T A D E U S Z M A L E C
O P IS GW ARY
W SI RACHANIE, POW. TOMASZÓW L U B E L S K I1 (część I)
P rac dotyczących Lubelszczyzny m am y wciąż niew iele. P rz ed laty pisał o tych gw arach prof. K. N its c h 2 i prof. W. K u ra sz k ie w ic z 3. Po w ojnie ukazały się m. in. prace prof. T. B ra je rs k ie g o 4, B. L in d ertó w n y 3, W. G ó rn e g o 6 i K. M ichalew skiego 7. N ad gw aram i Lubelszczyzny p rac u ją
1 Opis gw ary w si R achanie, pow . T om aszów L ubelski, L ublin 1966, ss. 98. P ra ca m agisterska w yk on an a pod k ieru n k iem prof. B rajersk iego na m agistersk im se m i narium język ow ym na K U L-u. P ragnę tu w yrazić gorące p od zięk ow an ie Prof. D row i T adeuszow i B rajerskiem u za ciągłą op iek ę nad pracą, za cen n e w sk a zó w k i i rady oraz za szczerą życzliw ość. R ecen zen tow i, Prof. D row i S ta n isła w o w i P a p ierk o w - skiem u, dziękuję bardzo za u w a g i krytyczne, które p o zw o liły m i u su n ąć n ied o ciągnięcia i usterki pracy.
2 M o w a lu du polskiego, K raków 1911; t e n ż e , D ia le k t y j ę z y k a polskie go, En cyklo pedia Polska, t. III, K raków 1915, później w G r a m a t y c e j ę z y k a pols k ieg o tz w . a k a d e m ic k ie j, K raków 1923 ; t e n ż e , Z histo rii na rz ecza m ało p o ls k ieg o , [W :] S ym h o la e g r a m m a t ic e in h o n o rem Jan R o z w a d o w s k i , t. II, K raków 1928.
3 Z p rzeszłości narz ecza za m o jsk ieg o , L u blin 1937, s. 48; t e n ż e , D ia le k t o lo gia. Przeg lą d g w a r w o j e w ó d z t w a lubelsk iego, [W :] M onografia s t a ty s t y c z n o - g o s p o - darcz a w o j e w ó d z t w a lu belskiego, t. I, L u blin 1931, s. 276—324; t e n ż e , Z p r z e szłości n arzecza K a z i m i e r z a na d W isłą, [W :] K s ię g a p a m i ą t k o w a ku czci ks. bpa M. Fulmana, cz. III, L ublin 1939, s. 181— 216.
4 Étu des sur les dia lecte s du d é p a r t e m e n t de Lu bli n (Pologne), „O rbis”, V (1956), nr 2, s. 411— 420; t e n ż e , Badania nad g w a r a m i w o j e w ó d z t w a lubelskiego, „K a lendarz L u b elsk i”, 1 (1958) 26— 28; t e n ż e , D w a t e k s t y g w a r o w e z e w s i K a r c z m i s k a w pow. p u ł a w s k i m z k ró t k ą c h a r a k t e r y s t y k ą g w a r y , „Język P o lsk i”, X X X V (1955) 145— 147.
5 G w a r a g m i n y S p ic z y n (p ow . lu b a r to w sk i), (Studia z F ilo lo g ii P olsk iej i S ło w iańskiej I), W arszaw a 1955, s. 203—222.
8 O sobliw oś ci f o n e t y k i m i ę d z y w y r a z o w e j w C h e łm s z c z y ź n ie , „Język P o lsk i”, X X X V I (1956) 27— 32.
7 G w a r a w s i D orohusk w p ow . c h e łm sk im , „R ozpraw y K om isji Język ow ej ŁTN ”, X IV (1968) 251— 264.
obecnie 2 ośrodki językoznaw cze: KU L i UMCS. Dużo uw agi gwarom Lubelszczyzny pośw ięca T. B ra je rsk i na m agisterskich sem inariach języ kow ych n a K U L-u. P o w sta ją tu prace m agisterskie różnych typów d oty czące g w a r Lubelszczyzny. Na UM CS-ie n ato m iast przygotow uje się obecnie ta k bardzo oczekiw any A tlas gw ar L u b e lsz c z y zn y 8.
