV w. i pocz. XVI w. p o sługują się tym te rm in e m 43.
N azw ę sakrarium stosow ano rów nież dla o z n a cze n ia zbiornika, najczęściej
w form ie m isy kam iennej um ieszczonej w niszy w pobliżu ołtarza, do której
zlew an o n a d m ia r w ody - chrzcielnej, św ięconej, do ablucji oraz zsypyw ano
popiół po spalonych pośw ięconych p rz e d m io ta c h 44. O be cn ie korz ysta się z
określeń: piscina, lawaterz, lavabo45.
Ł ac iń sk ie słow o sa c ra m e n ta riu m od sa cra m e n tu m - wiara, w yznanie
wiary, obrzęd religijny, nauka chrześcijańska, ta jem n ica wiary, sakrament,
zw ła szcz a E ucharystia, godność sakralna46, za w d z ię c z a sw oje narodziny kul
turze chrześcijańskiej. O becnie używ ane je s t w d w óch znaczeniach: jako
sak ram en tarz - księga liturgiczna za w iera ją ca m o dlitw y m szalne kapłana oraz
sak ram en tariu m - m iejsce przech o w y w an ia E ucharystii p o z a ołtarzem . W y d a
je się, że w okresie średniow iecza i epoki now ożytnej term in ten nie był
stosow any w tym drugim znaczeniu, a jeżeli ju ż , to n iezw y k le rzadko47.
re c e p to riu m . Z o b . m .in .: J. S a u e r, S y m b o lik d es K irc h e n g e b ä u d e s u n d s e in e r A u ssta ttu n g
in d e r A u ffa s s u n g d e s M itte la lte r s , F re ib u rg im B re is g a u 1902, s. 132; N o w o w i e j s k i , W y k ła d litu r g ji..., s. 1283.
41 Z o b . B r a u n , D e r c h r is tlic h e ..., s. 5 9 0 ; B. N a d o 1 s k i, L itu r g ik a , t. IV . E u c h a
ry stia , P o z n a ń 1992, s. 280.
42 ...A N N O D O M IN I M C C C C L V H O C S A C R A R IU M C O N S T R U C T U M E ST ...
43 A rty k u ł 5 sta tu tó w b isk u p a W a c ła w a z 1410 r. T e k s t J. S a w i c k i, C o n c ilia P olo-
n ia e. Ź r ó d ła i s tu d ia k ry ty c z n e , t. X: S y n o d y d ie c e z ji w ro c ła w s k ie j i ich s ta tu ty , W ro c ła w -W a r-
s z a w a - K r a k ó w 1963, s. 3 8 6 -3 8 7 . A rty k u ł 5 sta tu tó w b is k u p a M a c ie ja zw . J a n in ą z 1415 r. T e k s t tam ż e, t. V III: S y n o d y d ie c e z ji p r z e m y s k ie j i ich sta tu ty , W ro c ła w 1955, s. 130. A rty k u ł 11 sta tu tó w b isk u p a Ja n a z K s ią ż ąt L ite w sk ic h o g ło sz o n y d ru k ie m w 1528 r. T e k s t tam ż e, t. II,
S y n o d y d ie c e z ji w ile ń s k ie j i ich sta tu ty , W a rsz a w a 1948, s. 128.
^ N o w o w i e j s k i , W y kła d litu rg ji k o śc io ła ... , s. 3 9 6 ; A . H e i n z, S a c ra riu m , w:
L e x ik o n f ü r T h e o lo g ie u n d K irch e, red. K a sp e r, W a lte r, t. V III, w y d . 3. F re ib u rg -B a - s e l - R o m - W i e n 1999, szp. 1463.
