Monika Krogulska-Krysiak
"Sociates Academicae Vilnenses :
Towarzystwo Przyjaciół Nauk w
Wilnie (1907-1939) i jego
poprzednicy", Warszawa 2008 :
[recenzja]
Echa Przeszłości 11, 443-446
2010
H e n r y k a I l g i e w i c z , S o c i e t a t e s A c a d e m i c a e V i l n e n s e s . T o w a r z y s t w o P r z y j a c i ó ł N a u k w W i l n i e ( 1 9 0 7 - 1 9 3 9 ) i j e g o p o p r z e d n i c y , W y d a w c a : M i n i s t e r s t w o K u l t u r y i D z i e d z i c t w a N a r o d o w e g o . D e p a r t a m e n t d o S p r a w P o l s k i e g o D z i e d z i c t w a K u l t u r o w e g o z a g r a n i c ą , W a r s z a w a 2 0 0 8 , s s . 6 6 8 , 8 0 f o t o g r a f i i , 9 t a b e l , i n d e k s o s o b o w y , s t r e s z c z e n i a w j ę z y k u a n g i e l s k i m i l i t e w s k i m .
W 2 0 0 7 r. m in ę ła se tn a roczn ica p o w sta n ia T ow arzystw a Przyjaciół N a u k w W iln ie. In sty tu cja ta w n io sła n ieo cen io n y w k ła d w za ch o w a n ie dóbr k u ltu ry n arodów za m ieszk u ją cy ch zie m ie d aw n ego W ielkiego K się stw a L ite w sk ie go, a z w ła szc za k u ltu r y polskiej. D o sk o n a ły m u czczen iem tego ju b ile u sz u było w y d a n ie przez p o lsk ie M in iste rstw o K u ltu ry i D z ie d z ic tw a N arodow ego k s ią ż k i H e n r y k i Ilg iew icz S o c i e t a t e s A c a d e m i c a e V i l n e n s e s . T o w a r z y s t w o P r z y j a c i ó ł N a u k w W i l n i e ( 1 9 0 7 - 1 9 3 9 ) i j e g o p o p r z e d n i c y . P u b lik a cja ta sta n o w i k on tyn u ację b a d a ń au tork i, k tó ra sp ecjalizu je się w dziejach w ile ń sk ic h organ izacji n a u k o w y ch1. W c ześn iejsza m on ografia, p o św ięco n a in stytu cjom n au k o w y m W iln a w X IX w.2, ob ejm ow ała la ta 1 8 0 5 -1 9 1 5 . N ie zo sta ło w niej je d n a k om ów ione fu n k cjon ow an ie T ow arzystw a Przyjaciół N a u k w W ilnie oraz p ok rew n ych m u: T ow arzystw a M iło śn ik ó w S ta ro ży tn o ści i L udoznaw - stw a , T ow arzystw a M u zeu m N a u k i i S z tu k i i T ow arzystw a M iło śn ik ó w W il na. A utorka a rgu m en tow ała to tym , że wyżej w ym ien ion e in stytu cje do 1914 r. p rzech od ziły ok res organizacyjny, a g łó w n a ich d zia ła ln o ść p rzyp ad ła n a o k res m ięd zy w o jen n y3. Zarów no w p olsk iej, ja k i litew sk iej h isto rio g ra fii brakuje sy n te ty czn eg o o p racow an ia d otyczącego tego z a g a d n ien ia . D la teg o za sa d n o ść w yboru te m a tu n ie u le g a w ątp liw ości.