D otychczas nie publikow ano prac dialektologicznych (poza tek sta m i 9) z te re n u południow ej Lubelszczyzny. W g w arach tego te re n u jest w iele ciekaw ych faktów językow ych i chociażby z tego powodu praca ta będzie pożyteczna.
M iejscowość R achanie leży w południow ej części Lubelszczyzny i z n a jd u je się w odległości 15 k m na północny wschód od Tomaszowa, a 1 k m n a północ od jed nej z głów nych tra s kom unik acyjn ych w pow ie cie tom aszow skim , Tom aszów—Łaszczów. Jakkolw iek położona na ubo czu, to jed nak dzięki stosunkow o dobrej drodze bitej wieś m a liczne połączenia z pobliskim i m iastam i i z Lublinem .
R achanie należą do bardzo sta ry c h m iejscowości. S łow nik geograficz
n y 10 p odaje r. 1341 jako d atę erek cji probostw a w Rachaniach. Należy
przypuszczać, że m iejscow ość istn iała już wcześniej. J a k w skazują do k u m en ty źródłow e n , R achanie b y ły m iastem , później widocznie na sk u tek nie sp rzy jający ch w aru n k ó w ekonom iczno-politycznych stały się wsią.
P ra w ie 40% ludności było o brządku wschodniego, kilka rodzin żydow skich, reszta to katolicy. Po r. 1905, tzn. po uzyskaniu to leran cji relig ij nej, p raw ie w szyscy w ierni obrządku w schodniego przeszli na kato li 8 Por. w y p o w ied ź P. S m oczyń sk iego pt. Z lu belskich p ra c o w n i d ia lek to lo g icz nych , „Język P o lsk i”, X X X V III (1958) 77— 80.
8 Por. tek sty p ołu d n iow olu b elsk ie. T ekst pochodzi ze w si Kocudza, pow . b ił gorajski, zaopatrzony w kom entarz. Z apisany został przez L. Z dan cew iczow ą (ibi dem , X L II (1962) 217— 225). Por. tak że tek sty z S u ch ow oli w Z am ojskiem zapisane przez I. i Z. L eszczyń sk ich (ibidem , X L (1960) 305 n.). W. K u raszk iew icz zapisał tek sty g w a ro w e z zam ojsk iej w s i N ied zielisk a (Monografia s t a ty s t y c z n o -g o s p o d a r - cza w o j. lu belsk iego), o b ecn ie p rzedrukow ane w n ow ym W y b o r z e t e k s t ó w g w a r o w y c h K. N itsch a (W arszaw a 1960, s. 149 n.).
10 S ł o w n i k g e o g ra f ic zn y K r ó l e s t w a P olskiego . i in n ych k r a j ó w słowiańskich, t. IX , W arszaw a 1888, s. 350.
11 Z r. 1486 pochodzi notka „de R ach an ye oppido” (por.: A k t a grod z k ie i Z i e m sk ie z cz a s ó w R z e c z p o s p o lit e j P o ls k i e j z A r c h i w u m ta k z w a n e g o berna r d yń sk ieg o w e L w o w i e w s k u t e k fu n d a c j i śp. A le k s a n d r a hr. S ta d n ick ieg o w y d a n e staran iem G a lic y j s k i e g o W y d z i a ł u K r a jo w e g o , t. X IX , L w ó w 1906, s. 336). A Ludom ir B ień k o w sk i pisze, że „R achanie b yło m iastem książęcym , już przed r. 1436 lokow anym bądź przez ks. Z iem o w ita IV, bądź przez ks. K azim ierza II, który je nadał 29 m aja 1436 r. M ik ołajow i L ach ow i z B rzew n in a ” (D ziałaln ość organ izacyjn a B iskupa Jana B isk u p c a w d ie c e z ji c h e łm s k i e j 1417— 1452, „R oczniki H u m an istyczn e”, V II (1960), z. 2, s. 245).
cyzm. N ajstarsi m ieszkańcy R achań tw ierdzą, że na co dzień posługi wano się językiem chachłackim (jedna z g w ar ukraińskich). K resow e położenie R achań nie pozostaw ało więc bez znaczenia. W pływ g w ar r u skich był znaczny.