45 S ło w n ik te r m in o lo g ic z n y ..., s. 228, 316. 46 S ło w n ik ła c iń s k o -p o ls k i..., s. 4-5.
47 W śró d lic z n y c h fra g m e n tó w tek stó w ś re d n io w ie c z n y c h , ja k ie p r z y ta c z a ją g łó w n ie B raun i N u s sb a u m , te rm in s a c ra m e n ta riu m p o ja w ia się ty lk o raz, p rzy c zy m je g o z n a c ze n ie je s t d y s k u s y jn e , o c zy m p isz e N u s sb a u m . (D ie A u fb e w a h r u n g ..., s. 3 7 7 -3 7 8 ).
O pierając się na tych pokrótce zarysow anych inform acjach autorka p ro p o
nuje w yk lu cz y ć term iny cyborium i tabernakulum , p rz ede w szystkim jak o
zbyt ogólne lub mało adekwatne. Szczególnie pojęcie cy b o riu m dla określenia
m iejsca p rz e c h o w y w a n ia Eucharystii, choć u w a ru n k o w a n e d ługą tradycją, jest
obecnie dyskusyjne, czy wręcz b łędne48. P rzyjęcie w ariantu, w którym n a
zw a cy b o riu m określałaby jedn o cz eśn ie miejsce p rz e c h o w y w a n ia N a jśw ię tsz e
go S ak ra m e n tu oraz sam o naczynie o spec yficznym kształcie, służące do tego
sam ego celu, p row adziłoby do p ow staw ania stw ierdzeń w stylu: „W cyborium
ściennym je s t u m ieszc zone cyborium z H ostią” . Jak wyżej w spom niano, p ro b
lem ten pojaw ił się j u ż u wizytatorów w X V II w.
Także stosow anie nazw y tabernakulum m oże budzić w ątpliw ości. W zna
czeniu fo rm a ln y m pojęcie to posiada bardzo szeroki za k re s49. W znaczeniu
za w ęż o n y m charakteryzuje jedynie szafkę ołtarzową.
M ając zatem do w yboru inne terminy: sakrarium i sakram entarium , j e d n o
znacznie zw ią zane z m iejscem p rz ech o w y w an ia N a jśw ię tsz eg o Sakram entu
po za ołtarzem , skoncentrujm y się na ich analizie. Słow o s akram entarium -
w ydaje się - nie było w interesującym nas zn a czeniu u ży w a n e ani w średnio
w ieczu ani w epoce nowożytnej. T akże w ża d n y m z j ę z y k ó w europejskich
w p o d o b n y m brzm ieniu j a k o „p o jem n ik ” do p rz e c h o w y w a n ia Eucharystii nie
w ystępuje. Pojaw iło się w literaturze polskiej p ra w d o p o d o b n ie dopiero w la
tach pięćdziesiątych X X w. ja k o sztuczny twór. Od lat sześćdziesiątych
XX w. było je d n a k k onsekw entnie stosow ane w K a ta lo g u za b ytkó w sztu ki w
P olsce oraz w innych publikacjach. Czy słusznie?
T erm in sakrarium w przeciw ieństw ie do sak ram en tariu m m a sw oją długą
historię, w ią ż ą c ą go jed n o z n a c z n ie z euc h ary sty cz n y m „p o je m n ik ie m ”50. Dla
autorki stanow i to główny argum ent p rz em aw iają cy za s to so w n o ścią używ ania
tego pojęcia, a porzuceniem nazwy sakram entarium . W Polsce term inu sakra
rium używ ali, czy uży w ają nadal, liczni znani m ediew iści, jak: Jerzy
Domas-48 P or. s. 4.
