RO C ZN IK I H U M A N IST Y C Z N E T om LIII, zeszy t 4 - 2005
A G N I E S Z K A B R Y Ł A
D R E W N I A N E R Z E Ź B Y L W Ó W W P O L S K I E J S Z T U C E Ś R E D N I O W I E C Z N E J
P rze d m io tem niniejszego artykułu s ą p o c h o d z ące z tere nów Polski drew niane, p rz ew aż n ie dębow e, pełnoplastyczne rzeźby lw ów , zg rupow ane w w iększ e zespoły rzeźbiarskie. N iem alże w szystkie w y rz eźb io n e zostały w zbli żonej k onw encji formalnej. S ą to leżące lwy z w ysu n ięty m i do przodu łapa mi, g ło w ą u n ies io n ą ku górze, w y p ro sto w a n ą lub z w ró c o n ą w lew ą bądź p ra w ą stronę. C e c h ą charakterystyczną, w y stęp u jąc ą u niektórych, je s t otwarty „ry c z ą c y ” p ysk oraz rzeźbione poduszki na grzbietach.
W efekcie p oszukiw ań - licznych k w e ren d w k ościołach i m uzeach - udało się zebrać pięćdziesiąt trzy rzeźby l w ó w 1. Do nich zalicza się dw a dzieścia dziew ięć do dziś zachow anych rzeźb, skup io n y ch w kręgu zakonu cysterskiego, zna jdują cych się: w pocysterskim ko ściele p.w. Panny Marii i św. F loriana w K o p rz y w n icy 2 (il. 1, 2) w kościele po cy stersk im p.w. Panny Marii i św. T o m a sz a K antuaryjskiego w S ulejow ie (il. 3, 4, 5), w kościele p.w. W n ie b o w z ię c ia N M P i św. Stanisław a bp a m ęc z e n n ik a w S zczyrzycu (il. 6) oraz w tam tejszy m m u zeu m klasztornym , w klasztorz e C ystersów w Kra- k o w ie-M o g ile (il. 7, 8), w pocysterskim kościele p.w. N M P i św. M ikołaja w L ądzie n/W artą. W zbliżonej konw encji form alnej są pozostałe rzeźby
M g r A g n i e s z k a B r y ł a - absolw entka historii sztuki KUL, e-m ail: aga_bryla@ w p.pl 1 N iniejszy artykuł pow stał na podstaw ie pracy m agisterskiej pt. D rew niane rzeźby lwów w p o lskiej sztuce średniow iecznej napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Jadw igi K uczyńskiej, w K atedrze H istorii Sztuki Średniow iecznej Polskiej K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego w roku 2003.
170 A G N IESZ K A BR Y ŁA
lw ów w liczbie dw udziestu czterech, znajdujące się w kościołach parafialnych lub innych m iejscach niezw iązanych z za k o n em cystersów . S ą to rzeźby w kolegiac ie p.w. N ajśw iętszego Z b aw iciela i W s z ystkich Ś w iętych w D o b rym M ieście (il. 9), w m uzeum klasztornym O jców B ern a rd y n ó w w Leżajsku (il. 10), w kościele parafialnym p.w. P o ciesze nia N M P w B orku W ie lkopol skim oraz w kościele p.w. N M P i św. W a w rz y ń c a w K o ź m inie W ielk o p o l skim.
Lw y ko p rz y w n ick ie i sulejow skie datow a ne są przez niektórych badaczy na XIII w .3, ac zkolw iek w pozycjach katalo g o w y c h spotkać m ożna lapidarne inform acje w s kaz ujące na rzeźby j a k o na w y tw ory X V II-w ie czne j snycerki4. N a ich ś re d n io w ie czn ą prow eniencję w sk az u ją analogie stylistyczne w sztuce polskiej i za ch o d n io eu ro p e jsk ie j5. P odobnie w w ypa dku rzeźb szczyrzyckich kw e stia czasu w yko n a n ia do dziś pozostaje hipotetyczna: w literaturze nauko wej lwy d ato w a n e są na XV w .6, w pozycjach katalo g o w y c h natom iast przy pisuje się im X V II-w ie czny czas p o w stan ia7. R zeźby zn a jdujące się w Kra- k o w ie -M o g ile i Lądzie, m im o cechującego j e w ielkiego stylistycznego po d o bieństw a, także datow ane są różnie: k rakow skie - na X IV /X V w .8, lądzkie
3 W. Ł u s z c z k i e w i c z , O pactwo Sulejow skie - zabytek architektury XIII w., SK H SP 1(1879), s. 3-24; t e n ż e , K ościół i reszty klasztoru cysterskiego w K oprzyw ni cy. P rzyczynek do dziejów rom ańszczyzny w Polsce, SK H SP 3(1888), s. 57; M. S o k o- ł o w s k i, Spraw ozdania z P osiedzeń Kom isyi H istoryi Sztuki za czas od I stycznia do 31 grudnia 1908 r., SK H SP 11(1915), s. 226; ks. M. R o g o z i ń s k i, Zabytki średniow iecz nego snycerstw a, Poznań 1937, s. 32; K. B i a 1 o s k ó r s k a, Im ago leonis. D rewniane rzeźby lw ów z XI I I w. z opactw cysterskich w K oprzyw nicy i Sulejow ie. Funkcja i treści ideo we, w: C ystersi w społeczeństw ie Europy Środkow ej, red. A. M. W yrw a, Poznań 2000, s. 581-623.