Zajęciem m iejscow ej ludności jest rolnictw o. N ieliczni p ra c u ją u m y słowo w m iejscow ych in sty tu cja ch państw ow ych i spółdzielczych. W śród najstarszego pokolenia (po 70 rok u życia) są analfabeci. W pływ języ k a ogólnopolskiego jest tu znaczny. W ieś posiada św iatło elek try czn e i jest zradiofonizowana. K o n ta k ty z m iastem u łatw ione (dobre połączenia ko
m unikacyjne). W R achaniach zn ajd u je się kościół, poczta, prezydium gro m adzkiej ra d y narodow ej, ośrodek zdrowia, p u n k t w e te ry n a ry jn y , go spoda, „Sam opom oc C hłopska”, liczne sklepy, straż pożarna, 8-klasowa szkoła podstaw ow a oraz 2 biblioteki: szkolna i grom adzka. Sporo osób p re n u m e ru je prasę. D ziałają tu też organizacje społeczne i polityczne. Bardzo duży p ro cen t m łodzieży pobiera n aukę w różnego ty p u szkołach średnich. K ilkanaście osób kształci się w szkołach wyższych.
M iejscowość R achanie bardzo ucierpiała podczas ostatniej wojny. Z ostała zniszczona, w ielu ludzi zginęło. Obecnie jest to jedn a z du żych wsi w pow. tom aszow skim — liczy 1617 m ieszkańców 12. Należy do wsi szybko się rozbudow ujących.
Na sk u tek intensyw nego rozw oju, licznych k o ntaktó w z m iastem i w pły w u języka ogólnopolskiego (prasa, radio, telew izja) gw ara ginie. Je d y n ie jeszcze n a jsta rsz e pokolenie k o n serw u je tę gw arę.
M ateriał gw arow y zbierałem od 10 X 1964 do 15 X 1968 r. K orzy sta łem z 2 kw estionariuszy: D oroszew skiego13 i Sm oczyńskiego li. Wiele też m ate ria łu zebrałem przypadkow o. Zapisałem w iele pieśni ludow ych i innych tekstów . B yłem w kon tak cie z licznym i in fo rm a to ra m i15 w róż n y m w ieku, w śród k tó ry c h m iałem k ilk u inform atorów stałych (po 50 ro k u życia). In fo rm ato rzy moi to ludzie urodzeni i m ieszkający w Ra chaniach. Rodzice in form atoró w też w większości w ypadków urodzili się w Rachaniach. M ateriału gw arow ego dostarczyli mi ludzie kom petentni w badanej dziedzinie: rolnicy m ówili o upraw ie roli, kow ale o obróbce żelaza, od cieśli i sto larzy czerpałem m ateriał z działu obróbki drew na, a kraw ców py tałem o spraw y dotyczące ich zawodu.
FON ETY K A
N iniejszy a rty k u ł jest częścią w iększej pracy dotyczącej system u językow ego g w ary wsi R achanie 16. Ma on, jak zresztą cała praca, cha ra k te r opisowy. C elem a rty k u łu jest w ydobycie m ożliwie w szystkich cech fonetycznych tej gw ary.
12 D an e pochodzą z m arca 1966 r.
13 K w e s t i o n a r i u s z do badań s ł o w n i c t w a lu d o w e g o , pod red. W. D oroszew sk ie go, z. 1— 4, W arszaw a 1958.