49 W p ra cy E. B a a re -S c h m id t (D a s sp ä tg o tis c h e T a b e r n a k e l..., s. 2 -3 ) je s t o n o p o je m n i k iem , fu te ra łe m w ie lk o ś ci c z ło w ie k a o g o ty ck ie j fo rm ie . P o d tę d e fin ic ję p o d le g a ją w ięc m. in. w o ln o s to ją c e s a k ra ria , tab e rn a k u la o łta rz o w e , a m b o n y , c h rz c ie ln ic e , o rg a n y , o b u d o w a n e n isz e c e le b ra n ta i se d ilia , letn e ry itp. W e id e n h o ffe r w o p ra c o w a n iu a u stria c k ic h „ S a k ra m e n ts h ä u s c h e n ” term in ta b e rn a k u lu m sto su je ja k o o k re ś le n ie śro d k o w e j c zę śc i ty ch w ieżo p o - d o b n y c h o b ie k tó w , ró w n o z n ac z n y sz afc e. H. W e i d e n h o f f e r , S a k ra m e n tsh ä u sc h e n in
Ö sterreich . E in e U n te rsu c h u n g z u r T y p o lo g ie u n d s tilis tis c h e n E n tw ic k lu n g in d e r S p ä tg o tik u n d R e n a is s a n c e , G ra z 1987, s. 40.
łow ski, T ade usz Jurkow laniec, Alicja K a rło w sk a-K am zo w a , Janusz Kębłow-
ski. Piotr S kubiszew ski.
N a koniec pozostał do rozstrzygnięcia p ro b lem n a z e w n ic tw a poszc zeg ó l
nych typów. Z ac zn ijm y od krótkiego prz ed staw ien ia obcy c h terminologii.
L itera tu ra n ie m ie c k a posługuje się głów nie trze m a pojęciam i: Sa kra m en tsh a u s
- „ d o m e k
sa k ra m e n to w y ” (ang. sa cra m en t ho u se) dla scharakteryzow ania
d zieła „w ie ż o p o d o b n e g o ” , na podporze, w o lnostojące go lub dostaw ionego do
ścian y 51, S a kra m e n tsn isc h e - „nisza s a k ra m e n to w a ” (ang. w ali tabernacle)
dla o z n a cze n ia niszy w ścianie, najczęściej w architek to n ic zn y m o b ra m ie
niu52 i S a kra m e n tssc h ra n k („szafka s a k ra m e n to w a ”) dla tw oru pośredniego
m iędzy nimi, czyli zw iązanego j e sz c z e ze ścianą, choć j u ż znacznie z niej
w y stępującego, ale p o zbaw ionego elem entu p o d p ie ra ją c e g o 53.
M ając na uw adze pow yż sz y wzór, k oniecznie trze b a uściślić term inologię
polską, lecz nie n a zasadzie kalki ję zy k o w ej. I tak o d p o w ie d n io dla ozna
czenia niszy w ścianie autorka proponuje termin sakrarium ścienne. Dla obie
ktu „ w ie ż o p o d o b n e g o ” sakrarium wieżowe. E lem en tem od ró ż n ia jący m sakra
rium w ież o w e od ściennego je st p odpora łą cz ąca korpus, w którym um iesz
cz ona je s t k o n s e k ro w a n a Hostia, z podłogą. K o lejnym i w y z nacz nika m i w
w iększ ości w y p a d k ó w są: trójprzestrzenna b ry ła w sp o m n ia n e g o korpusu,
w y c h o d z ą c a znacznie p o z a p łaszczyznę ściany, i w yso k ie z w ie ń cze n ie całości,
często w form ie iglicy. W łaśnie to zw ieńczenie, p om ija ją c w y sm u k łe p ropor
cje p oniższyc h części sakrarium, znacznie ro z b u d o w u je dzieło w kierunku
w e rtykalnym , w yw ołu jąc u patrzącego asocjacje z w ie ż ą 54.
N a terenie Ś ląska znajduje się n iew ielka g ru p a sakrariów w budow anych
silnie w ścianę i po zb a w io n y ch w ysokiego zw ieńczenia, o których m o żn a by
pow iedzieć, że są „niszam i na p o d p o rz e ” (il. 5). Istnienie o w ego elem entu
pod p iera jące g o klasyfikuje j e je d n a k do typu w ieżow ego.