P ra ca obejm uje ok res od p o w sta n ia w 1899 r. tajn ego T ow arzystw a M iło śn ik ó w S ta r o ży tn ictw a i L u d o zn a w stw a do z a w ie sz e n ia d zia ła ln o ści Tow arzy s tw a P rzyjaciół N a u k w 1939 r. A u tork a je d n a k op isu je d a lsz e lo sy członków i dzieje zbiorów teg o to w a r z y stw a aż do 1945 r. G łów nym celem publikacji, obok u s ta le n ia ok oliczn ości p o w sta n ia oraz p rzeszk ód ze stron y w ła d z rosyj sk ich , z ja k im i boryk ali się inicjatorzy, było ta k że u k a z a n ie stru k tu ry o rg a n i zacyjnej ty ch in sty tu cji. In n ym c elem k sią ż k i j e s t ch a r a k te r y sty k a d z ia ła ln o ści to w a rz y stw poprzez o k r eślen ie za d a ń n a u k ow ych , które m ia ły sp ełn ia ć i p rz e d sta w ie n ie ich o sią g n ię ć w d zie d zin ie p oszczeg ó ln y ch n au k . A u tork a podjęła się żm udnej pracy o m ó w ien ia d zia ła ln o ści w yd aw n iczej, r e a liz o w a n ych te m a tó w b a d aw czych i p r z e d sta w ie n ia sy lw e te k autorów.
1 Zob. H. Ilgiewicz, W ileńskie to w a rzy stw a i in stytu cje nau kow e w X IX w ieku , Toruń 2005; taż, A sp e k t p o lity cz n y d zia ła ln o śc i w ileń skich in stytu cji i to w a rzy stw nau kow ych n a po c zą tk u X X w ieku, w: K u ltu r a p o lity c z n a w Polsce, t. 6, cz. 1: L itw a w p o lsk ie j tra d ycji i ku ltu rze p o lity cz n e j, P oznań 2006, s. 65-81; taż, W an dalin S zu k iew icz (1 8 5 2 -1 9 1 9 ) ja k o in icja to r ren o w a cji za m k u trockiego, „Lituano-Slavica Posnaniensia. S tu d ia H istorica”, 2007, t. 12, s. 77-86; taż,
M ich a ł B ren sztejn (1 8 7 4 -1 9 3 8 ) ja k o k u sto sz m u zeu m T o w a rzystw a P rzyja ció ł N a u k w Wilnie,
„Regiony i Pogranicza”, 2008, n r 1, s. 97-109. 2 H. Ilgiewicz, W ileńskie to w a rzystw a .
H en ry k a Ilg iew icz n ie pom ija rów n ież k w e stii, z ja k im odbiorem sp o łecz n y m sp o ty k a ły się to w a r z y stw a oraz ja k ieg o w sp a rcia u d z ie la ły im in sty tu cje p a ń stw o w e w o k resie m ięd zyw ojen n ym . K olejnym w a żn y m e le m e n te m pracy j e s t próba o k r e śle n ia w p ływ ów to w a r zy stw n a rozwój k u ltu r y i n a u k i polskiej w ob szarze p r o m ien io w a n ia ta k ieg o ośrodka, ja k im było W ilno. J a k w idać au to rk a podjęła się i z su k c e se m z r e a lizo w a ła tru d n e za d a n ie p r z e d sta w ie n ia całego sp ek tru m p roblem ów i z a g a d n ie ń fu n k cjon ow an ia T ow arzystw a P rzy ja ció ł N a u k i to w a rzy stw je poprzedzających.
P raca, n ie lic zą c w stę p u i za k o ń czen ia , sk ła d a się z d ziew ię ciu ro zd zia łów. P ie r w sz y z n ich p r z e d sta w ia w a ru n k i rozw oju p o lsk ich to w a rzy stw n a u k ow ych w W iln ie i n a W ileń szczy źn ie od p o czą tk u XX w. do k oń ca II w ojny św iatow ej. A u tork a p o d z ieliła d zia ła ln o ść w ile ń sk ic h to w a rzy stw n a p ięć pod rozd ziałów obejm ujących c z a sy od p o w sta n ia T ow arzystw a M iło śn ik ó w S ta ro ży tn o ści i L u d o z n a w stw a do w yb u ch u I w ojny św iatow ej (1 8 9 9 -1 9 1 4 ), la ta I w ojny św iatow ej (1 9 1 4 -1 9 1 8 ), w a lk ę z b o lszew ik a m i i is tn ie n ie L itw y Ś rod kow ej (1 9 1 9 -1 9 2 2 ), ok res, gd y W ileń szczy zn a zn a jd o w a ła się n a terytoriu m R zeczypospolitej P olsk iej (1 9 2 2 -1 9 3 9 ) i d ram a ty czn e la ta II w ojny św iatow ej do 1945 r.