14 P. S m o c z y ń s k i , K w e s t i o n a r i u s z do A tl a s u g w a r L u b e ls z c z y z n y , L u b lin 1965.
15 Za w ie le cier p liw o ści i ży czliw o ści w szy stk im inform atorom , zw łaszcza R o d zicom m oim , p an iom E w ie K ulik, A gacie S w a to w sk iej, A n ieli M alec i n ieżyjące m u już panu K a zim ierzo w i S w a to w sk iem u , bardzo dziękuję.
16 N astęp n e części zostaną op u b lik o w a n e w dalszych num erach „R oczników H u m a n isty czn y ch ”.
1. A K C E N T
§1. W om aw ianej gw arze ak cent zasadniczo pada n a przed o statn ią zgłoskę w yrazu, podobnie jak w języ ku ogólnopolskim . O dnotow ałem jednak liczne odstępstw a.
a) W w yrazach pochodzących bezpośrednio z g w a r ruskich, np.
pas'ol (odejdź*, paśba (odejdź*, dav'at (chodź, uciekaj*, ak cen t p ada na
ostatnią zgłoskę.
b) U stary ch inform atorów spostrzegłem , że w form ach 1. i 2. os. 1. mn. czasu przeszłego akcen t pada na trzecią sylabę od końca: k 'u p ’u-
łym , k ]ośulym, p'alulym, r'ob’u ly m , u'u cu lym , zv'ijalym , k 'u p ’ulys, k'ośu- łyś, p'alulys, r'ob’ulys, u'uculyé, zvHjalys, itd.
c) W jed nym w yp ad ku n o tu ję ak cent na przeczeniu w ystęp u jący m przed dw usylabow ą form ą czasu przeszłego [ńe b y ły m .
d) A kcent w y stęp u je też n a p rzyim k ach będących w sąsiedztw ie jednosylabow ych rzeczowników: 'n a z c a s , na^%iń, ]na\->dvur, ' n a ^ m ś y ,
]ve<jśńi, ]v e ^ f ś i , 'u e w íb ’i
e) Zauw ażyłem też 3 przy k ład y : p ’irsyras, d rug’iras, ćsyćiras, w k tó rych zestaw ienia w yrazow e dzięki akcentow i n a drugiej od końca sta ją się w gw arze z ro s ta m i17.
§2. W naszej gw arze akcent jest w y d e c h o w y 18. P o tw ierd za to też fakt, że nie akcentow ane sam ogłoski e i o u leg ają redukcji.
§3. Nie akcentow ana sam ogłoska e ścieśnia się.
a) W pozycji przedakcentow ej: c y r e m x a (c zerem ch a\ cyreśńa, v y -
sel’i, v y v u r k a || vivurka, vzyconu, w p rzyim k ach p s y z m ost || b y z most, psyś capk’i || byś ca pk’i.
b) W pozycji p oakcentow ej: ćel’i (cielę\ c u k ’ir, kaśyl, k u fy r , m a r x y j ¡I
m a rx ’if, p lajstyr II plastyr, sk o b yl (hak, zam ek w drzwiach*, śpadyl (ro
dzaj łopaty*, v e xy á || óehyć (garść słomy*.
§4. Nie akcentow ana sam ogłoska o ścieśnia się.
a) W pozycji przedakcentow ej: kumora, k u b y ła (klacz*, k ulać ja, ku -
pańi (okres w ykopków ziemniaków*, k u r y tu , kuśula, k u n o p ’i, łupatka, m u t y k a , nugafka II nugavica, p u l’icjant, pu d v a l’ina, pugoda, p u d v u r y k
mase, (podwórko*, u u x v a ra II u u fa r a , u u z e x y M. 1. mn.
b) Przykładów na ścieśnienie sam ogłoski o po akcencie je st mało, zanotowałem: d up’iru, u o bru k (obrok, zboże z sieczką dla konia*, papruć,
vilgué.