P o k ró tce za ry so w an e zagadnienie term inologii, zw ią zan e z badaniam i nad
śre d n io w ie czn y m i sakrariam i w Polsce, je s t tylko dro b n y m fragm entem b o g a
51 T ak ż e: S a k ra m e n ts tu rm , H e rrg o tts h ä u sc h e n , F ro n w a lm . Z o b . L e x ik o n d e r K unst, M a le re i..., t. X I. s. 242. 52 T ak ż e: W a n d n isc h e , W a n d ta b e rn a k e l o ra z w y c h o d z ą c o d ich fo rm y (d o ty c z y sz c ze g ó ln ie te re n u W ło c h ) E d ik u la ta b e rn a k e l, c zy C y b o riu m s ta b e rn a k e l. Z o b . C a s p a r y, D as S a k r a m e n ts ta b e r n a k e l... , s. 8; L e x ik o n d e r K unst, M a le r e i..., t. 11, s. 242. 53 Z o b . N u s s b a u m , D ie A u fb e w a h ru n g ... , s. 3 8 8 -3 9 6 .
54 T ru d n o p o d o b n e g o z w ią z k u d o sz u k a ć się k o n te m p lu ją c p o d p o rę , k tó ra n a jc zę śc iej p rz y jm u je fo rm ę k o lu m n y d a le k o o d b ie g a ją c e j o d b u d o w y i sta ty k i w ie ży .
tej prob lem a ty k i tego tematu. A utorka m a nadzieję opub lik o w ać wkrótce
całość re zultatów bada w cz y ch w pracy doktorskiej.
BIBLIOGRAFIA
B a a r e - S c h m i d t E rik a , D as sp ä tg o tisc h e T a b e rn a k e l in D e u tsc h la n d , B o n n 1937. B a n d m a n n G ü n te r, Ü b e r P a sto p h o rie n und v e rw a n d te N e b e n rä u m e im m itte la lte rlic h e n
K irc h e n b a u , w: K u n s tg e s c h ic h tlic h e S tu d ie n fü r H an s K a u ffm a n n , red . W . B ra u n fe ls, B erlin 1956.
B o b r o w s k i F lo rjan , S ło w n ik la c iń sk o -p o lsk i, t. I-II, W iln o 1 9 0 5 -1 9 2 4 3.
C a s p a r y H a n s, D as S a k ra m e n ts ta b e rn a k e l in Ita lie n b is zu m K o n z il von T rie n t. G e stalt, Ik o n o g ra p h ie und S y m b o lik , k u ltisc h e F u n k tio n , M ü n c h e n 1964.
C a s p a r y H a n s, K u lt und A u fb e w a h ru n g d e r E u c h a ris tie in Ita lie n v o r dem T rid e n tin iu m . „A rch iv fü r L itu rg ie w is s e n s c h a ft” 9 (1 9 6 5 ), s. 1 02-130.
O ’C o n n e I 1 J. B.: T a b e rn a c le , w: N e w C a th o lic E n c y c lo p e d ia , t. X III, N ew Y o rk -S y d n e y 1967, s. 9 0 8 .
D ł u g o s z T e o fil, S p ra w y litu rg ic z n e w X V I w. w d ie c e z ji k ra k o w s k ie j. „ R u ch B ib lijn y i L itu rg ic z n y ” 4 (1 9 5 1 ), s. 2 9 7 -3 1 8 .
D o b r o w o l s k i T a d e u sz , K o ś ció ł św . S ta n is ła w a w S ta re m B ie lsk u . P rz y c z y n e k do d z ie jó w g o ty k u w P o lsc e , K a to w ice 1932.
D u C a n g e, G lo ss a riu m M e d iae et in fim a e la tin ita tis, t. I-X , G ra z 19542.