R ozd ziały od d rugiego do czw artego p ośw ięcon e zo sta ły kolejno Tow arzy stw u M iło śn ik ó w S ta r o ży tn ictw a i L u d o zn a w stw a , T ow arzystw u M u zeu m N a u k i i S z tu k i i T ow arzystw u M iło śn ik ó w W ilna. W k ażd ym z ty ch ro zd zia łów a u to rk a o m a w ia lite r a tu r ę i źród ła d otyczące d an ego to w a rzy stw a , ok o liczn o ści za ło żen ia , jego d zia ła ln o ść oraz sk ła d osobowy. W tej części m ożem y d ow ied zieć się m .in ., że istn ie ją c e w la ta c h 1 8 9 9 -1 9 0 7 , tajn e T ow arzystw o M iło śn ik ó w S ta r o ż y tn ictw a i L u d o zn a w stw a , zw a n e ta k ż e K ółk iem A rch eolo giczn ym , było p o w sz ech n ie u w a ż a n e za p op rzed n ik a T ow arzystw a Przyjaciół N a u k . W ielu człon k ów tego to w a r zy stw a , np. L ucjan U zięb ło czy W ła d y sła w Z ahorski, za a n g a żo w a ło się w tw o rzen ie n ow ych, ju ż le g a ln y c h p o lsk ich sto w a rz y sz e ń n a u k ow ych , zajm u jąc w n ich n a c z e ln e sta n o w isk a . Z d an iem a u torki do n a jw ięk sz y ch z a słu g M iłośn ik ów S ta ro ży tn o ści i L u d o zn a w stw a m o ż n a zaliczyć p rzep row ad zen ie k on serw acji części za m k u trockiego. Z k olei p o w sta łe w 1907 r. z in icja ty w y h rab iego W ła d y sła w a T y szk iew icza Tow arzy stw o M u zeu m N a u k i i S z tu k i sk u p ia ło się n a g ro m a d zen iu szeroko r o zu m ia n ych zbiorów b ib lio teczn y ch i a rty sty czn y ch oraz u d o stę p n ia n iu ich sz e ro k ie m u gron u osób. N iestety , cią g łe p rob lem y fin a n so w e i lok alow e n ie p o zw a la ły n a p ełn e ro zw in ięcie tej d zia ła ln o ści. H. Ilg iew icz p o d k reśla jed n a k , że Tow a rzy stw o M u zeu m N a u k i i S z tu k i po p o łą czen iu z T ow arzystw em Przyjaciół N a u k w 19 1 4 r. znacząco w zbogaciło zbiory tego o sta tn ie g o , m .in . o p łó tn a B eu ck e la er a , P ietro B er rettin ieg o de C ortona, D a w id a T en iersa czy o fiarow a ne przez B e n e d y k ta H en ry k a hr. T y szk iew icza w y k o p a lisk a etr u sk ie , greck ie i eg ip sk ie. R ów n ież k olek cja istn ieją ceg o w la ta c h 1 9 1 9 -1 9 3 3 T ow arzystw a M iło śn ik ó w W iln a z o sta ła p rzek a za n a T ow arzystw u Przyjaciół N a u k . A u tor k a p od k reśla, że to w a rzy stw o to, do k tórego n a le ż e li m .in . F erd y n a n d R usz- czyc i W acław G izb ert-S tu d n ick i, n ajak tyw n iej d ziałało w la ta c h 1 9 1 9 -1 9 2 2 ,
r a t u j ą c z a g r o ż o n e z a b y t k i i u s u w a j ą c ś l a d y o b e c n o ś c i z a b o r c y . W r o z d z i a ł a c h t y c h H e n r y k a I l g i e w i c z d o k o n a ł a s z e r s z e g o p r z e d s t a w i e n i a w i e l u p o s t a c i z w i ą z a n y c h z o m a w i a n y m i t o w a r z y s t w a m i . S y l w e t k i W a n d a l i n a S z u k i e w i - c z a , L u c j a n a U z i ę b ł o , J ó z e f a M o n t w i ł ł a , F e r d y n a n d a R u s z c z y c a z a j m u j ą s p o r o m i e j s c a w t e j i n t e r e s u j ą c e