4 K ZSP, t. I II . W oj. kieleckie, z. 3, pow . opoczyński, red. J. Ł oziński, B. W olff, W arsza wa 1958, s. 55; tam że, z. 11, pow. sandom ierski, W arszaw a 1962, s. 26.
5 H. i M . S c h m i d t, D ie vergessene B ildersprache ch ristlich er Kunst. Ein Fürer zum Verstendnis d er Tier-E ngel-und M ariensym bolik, M ünchen 1984, s. 84, il. 27; H. V. D e b i- d o u r, Le bestiaire sculpte du m oyen age en F rance, Strasbury 1961, s. 98, il. 115; M. W a 1 i c k i, Rzeźba późnorom ańska, j e j rozkw it i schyłek w XI I I w ieku, w: Sztuka polska p rzedrom ańska i rom ańska do schyłku XIII wieku, red. M. W alicki, W arszaw a 1971, s. 216, il. 685; T. C h r z a n o w s k i , M. K o r n e c k i , Sztuka Śląska O polskiego. O d średnio w iecza do końca w. XIX, K raków 1974, s. 72.
6 B i a ł o s k ó r s k a, dz. cyt., s. 616.
7 K ZSP t. I. W oj. krakow skie, z. 7, pow . lim anow ski, red. J. D udkiew icz, W arszaw a 1951, s. 16; R. S 1 u s a r e k, Lwy ze stall, w: C ystersi w Szczyrzycu: historia i kultura. Katalog w ystaw y, tam że, N ow y Sącz 2000, s. 38.
D R E W N IA N E R ZEŹ B Y LW Ó W W P O LSK IE J S Z T U C E Ś R E D N IO W IE C Z N E J 1 7 1
- na koniec X V II w .9 D obrom iejskie figury okre śla ne są m ianem rzeźb g o tyckich, a czas ich pow stania łączy się fundacją stall przez b isk u p a H enryka S o rb o n a pod koniec XIV w . 10 Leżajskie lwy nie m ają n aw et w z m iane k w li teraturze, je d n a k sposób fo rm ow ania grzyw i u k ształto w a n ia korpusu ciała, a przede w szystkim niem alże identyczne z lw am i s zc zyrz yckim i u kształtow a nie łap, pozw ala na hipotetyczne um ieszczenie fig u r leżajskich w czasie nie p ó źniejsz ym niż X V -X V I w. R zeźby w K oźm inie i B orku W ielkopolskim , w edług publikacji katalogow ych, stan o w ią p ra w d o p o d o b n ie późniejsz ą konty nuację ś re dniow ie cznyc h przedstaw ień, a ich czas w y k o n a n ia określany jest na poł. X V II i do poł. XVIII w . 11
B ardzo zbliżone cechy form alne w szystkich figur skłaniają do za stanow ie nia się nad ich przeznaczeniem . Pom im o stylistycznej ró ż norodności oraz, w niektórych w ypadkach, hipotetycznego czasu pow stania, uderza pod o b ień stwo u kształtow a nia i ułożenia lwich ciał, charak tery sty c zn y płaski grzbiet oraz poduszki um ieszc zo n e na kilku z nich (K oprzyw nica, Sulejów). Niestety, często różnorodne, w tórne ich zastosow anie lub u m ieszc zan ie w m iejscach całkow icie dow olnych, przyczyniło się do za tarcia p ierw o tn e g o przeznaczenia rzeźb. D o m n ie m a n e role, ja k ie m ogły spełniać ow e zo o m o rfic zn e figury, to: klęczniki, p odnóżki stanow iące integralny elem e n t stall, siedziska lub części składow e katafalku (podpory dla mar, dekoracja większej konstrukcji katafal kowej). W iększość je d n a k pełniła niew ątpliw ie funkcję sepulkralną. Tak m oż na w n io sk o w ać na podstaw ie analizy bardzo licznych prz edstaw ień lwów w sztuce nagrobnej, pełniących rolę podpór.