E n g e m a n n J o s e f, D ü r i g W alter, C ib o riu m , w: L ex ik o n d es M itte la lte rs , red. B au tier, R o b e rt-H e n ri, t. II, M ü n c h e n -Z ü ric h 1983, szp. 2 0 6 2 -2 0 6 3 .
H e i n z A n d re a s , S a c ra riu m , w: L ex ik o n fü r T h e o lo g ie u n d K irc h e, red. W . K a sp e r, t. V III, F r e ib u r g - B a s e l- R o m - W ie n 1999, szp. 1463.
J u n g n i t z Jo s e p h , D ie V isita tio n s b e ric h te d e r D iö z e s e B re sla u , t. I-IV , B re slau 1902- 1908.
K i n g A rc h d a le , E u c h a ris tie R e se rv a tio n in th e W e s te rn C h u rc h , N e w Y o rk 1965. K n a p i ń s k i W ła d y sław , C y b o riu m , w: E n c y k lo p e d ja K o ś c ie ln a . P o d łu g T eo lo g ic z n ej
E n c y k lo p e d ji W e tz e ra i W e lteg o z lic z n em i je j d o p e łn ie n ia m i, t. III, W a rsz a w a 1874, s. 5 4 6 -5 4 9 .
K o w a l e w s k i M a rian , M a ły sło w n ik te o lo g ic z n y , P o z n a ń - W a r s z a w a - L u b lin 1960. K r ü g e r Jü rg e n , S a n d e r K a i G a llu s, Z ib o riu m , w: L ex ik o n fü r T h e o lo g ie und K ir
ch e, red . W . K a sp e r, t. X , F r e ib u r g - B a s e l- R o m - W ie n 2 0 0 1 3, szp . 1448.
L a n g e n b a h n S te fan K ., B i n d i n g G ü n th e r, T a b e rn a k e l, w: L e x ik o n d es M itte la l ters, red . N. A n g e rm a n n , t. V III, M ü n c h e n 1997, szp . 3 9 2 -3 9 4 .
L ex ik o n d e r K u n s t, M a lere i, A rc h ite k tu r, B ild h a u e rk u n st, t. I-X II, F r e ib u r g - B a s e l- W ie n 1990. N a d o 1 s k i B o g u sła w , L itu rg ik a, t. IV , E u c h a ry stia , P o z n a n 1992.
N o w i ń s k i J a n u sz , A rs E u c h a ris tic a . Id ee, m ie jsc a i fo rm y to w a rz y s z ą c e p rz ec h o w y w a n iu E u c h a ry stii w s z tu c e w c z e s n o c h rz e śc ija ń sk ie j i śre d n io w ie c z n e j, W a rsz a w a 2 000. N o w o d w o r s k i M ic h ał, T a b e rn a k u lu m , w: E n c y k lo p e d ja K o ś c ie ln a . P o d łu g T e o lo g ic z
nej E n c y k lo p e d ji W e tz e ra i W elte g o z lic zn em i je j d o p e łn ie n ia m i, t. X X V III, W arszaw a 1905, s. 141.
N o w a c k A lfo n s, D er ä lte ste V is ita tio n s b e ric h t ü b e r d ie B re s la u e r K a th e d ra le , K re u zk irc h e u n d St, Ä d ig iu s vom J a h re 1580, „ A rch iv fü r sc h le s is c h e K irc h e n g e s c h ic h te ” 1(1936), s. 8 0 -9 7 .
N u s s b a u m O tto , D ie A u fb e w a h ru n g d e r E u c h a ris tie , B o n n 1979.
R a f a ł k o A n to n i, D z ieje ta b e rn a k u lu m w P o lsc e , w: S tu d ia z d z ie jó w L itu rg ii w P o lsce, red. W . S c h e n k , t. IV , L u b lin 1982, s. 2 1 7 -2 2 2 .
S a u e r Jo s e p h , S y m b o lik d es K irc h e n g e b ä u d e s u n d s e in e r A u s s ta ttu n g in d e r A u ffassu n g d es M itte la lte rs , F re ib u rg im B re isg au 1902.