j k s i ą ż c e . Z a s a d n i c z y z r ą b p u b l i k a c j i d o t y c z y T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k w W i l n i e i t o j e m u p o ś w i ę c o n o p o z o s t a ł ą c z ę ś ć p r a c y . W r o z d z i a ł a c h o d p i ą t e g o d o d z i e w i ą t e g o z o s t a ł y o m ó w i o n e w a r u n k i p o w s t a n i a t e j i n s t y t u c j i , j e j r o z w ó j o r g a n i z a c y j n y , c z ł o n k o w i e i d z i a ł a l n o ś ć w l a t a c h 1 9 0 7 - 1 9 3 9 . T a k j a k w p o p r z e d n i c h r o z d z i a ł a c h s z c z e g ó ł o w o j e s t t u o m ó w i o n a l i t e r a t u r a i ź r ó d ł a d o t y c z ą c e T P N , a n a i c h p o d s t a w i e p r o c e s k s z t a ł t o w a n i a s i ę t e j o r g a n i z a c j i . N ie z a b r a k ł o r ó w n i e ż s y l w e t e k k o l e j n y c h p r e z e s ó w T o w a r z y s t w a : p r a ł a t a J a n a K u r c z e w s k i e g o , W ł a d y s ł a w a Z a h o r s k i e g o , A l f o n s a P a r c z e w s k i e g o , M a r i a n a Z d z i e c h o w s k i e g o i S t a n i s ł a w a K o ś c i a ł k o w s k i e g o . A u t o r k a z a u w a ż a , ż e T o w a r z y s t w o P r z y j a c i ó ł N a u k w W i l n i e w t r a k c i e p i e r w s z y c h s i e d m i u l a t s w o je j d z i a ł a l n o ś c i w y k a z y w a ł o s i ę d u ż ą a k t y w n o ś c i ą , o k t ó r e j ś w i a d c z y i l o ś ć i r ó ż n o r o d n o ś ć p o d j ę t y c h p r z e z n i e d z i a ł a ń . J a k s ą d z i , w ł a ś n i e t o s p o w o d o w a ł o , ż e t o w a r z y s t w o p r z e t r w a ł o o k r e s I w o j n y ś w i a t o w e j i m i m o z n a c z n y c h t r u d n o ś c i p o w o j e n n y c h r o z w i n ę ł o d z i a ł a l n o ś ć n a u k o w ą . S p o r o m i e j s c a p o ś w i ę c a H . I l- g ie w i c z w y d a w n i c t w o m T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k , s k r u p u l a t n i e o m a w i a j ą c p u b l i k a c j e k a ż d e g o z t r z e c h w y d z i a ł ó w . Z a z n a c z a p r z y t y m , ż e b y ł y to p o z y c je c e n i o n e i t r a f i a ł y d o b i b l i o t e k n a u k o w y c h w P o l s c e i z a g r a n i c ą . O d d z i e l n i e z o s t a ł y o m ó w i o n e z b i o r y B i b l i o t e k i i M u z e u m T o w a r z y s t w a P r z y j a c ió ł N a u k . K o r z y s t a j ą c z e S p r a w o z d a ń z e s t a n u i d z i a ł a l n o ś c i T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k w W i l n i e s k r u p u l a t n i e o d t w o r z y ł a t y t u ł y p r e n u m e r o w a n y c h c z a s o p i s m o r a z s t a n r ę k o p i s ó w . O s t a t n i r o z d z i a ł s t a n o w i s w o i s t y e p i l o g d z i e j ó w T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k w W i l n i e , g d y ż o p o w i a d a o s y t u a c j i , w j a k i e j z n a l a z ł a s i ę i n s t y t u c j a i w s p ó ł p r a c u j ą c y z n i ą n a u k o w c y w l a t a c h 1 9 3 9 - 1 9 4 5 . Z a l e t ą p r a c y j e s t b o g a t y m a t e r i a ł ź r ó d ł o w y , n a k