F o rm a lw a w kontekście sztuki nagrobnej, d źw ig a ją ceg o na grzbiecie płytę nagrobną, tu m b ę gro b o w ą bądź sarkofag, w yw odz i się ze średniow iecznej sztuki francuskiej. Nie w szystkie przed staw ien ia d źw ig a ją cy ch kam iennych lw ów za chow a ły się do d z isia j12. Pierw sze znane p rzykłady p o ch o d z ą z XII w., n a tom iast w XIII w. miał m iejsce ro z k w it typu p o m nika nagrobnego d źw ig a n eg o przez l w y 13. Do pierw szych francuskich prz y k ła d ó w należy ka
9 J. D o m a s ł o w s k i , K ościół i klasztor w L ą d zie , W arszaw a 1981, s. 64-65. 10 A. R z e m p o ł u c h, Zespół kolegiacki w D obrym M ieście, O lsztyn 1989, s. 102. 11 J. D z i u b k ó w a, Cztery podstaw y p o d katafalk w kształcie lw ów , w: Vanitas. Portret trum ienny na tle sarm ackich obyczajów pogrzebow ych, red. J. D ziubkow a, Poznań 1996. s. 285; K ZSP, t. V. W oj. poznańskie, z. 4, pow. gostyński, red. T. R uszczyńska, A. Sta w ska, W arszaw a 1961, s. 4; tam że, z. 11, pow. krotoszyński, W arszaw a 1973, s. 22.
12 N ajw iększy zbiór rysunków francuskich nagrobków , dziś ju ż przew ażnie nieistniejących, został w ykonany przez R ogera de G aigniers’a i opublikow any w 1974 r. przez J. A dhem ar i G. D ordor.
172 A G N IESZ K A BR Y ŁA
m ienny p o m n ik grobow y zm arłego w 840 r. króla L u d w ik a Pobożnego znaj dujący się niegdyś w Metz, datow any na 2. poł. XII w. Z nany je s t on jedynie z X V II-w ie czn e g o rysunku Jum onta. Był to nag ro b ek niszow y z antycznym sark o fag iem d źw ig a n y m przez trzy l w y 14. Do re p rez en taty w n y ch XIII-w iecz- nych nagrobków , w form ie brązow ych płyt z p o d o b iz n ą zm arłeg o dźw iganych przez lwy, należ ą nagrobki biskupów E vrarda de F ouilloy i G eoffroi d ’Eu, znajdujące się w katedrze w A m ie n s 15. D w ie płyty sp o c z y w a ją na trzech parach an tytetycznie ustaw ionych lwów. T ak a form a upam iętn ian ia zmarłych zanikała su k ce sy w n ie w XIV w., a w XV w. p o jaw iała się j u ż sporadycz n i e 16.
J ed y n y m polskim średniow iecznym prz y k ła d em kam ien n e g o nagrobka, p ra w d o p o d o b n ie d ź w iga nego przez dw ie pary lw ów , j e s t nieza chow a ny XIII- w ieczny p o m n ik nagrobny Piotra W ło sto w ica (zm. 1153) i Marii (zm. po 1153), niegdyś w kościele benedyktynów p.w. P anny M arii i św. W ince nte go na O łbinie we W rocław iu. Znany je st on z X V III-w iecz n eg o rysunku S e y d litz a 17.