S a w i c k i Ja k u b , C o n c ilia P o lo n iae . Ź ró d ła i s tu d ia k ry ty c z n e , t. I-X , W a rsz a w a 1948- 1963.
S k o w r o n C z e s ła w , A k ta w iz y ta cji d e k an a tu k ra k o w sk ie g o 1599 ro k u . M a teriały d o d z ie jó w K o ś c io ła w P o lsc e , t. II, L u b lin 1965.
S k u b i s z e w s k i P io tr, R o m a ń s k ie c y b o ria w k s z ta łc ie c za ry z n a k ry w ą . P ro b le m g e n e zy, „ R o c z n ik H isto rii S z tu k i” 5 (1 9 6 5 ), s. 7-46.
S ło w n ik ła c in y ś re d n io w ie c z n e j w P o lsc e , red . M . P le z ia , t. I-IV , W r o c ła w - K r a k ó w - W a r s z a w a 1 9 5 9 -1 9 6 7 .
S ło w n ik ła c iń s k o -p o ls k i, red. M . P le zia, t. I-V , W a rsz a w a 1 9 5 9 -1 9 7 9 . S ło w n ik te rm in o lo g ic z n y sz tu k p ięk n y c h . W y d a n ie n o w e , W a rs z a w a 1996.
W a l d e A lo is, L a te in is c h e s e ty m o lo g is c h e s W ö rte rb u c h , t. I-II, H e id e lb e rg 1 9 3 8-1954. W e i d e n h o f f e r H a n sjö rg , S a k ra m e n ts h ä u s c h e n in Ö s te rre ic h . E in e U n te rsu c h u n g zur
T y p o lo g ie u n d stilis tis c h e n E n tw ic k lu n g in d e r S p ä tg o tik und R e n a is s a n c e , G ra z 1987. W e s s e n b e r g R u d o lf: D as g o tis c h e S a k ra m e n ts h a u s , G ie ß en 1937.
W o j t a s M a k sy m ilia n , A k ta w iz y ta cji d e k a n a tó w b y to m s k ie g o i p s z c z y ń s k ie g o d o k o n an ej w ro k u 1598 z p o le c e n ia Je rz e g o k a rd y n a ła R a d z iw iłła , b isk u p a k ra k o w sk ie g o , K a to w i ce 1938.
S P IS IL U S T R A C J I
1. S a k ra riu m śc ie n n e w k o ś c ie le filia ln y m p .w . W n ie b o w z ię c ia N M P a n n y w W ilc zk o w ie (Ś lą sk ) z 2. p o i. X V w. S tan z 1998 r. F ot. P e ter Ju c k e r.
2. S a k ra riu m śc ie n n e w k o śc iele filia ln y m p .w . K ró lo w e j P o lsk i w K u n o w ie (P o m o rz e Z ach .), z p rz eł. X V /X V I w. S tan z 2 0 0 1 . F ot. p o c h o d z i ze z b io ró w p a rafii.
3. S a k ra riu m śc ie n n e w k o śc ie le p a ra fia ln y m p .w . W s z y stk ic h Ś w ię ty c h w S trz e lc a c h Ś w id n ick ic h (Ś lą s k ), z 3 ćw . X IV w. S tan z 1998 r. F ot. P e te r Ju c k e r.
4. S a k ra riu m w ie ż o w e w k o śc iele p a ra fia ln y m p .w . św . E lż b ie ty , w e W ro c ła w iu (Ś lą sk ). S y g n o w a n e 1455 r. S tan z 2 0 0 0 . Fot. E d y ta K lin g er.
5. S a k ra riu m w ie ż o w e w k o śc ie le filia ln y m p .w . N ie p o k a la n e g o P o c z ę c ia N M P a n n y w S ta ry ch J a ro s z o w ic a c h (Ś lą sk ), z k o ń c a X V w. S tan z 1998 r. F ot. P e te r Ju c k e r.