17 Por.: W. C y r a n , G w a r y p o ls k ie w okolicach Siedlec, Łódź 1960, s . 112. 18 P o r .: M. S z y m c z a k , G w a r a D o m a n i e w k a i w s i o k o lic zn y c h w p o w ie c i e łęczyckim , Łódź 1961, s. 65 (por. w y p o w ied ź na tem at akcentu, a także przypis).
2. W O K A L I Z M
§5. S ystem sam ogłoskow y składa się z n astępu jących samogłosek;
§6. W ym ow a sam ogłosek i i y oraz u jest tak a sam a, jak w języku ogólnopolskim : kHSka, k ’idać (rzucać*, f ik a ć , tyrpać (trząść*, pytać, ftry ń ić (wrzucić*, m a im u r || m arm ur, gruby, r u m u t (hałas*, r u d y i II rudy.
§7. Rozpoczynająca sylabę sam ogłoska i p rzy b iera słabo słyszaną protezę i: iinterys, iigła, iińźińir || ijźińir, i is y t, iinacy || iinaćyi psyiina-
ćyć.
§8, Sam ogłoski i i y p rzed spółgłoskam i nosow ym i nie zm ieniają się:
bab’ina, drab’ina, grab’ina (las grabowy*, x a łu p ’ina (licha chałupa*, xlupa- ćyna, k u b ’ićina, kuńina, krwbina, s tu d u l’ina, suśńina, śup’ina, u uburćyna
(licha obora*.
§9. T ylko w lenia (linia* rozszerza się i przed spółgłoską nosową. §10. W ygłosowe g ru p y -ii, -ył w czasie przeszłym po spółgłoskach m iękkich i fu n k cjo n aln ie m iękkich w ym aw ia się jak -ul: ćyńuł, Vićul,
mwbul, nośuł, nu%uł (grymasił*, rob’uł, słuzuł, zubaćuł itp.
§11. W om aw ianej gw arze zachow ała się sta ra g ru p a ir.
a) Pochodząca z r: p ’irsy || p ’erśy, kirp'iń I! śerp’iń, śirp, śćirńa fem. (ściernią*, %irżava, %irżak, v isk itp.
b) Z daw nych g ru p ir, yr: papHr, pap’iru, pap’irym , pastyś, pastyźy M. 1. mn., p u d b ’irać, śik’ira, syr, sy ru u atk a 'serwatka*, ś y ro k ’i, s ty r y II
etery.
§12. W tórnie pojaw ia się y w w yrazie d rygnuć 'drgnąć*.
§13. Sam ogłoski y i u a lte rn u ją z sobą w p rzy m iotniku surovy i w w yrazach pochodnych: suro vy \\ syrovy, syromc || surovic 'skóra zw ierzę ca w y p raw ion a sposobem domowym*.
§14. Rozpoczynająca sylabę sam ogłoska u jest poprzedzona słabym elem en tem lab ialn y m (zob. też § 31, 72).
a) W nagłosie, np. u u x u , uugur, y u ć y ń , uućećka, yucony.
b) W ew n ątrz w yrazu, np. nauuka, nauućyćil, nauućony, nauućyć. §15. Sam ogłoska u w y stę p u ją c a p rzed spółgłoską nosow ą lub płynną ulega rozszerzeniu do o: łona 'łuna*, pazory M. 1. m n.
§16. G ru p a lu w y stęp u je zgodnie z językiem ogólnopolskim, np. tłu-
mać, tłum aćyć, tłu m a k 'tłumok*, tłu ć y k, tłu k a 'kobieta źle się prow a
dząca*. Z am iast płuca u starszy ch inform atorów w y stęp u je form a płuca (zob. §74).
§17. A kcentow ana sam ogłoska e m a tak ą sam ą a rty k u lac ję, jak w ję zyku ogólnopolskim: ńe vim , k ’edy, %e (gdzie1.