D re w n ian e rzeźby lwów, będące p rzedm iotem n in iejszego artykułu, stano w ią zjaw isko osobliw e, naw iązujące je d n a k fo rm ą p rz e d s ta w ie n io w ą do k a m iennych i brązo w y ch dzieł europejskiej średniow iecznej sztuki sepulkralnej. F unk cjo n aln e ukształtow anie lwich ciał, w s kazujące na d źw iga nie oraz rucho m ość dre w n ian y ch figur, nasuw a myśl, jak o b y stanow iły one część składow ą konstrukcji katafalkow ej do dźw igania trum ny podczas uroczystości p ogrzebo w y c h 18. Lw y z poduszkam i na grzbietach w po cy stersk ic h kościołach w S u lejow ie i K oprzyw nicy m ogły być używ ane j a k o siedziska do czuw ania przy zm arłym , które to zazw yczaj było prak ty k o w an e podczas żałobnych
nabo-' 19
zenstw .
a la B ibliothegue N ationale. D essins d ’archeologie du XVI I s i e d e , „G azette des B eaux-A rts” 1(1974), 2(1976); K. B a u c h, D as m ittelalterliche G rabbild: fig ü r lic h e G rabm äler des II . bis 15. Jahrhunderts in E uropa, Berlin 1976, s. 60.
14 B a u e h, dz. cyt., s. 60, il. 87. 15 Tam że, s. 77, il. 110, 111.
Zanik tej form y przedstaw ieniow ej w sztuce francuskiej bardzo dobrze obrazuje m aterial zebrany przez G aig n iers’a, patrz: A d h e m a r, D o r d o r, dz. cyt.
17 J. K ę b 1 o w s k i, N agrobki gotyckie na Ś lą sku , Poznań 1969, s. 102.
18 Ł u s z c z k i e w i c z, dz. cyt., s. 3-24; B i a ł o s k ó r s k a, dz. cyt., s. 588. 19 L. D o 1 b e r g, Sterben und B egräbnis eines C isterciensers, „Studien und M itthei lungen aus dem B enedictiner und C istercienser-O rden” , 19(1898), s. 256-264, 433-440.
D R E W N IA N E R ZEŹ B Y L W Ó W W PO L S K IE J S Z T U C E Ś R E D N IO W IE C Z N E J 173
W tym m iejscu nieuniknione je st więc zw rócenie uw agi na alegoryczny sposób p o strze g an ia św iata przez człow ieka śre d n io w ie cza i odczytanie głębo kiej treści zawartej w przedstaw ieniach lwów.
W y o b ra ż e n ie lw a w sztuce je st nośnikiem w ielu am biw ale n tn y c h znaczeń. Jego s y m b o lik a m oże być pozyty w n a i n e g a ty w n a ró w n ie ż w ów czas, gdy rozpatruje się j ą w aspekcie sztuki sepulkralnej. P o d s ta w ą do zrozum ienia treści za w artyc h w przedstaw ieniach lw a je s t Stary i N o w y T estam ent oraz pism a w c zesnochrześc ija ńskic h pisarzy. Niem niej je d n a k początki owej sym boliki zn a jd u ją się ju ż w wierzeniach starożytnych, gdzie lew pojaw iał się w ko n tek ście tego, co zw iązane było z ży c io d a jn ą siłą, sam y m życiem , jego p rz em ija n ie m i w konsekw encji śm iercią j a k o je g o n ieo d łąc zn y m elem entem. W Egipcie lew pełnił funkcję sym bolu solarnego i patro n o w ał corocznym w y lew om Nilu, który w ystępow ał, gdy słońce było w znaku Lwa. Z w iązek słoń ca z w y lew em Nilu, nieodzow nego do życia i fu n k c jo n o w a n ia Egipcjan, dał p odstaw ę do prz y p isy w an ia lwu sym boliki życia i zapładniającej siły20. Para lwów z w ró co n a do siebie plecam i w yrażała dzień w c zorajsz y i jutrzejszy, przeszłość i przyszłość. To znak porannego o d n a w ia n ia się św iatła i o dm ła d za n ia życiow ej siły21. Lew w ystępujący w p rz ed staw ien iac h walk i polo w ań był sym b o lem pokonanej śmierci i trium fu nad siłam i zła22. W kul turach starożytnych sym bolizow ał rów nież w a leczność i odw agę, a je g o podo- biźnie um ieszczanej w pobliżu grobów prz y p isy w an o fu n k c ję opiekuńczego stró ża23.