M IT T E L A L T E R L IC H E S A K R A M E N T S H Ä U S E N IN P O L E N . EIN P R O B L E M D E R T E R M IN O L O G IE
Z u s a m m e n f a s s u n g
In d e r k a th o lisc h e n K irch e g ib t es ein e w e c h s e lv o lle G e s c h ic h te d e r A u fb e w a h ru n g der k o n s e k rie rte H o s tie . In d e r g o tis c h e n Z eit h at m an fü r d ie s e n Z w e c k u n te rs c h ie d lic h e G efässe, w ie au ch u n te rs c h ie d lic h e O rte im B e reich d e s k irc h lic h e n R a u m e s v e rw e n d e t. D ie A u fb e w a h ru n g d es A lle n h e ilig s te n a u sse rh a lb d es A ltars, in S a k ra m e n ts n is c h e n o d e r S a k ra m e n ts h ä u s c h e n , w ar d a m a ls d as Ü b lich s te . In d em v o rlie g e n d e n A rtik el w ird e in e r d e r A s p e k te d e r reich en U n te rs u c h u n g s p ro b le m a tik b e z ü g lic h so lc h e G e h ä u s e, d as h e is s t ih re T e rm in o lo g ie in d er p o ln is c h e n F a c h lite ra tu r, b e sp ro ch e n . L itu rg e n und K u n s th is to rik e r d e s 20. u n d 21. Ja h rh u n d e rts h ab en v o r a lle m v ie r B e g riffe : „cy b o riu m ,,, „ ta b ern a k u lu m ,,, „ sa k ra riu m ,, u n d „ sa k ra m en ta riu m ,, v e rw e n d e t. W as fü r e in e n U rs p ru n g , B e d e u tu n g und E n tw ic k lu n g d ie s e T e rm in e h a b en und ob ih re V e rw e n d u n g b e z ü g lic h d e r B e z e ic h n u n g d e r A u fb e w a h ru n g s o rte d e s A lle n h e ilig s te n a u sse r h a lb d es A lta rs a d ä q u a t ist, w ird in d iesem T e x t b e sp ro ch e n . D ie B e n e n n u n g ih re r u n te rs c h ie d lich en T y p en w u rd e e b e n fa lls d isk u tie rt.
Z u s a m m e n g e fa s s t vo n A u th o r in
S ło w a k lu c z o w 'e : te rm in o lo g ia , c y b o riu m , ta b e rn a k u lu m , sa k ra riu m , sa k ra m e n ta riu m .
S c h l ü s s e l w ö r t e r : T e rm in o lo g ie , Z ib o riu m , T a b e rn a k e l, S a k ra m e n ts h a u s , S a k ra m e n ts n isc h e .
1. S akrarium ścien n e w ko ściele filialnym p.w. W nieb o w zięcia N M P anny w W ilczkow ie (Ś ląsk) z 2. poł. X V w. Stan z 1998 r.
2. S ak rariu m ścien n e w k o ściele filialn y m p.w. K rólow ej P olski w K u now ie (P o m o rze Z ach .), z przeł. X V /X V I w. S tan z 2001 r.
3. S akrarium ścienne w ko ściele p arafialn y m p.w. W szy stk ich Ś w iętych w S trzelcach Ś w idnickich (Śląsk), z 3. ćw. X IV w. Stan z 1998 r.
4. S ak rariu m w ieżo w e w k o ściele p arafialn y m p.w. św. E lżb iety w e W rocław iu (Śląsk). S ygn o w an e 1455 r. S tan z 2000 r.
5: Sakrarium w ieżo w e w ko ściele filialnym p.w. N iep o k alan eg o P oczęcia N M P anny w S tarych Ja ro sz o w ica ch (Ś ląsk), z końca X V w. Stan z 1998 r.