§18. Przegłos 19 *’e ^ o i *’ë ^ a nie zawsze tu zachodzi.
a) Nie zaszedł przegłos w form ach czasow nikow ych w 1. os. 1. poj. czasu teraźniejszego: b’ery, ńesy, v e zy , w 3. os. 1. mn.: vezu, ńesu, b’eru, w czasie przeszłym : pśyńesła, zańesła, zavezla, w czasow niku ćesać i w form ach pochodnych: naćesał, p uvyéisyval, v y će sa ł; w rzeczow ni kach: m ’etla, bzeza II bżoza, p’elun || p ’olun, p ’erun || p ’orun, p u m ’etlu (po m iotło1, P’e ty r obok P'otyr.
b) Przegłoszone a w y stęp u je tu w zasadzie zgodnie z językiem ogól nopolskim: uutpuvadac, puvadac, spuvadac si, iiupuvadac. Z anotow ałem odstępstwo: p u v e stk a (zawiadom ienie o term in ie ro zp raw y sądo w ej1 i vyspuvedaé śi (wyspowiadać się1 u sta ry c h inform atorów ; także z a m ’i-
tać II z a m ’atac. Zaszedł niep raw id ło w y przegłos na va esy (n a w ie trz e 1.
§19. Ruchom e e nie znika w trzech rzeczow nikach: m e x — m e x u ,
dex -— dexu, ćosnyk — ć u s n y k u (e ścieśnione). F orm y bes — bzu i len — lnu w y stęp u ją bez w yrów nań, zgodnie z języ kiem ogólnopolskim . P rz y -
im ki v || ve i z II ze w y stęp u ją zgodnie z językiem ogólnopolskim : v vo%i, ) środy, s sok’im, s sobu, ze mnu.
§20. W gw arze w y stęp u ją w y razy z w tó rn y m ruchom ym e: P ’e
ty r II P ’otyr, v a ty r || vacs, m e ty r (m etr1, c y n tu m e ty r , Vityr 'litr 1, częściej
fern. I’itra, bel’ik (belka1.
§21. Sam ogłoska e zn ajd u jąca się w g ru p ie el pochodzącej z l pozo staje w form acjach: veina, pełny, zmel, pełzać rzadko.
§22. Daw na gru p a el zachow ała się w w yrazach: uoźył (orzeł1 (ścieś nienie), y u z e ły k , iiusełka, ale g ru p a oł w koźuł, koćuł, uośuł (osioł1 (o ścieś nione do u). .
§23. P rzed nagłosow ą sam ogłoską e- w jed n y m ty lk o w y p ad k u po jaw ia się proteza w postaci i: J e fk a (Ewka1 (zdrobnienie od Ewa).
§24. W nagłosow ej grupie ie- sam ogłoska e ścieśnia się do i w iidl’ina •jedlina1 i iiźoru (jezioro1 obok fo rm y iłźoru, używ anej przez n iek tóry ch ze starego pokolenia. J e st to norm alne dla g w ary ścieśnienie w sylabie nie akcentow anej.
§25. O a rty k u la c ji nie akcentow anego e zob. §3.
19 Por. prace: T. B r a j e r s k i , O boczność p ow ied ać II p ow iad ać w j ę z y k u p o l s k i m X I V — X V I w., „S lavia O ccid en talis”, 20 (1960), z. 2, s. 35— 43; t e n ż e , S t a ropolskie bierzę i dzi s ie j s z e b ierę (biorę), „Poradnik J ęzy k o w y ”, 1956, z. 1, s. 30—32; H. K o t u l s k a - S k u l i m o w s k a , B r a k p r z e g ło su w w y r a z a c h t y p u w iesło, m ie- tła..., „Język P o lsk i”, X X X V II (1957), z. 5, s. 322— 329; K. D e j n a , W y r ó w n a n i a obocznoś ci ’o : ’e oraz ’a : ’e w g w a r a c h pols kic h, ibidem , X L II (1962), z. 3, s. 188— 191; Z. K l i m a j ó w n a , Jeszcze w s p r a w i e t z w . n ïep r zeg lo s zo n eg o *’e, *’ë w w y r a z a c h g w a r o w y c h , ibidem , X L IV (1964), z. 4, s. 243— 248.