S y m b o lik a lw a obecnego w sztuce chrześcijańskiej czerpała nie tylko z d zied z ictw a kultur starożytnych, lecz przede w szy stk im z Biblii. T o Stary i N ow y T es tam e n t stał się źródłem do interpretacji w y o b ra żeń zwierzęcia, także w ów czas, gdy j e g o postać występuje w aspekcie prz edstaw ień grobo wych. Z pow o d u szczególnych w łaściw ości lwa: z jed n ej strony budzących podziw , piękno, z drugiej siłę w y w ołując ą strach i trwogę, w ykształciła się s y m b o lik a o p o d w ó jn y m znaczeniu: lew m oże sy m b o liz o w ać zarów no Boga,
20 W. K o p a l i ń s k i, Słow nik sym boli, W arszaw a 1990, s. 194-196; C. J. C o o p e r, Zw ierzęta sym boliczne i m ityczne, Poznań 1998, s. 142; D. F o r s t n e r, Św iat sym boliki chrześcijańskiej, W arszaw a 1990, s. 275.
21 G. de C h a m p e a u x , D. S. S t r e c k x, E inführung in die Welt d er Sym bole, W ürzburg 1990, s. 312; G. H e i n z-M o h r, Lexicon d e r Sym bole. B ild er und Zeichen der christlichen Kunst, M ünchen 1971, s. 190.
22 H. B i e d e r m a n n, Knaurs Lexicon der Sym bole, A ugsburg 2000, s. 273; C o o p e r , dz. cyt., s. 143.
174 A G N IESZ K A B R Y ŁA
j a k i szatana. W aspekcie sepulkralnym postać C h ry s tu sa je s t elem entem głó w n y m i spala w sobie ca łą treść przekazu s y m b o lic zn eg o lwa. To j e d n o cześnie p row adzi do typologicznej analizy owej sym boliki. Z w ycięstw o C h ry stusa - „lw a z p o kolenia Ju d y ” - nad złem i śm iercią, stało się źródłem do uto żsam ian ia postaci potężnego zw ierzęcia z o so b ą Jezusa, a tym sam ym f u n k c jo n o w a n ia lwa ja k o sym bolu zm artw ychw stania. P o ró w n an ie C hrystusa do tego zw ie rzę cia pochodzi z historii b ło g o s ła w ie ń stw a Jak u b a zapisanej w K siędze Rodzaju:
Ju d o , m ło d y lw ie, na z d o b y c z y ró ść b ę d z ie sz , m ój synu: ja k lew czai się, g o tu je do sk o k u ,
do lw icy p o d o b n y - k tó ż się o śm ie li g o d ra ż n ić ? N ie z o sta n ie o d ję te b erło o d Judy
ani la sk a p a s te rs k a sp o ś ró d k o lan je g o , aż p rz y jd z ie ten , do k tó re g o o no n a le ż y , i z d o b ę d z ie p o słu c h u n aro d ó w !
P rz y w ią ż e on sw eg o o s io łk a w w in n icy I ź re b ię o śle u w in n y ch la to ro śli. W w in ie p rać b ę d z ie sw ą o d zież , I w krw i w in o g ro n - sw ą szatę. B ę d ą m u się isk rz y ły o czy od w ina, A zęb y b ę d ą b ia łe od m leka.
R dz 4 9, 9 -1 2
L w e m został Juda, założyciel pokolenia k rólew skie go, z którego pochodził C hrystus. M esjań sk a w y m o w a ow ego pro ro ctw a zo stała w pełni dopełniona później w A pokalipsie :
I m ó w i do m n ie je d e n ze S tarcó w : „ P rz e s ta ń p łak ać :
O to z w y c ię ż y ł L ew z p o k o le n ia Ju d y , O d ro śl D aw id a,
by o tw o rz y ć k się g ę i sied em je j p ie c z ę c i” . A p 5, 5
C hrystus ja k o „m łody lew ” je s t tym, który p rzejm uje berło pan o w an ia nad n arodem w y b ra n y m i w Jego osobie w ype łnia się ocz ek iw an ie Izraela na M esjasza. T o ten, dzięki którego ofierze w y p e łn iają się w szystkie starotesta m entalne proroctw a. Ten, który gładzi grzech i o tw iera bra m ę zbawienia.
Z n ac zen ie sym boliczne lwa było prz edm iote m z a in te reso w a n ia ojców K oś cioła, których nauki rów nie ż w płynęły na k ształtow a nie prz edstaw ień w sztu ce średniow iecznej. W analizie tekstów biblijnych z a ró w n o Orygenes, ja k
D R E W N IA N E R ZEŹ B Y LW Ó W W PO LSK IE J S Z T U C E ŚR E D N IO W IE C Z N E J 175
i św. A ugustyn, widzieli w postaci zw ierzęcia figurę zm artw ychw stałego C h ry s tu s a 24.