t ó r y m b a z o w a ł a a u t o r k a . P o d s t a w ę s t a n o w i ą m a t e r i a ł y a r c h i w a l n e z n a j d u j ą c e s i ę w P a ń s t w o w y m A r c h i w u m H i s t o r y c z n y m L it w y , P a ń s t w o w y m C e n t r a l n y m A r c h i w u m L i t w y o r a z w d z i a ł a c h r ę k o p i s ó w B i b l i o t e k i L i t e w s k i e j A k a d e m i i N a u k i B i b l i o t e k i U n i w e r s y t e t u W i l e ń s k i e g o . J a k p r z y z n a j e a u t o r k a , n a j w i ę c e j z e b r a n y c h m a t e r i a ł ó w d o t y c z y s a m e g o T o w a r z y s t w o P r z y j a c i ó ł N a u k . P o d o b n i e r z e c z s i ę p r z e d s t a w i a w p r z y p a d k u ź r ó d e ł p u b l i k o w a n y c h . W p u b l i k a c j i w y k o r z y s t a n o i n t e r e s u j ą c e m a t e r i a ł y d o t y c z ą c e T o w a r z y s t w a M u z e u m N a u k i i S z t u k i . Z n a j d u j ą s i ę o n e g ł ó w n i e w D z i a l e R ę k o p i s ó w B i b l i o t e k i L i t e w s k i e j A k a d e m i i N a u k w W i l n i e , w z e s p o l e L u c j a n a U z i ę b ł o o r a z T o w a r z y s t w a M i ł o ś n i k ó w W i l n a (w P a ń s t w o w y m C e n t r a l n y m A r c h i w u m L i t w y ) . N a j s ł a b i e j p o ś w i a d c z o n e ź r ó d ł o w o j e s t d z i a ł a j ą c e n i e l e g a l n i e T o w a r z y s t w o M i ł o ś n i k ó w S t a r o ż y t n i c - t w a i L u d o z n a w s t w a . D l a t e g o t u a u t o r k a b a z o w a ł a p r z e d e w s z y s t k i m n a a r t y k u ł a c h R o m a n a J u r k o w s k i e g o , L e s z k a Z a s z t o w t a i M a r i i M a g d a l e n y
B lom bergow ej, dotyczących d zia ła ln o ści rów n ież tego to w a r z y stw a 4. Szkoda, że H en ry k a Ilg iew icz n ie się g n ę ła do m a teria łó w znajdujących się w D zia le R ęk op isów B ib lio te k i N arodow ej w W arszaw ie. C hodzi o k o resp on d en cję m .in . L ucjana U zięb ło do W an d alin a S zu k iew icza , k tó rą a u tork a p rzy ta cza za R om an em J u rk o w sk im . M a teria ły te m ogłyby sta n o w ić dod atk ow e u z u p e ł n ie n ie tej w artościow ej m onografii. N a u w a g ę za słu g u je so lid n a b ib liografia pracy, a zw ła sz c z a zn a cz n a liczb a op racow ań w ję z y k u lite w sk im . A u tork a w y k o rzy sta ła ta k ż e liczn e a rty k u ły p rasow e u k azu jące się w p o lsk ich i lit e w sk ich cza so p ism a c h w in teresu ją cy m j ą o k resie. N a koń cu p ublikacji z a m ie sz czone s ą ta b ele. Z estaw ion o w n ich człon k ów o m a w ia n y ch to w a rzy stw oraz w zro st zbiorów T ow arzystw a P rzyjaciół N a u k w W iln ie w la ta c h 1 9 0 7 -1 9 3 9 . P racę w zb ogacają liczn e fotografie, p rzed sta w ia ją ce p ortrety osób z a a n g a żo w a n y ch w d z ia ła ln o ść sp ołeczn ą, zab ytk i W iln a i zbiory z b yłego M u zeu m i B ib lio tek i T ow arzystw a P rzyjaciół N a u k w W ilnie. W arto pod k reślić, że k sią ż k a za w iera d w a obcojęzyczne, ob szern e str e sz c z en ia oraz in d e k s osób.