§26. W naszej gw arze istnieje e ś c i e ś n i o n e . Po spółgłoskach m ięk kich w y stę p u je ono jako i, po tw a rd y c h zaś jako y. Z akres w ystę pow ania e ścieśnionego je st u nas szerszy niż w języku ogólnopolskim, bo w y stę p u je także w pozycji nie akcentow anej (zob. §3).
§27. Ścieśnione e ze stp. ë z długością pow stałą na tle daw niejszych stosunków intonacyj n o-ak cen tu acy jn y ch :
a) Z ps. *e w rzeczow nikach: Vida, b’idastvu, %ifka, śnik, gzy x, gzyxu,
kal’ika, kal’istvu, p s y l’ipka, o iy x , x l ’if, l’ikarstvu, svica; w zakończeniu
bezokoliczników 3. i 4. koniugacji, np. śe^ić, vi%ié, bol’ic, lezyć, k ’ip’ic,
m y s l ’ié, xćić, m ’ić; w try b ie rozkazującym obu liczb u czasowników: xćii, xć iići, <chciejcie), lii, Yiići, m ’ii, miici, ziic, ziicmy.
b) W ps. gru pach *tert, *telt: m l ’iku, m l ’icarna, m l ’icai, z r y b ’ontku,
m l ’ic, %źyć.
c) Z ps. *e: k sysivu, ć y p y k obok ôepyk (czepek na głow ę), p ’ic cza sownik. N iejasne je s t e ścieśnione w k r y t u v ’isku 'kretow isko5; pochodzi ono z ps. *t>, por. k r e t ^ kn t~ b 20, i uległo ścieśnieniu pod akcentem po bocznym.
§28. Ścieśnione e ze stp. ë z długością pow stałą ze w zdłużenia za stępczego:
a) W m ianow nikow ych form ach rzeczow ników m ęskich i żeńskich, np. gżeńąil 'część pługa5, ć m ’il 'trz m ie l5, iiś 'jeż 5, naucyćil, pogżyp 'po grzeb 5; w w yrazie dyść ścieśnienie w y stęp u je w całym paradygm acie (w M. 1. poj. sam ogłoska e m ogła się ścieśnić przez analogię do rze czow ników ty p u pogreb).
b) W czasow nikach liczby pojedynczej czasu przeszłego niedokona nego i dokonanego rodzaj m ęski, np. p ’i k y m , p ’ikys, p’ik 'p iek ł5, Vigym,
1’igyś, l’ik (legV.
c) W stop niu w yższym i n ajw yższym przysłów ków , np. lep’ii, bl’izyi,
cepl’ii, davnii, ńiźyi, v y z y i , m ńii, na i lep’ii, n a ib l’izy i, naidal’it, naińizyi, n a iv y z y i, naimńii.
d) W D., C. i Mc. 1. poj. przym iotników , liczebników i zaim ków rodza ju żeńskiego, np. dobryi, x tu r y i, iednyi, kaźdyi || k uzd yi, staryi, tvoiii.
§29. O sta ry c h g ru p ach ir, y r zob. §11.
§30. A rty k u la c ja sam ogłoski o jest ta k a sama, ja k w języku ogól nopolskim : m o z y 'm orze5, płot, vosna, zola częściej w liczbie m n. zoły 'ług z popiołu5.
§31. Nagłosowe o- w pozycji nie akcentow anej p rzy b iera protezę u lu b n aw et v : uorać || vorac, u o rc yk || vorcyk, uoku, uoś II vos. Nie spot kałem przykładó w z labializacją o w śródgłosie.
§32. O nie akcen tow an y m o zob. §4. 20 C y r a n , op. cit., s. 57.