O g ro m n y w pływ na sztukę śre d n io w ie czn ą w yw arł „F izjo lo g u s” 5. W e dług tego starożytnego dzieła śpiący lew m a cały czas otw arte oczy i czuwa. To przek o n an ie zostało odniesione do śmierci C hrystusa. M im o że ciało z o stało uśm iercone, Jego bóstw o żyło cały czas i czuw ało, g dyż Boga nie m oż na zabić. Śm ierć ciała była tylko p o zo rn ą śm iercią dając ą nadzieję na zm ar tw ychw stanie. „F izjo lo g u s” podaje także, że lw ica rodzi sw oje m łode martwe. Po trzech dniach lew-ojciec rykiem tak głośnym , że drży cała ziemia, budzi do życia młode. Te analogie do w ydarzeń w ielk an o c n y ch uprzyw ilejow ały lw a j a k o zw ie rzę godne sym bolu Syna Bożego.
L ew w ystęp u jąc y w kontekście sztuki sepulkralnej m o że m ieć d w a zn a cze nia. Z jed n ej strony w y o b ra ża on Z m artw y c h w stałeg o pokon u jące g o moce śm ierci, z drugiej po k o n an e i niejako całkow icie p rz eo b ra żo n e siły ciemności, które j u ż nie zagrażają. R yczące lwy były w śre d n io w ie czu sym bolem głosu C h ry stu sa w z y w ając eg o um arłych do z m artw y ch w s tan ia i z w y cięstw a Syna B ożego nad z łe m 26. Lew w sztuce średniow iecznej fu n k c jo n o w ał więc jako sym bol zm artw ychw stania. Był znakiem wiary i nadziei zm arłego na życie wieczne.
N a kan w ie tych rozw ażań, sepulkralne p rz ezn a cze n ie dre w n ian y ch rzeźb lw ów w ydaje się najbardziej słuszne. W iele d o w o d ó w p rz e m a w ia za tw ierdze niem o funeralnym przeznaczeniu lw ów , w yrażając tym sam ym istotną dla c h rześc ijan in a esc h ato lo g ic zn ą praw dę o pokonaniu śmierci i z m artw y ch w s ta niu. M im o to, m ając na uw adze ich ruchom y charakter, m ożna przypuszczać, że je d n o c z e ś n ie w ykorzystyw ane były do innych celów.
W iele pro b lem ó w zw iązanych ściśle z d re w n ian y m i figuram i lwów nie zostało j e sz c z e podjętych. Do dziś nieznane są w arszaty, gdzie w ykonyw ano rz eźbiarskie zespoły lw ów . N ależy także zgłębić problem zw iązku rzeźb lwów z za k o n em cystersów.
24 0 r y g e n e s , H om ilie o Księgach Liczb, Jozuego, Sędziów. H om ilia XVI, PSP, t. X X X IV, przel. i oprać. S. K alinkow ski, W arszaw a 1986, s. 168; t e n ż e , H om ilie o K się gach Izajasza i Ezechiela. H om ilia XI, PSP Kraków 2002, s. 186-188; Św. A u g u s t y n , Przeciw Faustusowi. K sięgi I-XXI, PSP, t. LV, przel. S. Sulow ski, oprać. ks. W. M yszor, W arszaw a 1991, s. 94. 81.
25 P h y s i o I o g u s. Frühchristliche Tiersym bolik. A us dem G riechischen übersetzt und herausgegeben von Ursula Treu, Berlin 1981, s. 5-11.
176 A G N IESZK A BR Y ŁA
B I B L I O G R A F IA
ŹRÓ D ŁA
A u g u s t y n św., Przeciw Faustowi. K sięgi I-XX I, PSP, t. LV, przeł. S. Sulow ski, oprać, ks. W. M yszor, W arszaw a 1991.
O r y g e n e s , H om ilie o Księgach Liczb, Jozuego, Sędziów . H om ilia XVI, PSP, t. XXXIV, przeł. i oprać. S. K alinkow ski, W arszaw a 1986.
O r y g e n e s , H om ilie o K sięgach Izajasza i Ezechiela. H om ilia X I, PSP, t. XXX V, przeł. i oprać. S. K alinkow ski, Kraków 2000.
P h y s i o l o g u s , Frühchristliche Tiersym bolik. A us dem G riechischen übersetzt und he rausgegeben von U rsula Treu, Berlin 1981.