K sią ż k a H en ry k i Ilgiew icz j e s t bardzo cen n y m stu d iu m z za k resu b ad ań nad p o lsk im i to w a rzy stw a m i n a u k o w y m i, ja k i rozw ojem k u ltu ra ln o -n a u k o - w ym W iln a p oczątk u XX w. P ra ca p o sia d a p rzejrzysty u k ład , pozw alający na szyb k ie od n ajd yw an ie przez cz y te ln ik a p otrzeb n ych inform acji. N a p isa n a j e s t zw ięzły m i czy te ln y m ję z y k ie m , który u ła tw ia p rzy sw a ja n ie za w a r ty ch w niej treści. D u ży m a tu te m j e s t op raw a g ra ficzn a oraz bardzo dobra redakcja. O m a w ia n a p u b lik acja z p e w n o śc ią trw a le w ejd zie do k a n o n u rozpraw po św ięco n y ch n au k ow ej, k u ltu ra ln ej i społecznej d zia ła ln o ści P o la k ó w w ile ń sk ich w k ońcu XIX i p ierw szej p ołow ie XX w.
M o n i k a K r o g u l s k a - K r y s i a k
(O lsztyn )
H e n r y k L e s n i o w s k i , M ó j G r u n w a l d , P r a c o w n i a W y d a w n i c z a „ E l S e t ” , O l s z t y n 2 0 1 0 , s s . 1 6 7.
O u gru n tow an ej tradycji gru n w ald zk iej w św ia d o m o ści P olak ów św ia d czy o b ch o d zo n a w 2 0 1 0 r. 6 0 0 -le t n ia r o c zn ica b itw y pod G ru n w a ld em . W z w y cię stw ie g ru n w a ld zk im u p a try w a n o siłę o ręża p olsk iego oraz w ielk o ści czy n u rycersk iego. W te n sposób p rzez w ie k i zb u d ow an a z o sta ła tradycja
4 Zob. R. Jurkow ski, Z ży c ia k u ltu raln ego W ilna w la ta ch 1 8 9 9 -1 9 1 4 , „Zapiski H istorycz ne” 1990, t. 55, z.1, s. 59-88; L. Zasztowt, Wileńscy m iłośn icy „sta ro żytn o ści” w la ta c h 1899 -1 9 1 4 , „K w artalnik H istorii N auki i Techniki” 1990, t. 35, n r 2 -3 , s. 259-283; M. M. Blombergo- wa, W sp r a w ie to w a rzy stw n au kow ych d zia ła ją c y ch w W ilnie w X I X i p o c zą tk u X X w iek u, „K w artalnik H istorii N auki i Techniki” 1990, t. 37, n r 1, s. 69-87; taż, D w ie p ra ce o życiu k u ltu ra ln ym i n a u k o w ym W ilna w końcu X I X w ieku i n a p o c zą tk u X X w iek u, „Zapiski H istorycz ne” 1994, t. 59, z. 1, s. 109-123.