O PRA CO W A N IA
A d h e m a r J., D o r d o r G., C atalogue des tom beaux de la collection G aignieres a la B ibliotheque N ationale. D essins d ’archeologie du X V II siecle, „G azette des B eaux - A rts”
1(1974), 2(1976).
B a u c h K., D as m ittelalterliche G rabbild: figürliche G rabm äler des 11. bis 15. Jahrhunderts in Europa, B erlin 1976.
B i a ł o s k ó r s k a K., Im ago leonis. D rew niane rzeźby lwów z X III w. z opactw cysters kich w K oprzyw nicy i Sulejow ie. Funkcja i treści ideow e, w: C ystersi w społeczeństw ie E uropy Środkow ej, red. A. M. W yrw a, Poznań 2000, s. 581-623.
B i d e r m a n n H., K naurs Lexicon der Sym bole, A ugsburg 2000.
C h a m p e a u x de G., S t e r c k x D. S., Einführung in die W elt der Sym bole, W ürzburg 1990.
C h r z a n o w s k i T, K o r n e c k i M ., Sztuka Śląska O polskiego. Od średniow iecza do końca w. X IX , K raków 1974.
C o o p e r J. C., Z w ierzęta sym boliczne i m ityczne, Poznań 1998.
C ystersi w Szczyrzycu: historia i kultura. K atalog w ystaw y w galerii „D aw na Synagoga” , red. R. Ślusarek, N owy Sącz 2000.
D e b i d o u r H. V., Le bestiaire sculpte du m oyen age en France, Strasbury 1961. D o l b e r g L., Sterben und B egräbnis eines C isterciesers, „Studien und M ittheilungen aus
dem B enedictiner und dem C istercienser - O rden” , 19(1898), s. 256-264, 433-440. D o m a s ł o w s k i J., K ościół i klasztor w Lądzie, W arszaw a 1981.
F o r s t n e r D. O SB, Św iat sym boliki chrześcijańskiej, W arszaw a 1990.
H e i n z - M o h r G., Lexicon der Sym bole. B ilder und Z eichen der christlichen Kunst, M ünchen 1971.
K ZSP (K atalog Zabytków Sztuki w Polsce), t. III. W ojew ództw o kieleckie, z. 3, pow. opo czyński, red. J. Ł oziński, B. W olff, W arszaw a 1958.
KZSP, t. III. W ojew ództw o kieleckie, z. 11, pow. sandom ierski, red. J. Łoziński, B. W olff, W arszaw a 1962.
KZSP, t. I. W ojew ództw o krakow skie, z. 7, pow. lim anow ski, red. J. D udkiew icz, W arszaw a 1951
.
KZSP, T. V. W ojew ództw o poznańskie, z. 4, pow. gostyński, red. T. R uszczyńska, A. Staw ska, W arszaw a 1961.
D R E W N IA N E R ZEŹ B Y LW Ó W W P O LSK IE J S Z T U C E Ś R E D N IO W IE C Z N E J 177
K ZSP, t. V. W ojew ództw o poznańskie, z. 11, pow . krotoszyński, red. T. R uszczyńska, A. Sła w ska, W arszaw a 1973.
K ę b t o w s k i J., N agrobki gotyckie na Śląsku, Poznań 1969. K o p a l i ń s k i W ., Słow nik sym boli, W arszaw a 1990.
L u r k e r M ., Słow nik obrazów i sym boli biblijnych, Poznań 1989,
Ł u s z c z k i e w i c z W ., O pactw o Sulejow skie - zabytek architektury X III w., SKHSP („S praw ozdania K om isji do B adania H istorii Sztuki w P olsce” ) 1(1879), s. 3-24.
Ł u s z c z k i e w i c z W ., K ościół i reszty klasztoru cysterskiego w K oprzyw nicy. Przy czynek do dziejów rom ańszczyzny w Polsce, SK H SP 3(1888), s. 38-63.
R o g o z i ń s k i M. ks., Zabytki polskiego średniow iecznego snycerstw a, Poznań 1937. R z e m p o ł u c h A., Z espół kolegiacki w D obrym M ieście, O lsztyn 1989.
S c h m i d t H. i M ., Die vergessene B ildersprache ch ristlich er K unst. Ein F ührer zum V erständnis der T ier-E ngel-und M ariensym bolik, M ünchen 1984.
S o k o ł o w s k i M., Spraw ozdania z Posiedzeń K om isyi H istoryi Sztuki za czas od 1 stycznia do 31 grudnia 1908 r., SKHSP 9(1915), s. 226.
Sztuka polska przedrom ańska i rom ańska do schyłku X III w ieku, red. M. W alicki, W arszawa 1971.
V anitas. P ortret trum ienny na tle sarm ackich obyczajów pogrzebow ych, red. J. D ziubkow a, Poznań 1996.
SPIS ILU STRA CJI
1, 2. D rew niane rzeźby lwów w pocysterskim kościele p.w. Panny M arii i św. Floriana w K oprzyw nicy.
3, 4, 5. D rew niane rzeźby lw ów w pocysterskim kościele p.w . Panny M arii i św. Tom asza K antuaryjskiego w Sulejow ie.
6. D rew niana rzeźba lwa w kościele p.w. W niebow zięcia N M P i św. Stanisław a bpa mę czennika w Szczyrzycu.
7, 8. D rew niane rzeźby lwów w klasztorze C ystersów w K rakow ie-M ogile.
9. D rew niana rzeźba lw a w kolegiacie p.w. N ajśw iętszego Z baw iciela i W szystkich Św ię tych w D obrym M ieście.
10. D rew niana rzeźba lw a w m uzeum klasztornym B ernardynów w Leżajsku.
W O O D EN SCU LPTU RES O F LIO NS IN PO LISH M E D IE V A L ART
S u m m a r y
T he subject o f the article “Wooden sculptures o f lions in Polish m edieval a rt” are lying lions grouped in bigger com plexes o f sculptures. T w enty-nine o f them are assem bled in the circle o f the C istercian order - in C istercian and post-C istercian churches and m onasteries in the w hole area o f Poland, that is in K oprzyw nica, Sulejów , Szczyrzyca, K raków -M ogiła, and
178 A G N IESZ K A BR Y ŁA
Ląd upon W arta. The rem aining tw enty-four sculptures o f lions are found in parish churches or in other places that are not connected w ith the C istercian ord er in Poland, i.e. in D obre M iasto, Leżajsk, Borek W ielkopolski and K oźmin W ielkopolski.
The M iddle A ges are the tim e when the lions are believed to have been sculptured, and the researchers usually point to the 13-16th centuries. In som e cases (Ląd upon W arta, Borek W ielkopolski, K oźm in W ielkopolski) the lions are dated to a later period, nam ely to the 17- 18th centuries, and they are pointed to as a continuation o f the m edieval type o f the “bearing lion” .
In their form the sculptures are a continuation o f the stone and bronze w orks o f European m edieval sepulchral art. The functional form o f the bodies o f the lions that suggests bearing w eights, as well as the m ovable character o f the w ooden figures lead one to suppose that they w ere part o f the catafalque construction for bearing the coffin during funeral celebrations. Lions with cushions on their backs in the post-C istercian churches in Sulejów and K oprzyw ni ca could be used as seats for holding a vigil over the dead, w hich w as the usual practice during funeral services.
In the context o f sepulchral art the lion expresses the eschatological truth, that is defeating death by C hrist and R essurection. It is a sign o f faith and o f hope for an eternal life.
T ranslated by: Tadeusz K arłow icz
S łow a k lu czo w e: lew, rzeźba, drew no, cystersi.
D R E W N IA N E R Z EŹ B Y LW Ó W W PO LSK IE J S Z T U C E Ś R E D N IO W IE C Z N E J 179
1, 2. Drewniane rzeźby lwów w pocysterskim kościele p.w. Panny Marii i św. Floriana w Koprzywnicy
180 A G N IESZK A B R Y LA
3 ,4 . Drewniane rzeźby lwów w pocysterskim kościele p.w. Panny Marii i św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie
D R E W N IA N E RZEŹBY LW Ó W W PO LSK IE J S Z T U C E ŚR E D N IO W IE C Z N E J 181
5. D rewniana rzeźba lwa w pocysterskim kościele p.w. Panny Marii i św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie
6. Drewniana rzeźba lwa w kościele p.w. W niebowzięcia NM P i św. Stanisława bpa m ęczennika w Szczyrzycu
182 A G N IESZ K A BR Y ŁA
D R E W N IA N E R ZEŹ B Y LW Ó W W PO LSK IE J S Z T U C E Ś R E D N IO W IE C Z N E J 1 83
9. Drewniana rzeźba lwa w kolegiacie p.w. Najświętszego Zbawiciela i W szystkich Świętych w Dobrym Mieście