§33. Rozwój prasłow iańskich g ru p *tort i *tolt je s t zgodny w w ięk szości w ypadków z językiem ogólnopolskim , ale pod w p ływ em gw ar ruskich często w y stęp u je pełnogłos: k u r oval (ciasto w eselne okrągłego k ształtu ', k u ru m e s łu (nosidła służące do noszenia w iad er z w odą', m u -
lu duxa (p anna m łoda', m u ra x a 'm rów ka', suroka (sroka'.
§34. W w yrazach kryza lka i kuń%ałka sam ogłoska o w g ru p ie oł przechodzi w a.
§35. Ścieśnione o w naszej gw arze, podobnie jak w jęz y k u ogólno polskim , nie różni się niczym od u.
§36. Ścieśnione o n a m iejscu stp. o z długością p ow stałą ze ściąg nięcia 21 w form ach czasow nikow ych p u id y, putĘiś, pui%i.
§37. Ścieśnione o na m iejscu stp. 5 z długością pow stałą ze w zd łu żenia zastępczego.
a) W m ianow rtikow ych form ach rzeczowników: B u k (Bóg', barluk N ieporządek, szczególnie dotyczy pościeli', bruk, gęśur || gęśur, m ’u t 'm iód', n a v uj (przy rząd tkack i', p u ł s k ś y n y k , stem p ur, złup, top ur w y stę p uje bardzo rzadko.
b) W D. 1. mn. rzeczowników: yobur, stodul.
c) W 3. os. 1. poj. czasu przeszłego: m u k , psyńus, p sy vu s, z m u k , d) W try b ie rozkazującym u czasowników: połus, postui, stul, vy d u i,
zrup.
e) W zaim kach: m ui, tvu i, svui.
§38. Ścieśnione o na m iejscu stp. ö z długością pow stałą n a tle d a w niejszych stosunków in to n acy jno -ak cen tu acy jn ych: bruzna, gura, p łu tn u ,
v luknu , krul, ruza, p u d v u r y k 'podw órko', skura, v r u z b ’it, vruska, źrudlu, muvié, ź u ltk u , zazułćić 'uczynić żółtym ', d v u x || dvox. W w y razach gura
i skura sąsiedztw o spółgłoski r jest praw dopodobnie pow odem ścieśnie nia 22. W ynikiem przedpolskiej długości jest chyba ó w form acjach:
calufka 'deska grubości jednego cala', druska 'd ró żk a' (także d ru h n a na
weselu), dvucalufka 'deska grubości dw u cali', d ń u fk a 'jed e n dzień p ra cy najem n ej', d u x u fk a 'p iek arn ik ', d yscu fka 'w oda deszczowa', głu fk a
'm ała głowa', g n u iu fk a 'ciecz z gnoju', iaskułka, iałufka, k u m u r k a , k u ł k u 'kółko', pap’iru fka 'jabłoń rodząca wcześne owoce', p u d m u r u fk a 'fu n dam en t' 23.
§39. A kcentow ane o nie ścieśnia się przed spółgłoską nosową: dom,
%von 'dzw on', ton 'to n ' (w śpiew ie), ło m 'p rzy rz ą d do w y ry w a n ia gwoź
dzi', a także 'm ężczyzna-niezdara', itp.
21 Por.: K. N i t s c h , D i a le k t y j ę z y k a polskie go, W arszaw a 19578.
22 Por.: Z. S t i e b e r , R o z w ó j fon o lo g ic zn y j ę z y k a pols kie go, W arszaw a 1962 (por. § 38, s. 33).
§40. W b adanej gw arze w y s t ę p u j e t y l k o a j a s n e , bez w zględu n a pochodzenie (tzn. a i a > a). J e st to niew ątpliw ie wpływ ruski.
S ą jed n a k odstępstw a, szczególnie u stary ch ludzi: łomać 'łam ać’, łom tr y b ro zkazu jący od łamać itd., pśynićńonka 'słom a pszeniczna’, ryććonka 'sło m a g ry k i’; uućilonka (k ro w a m ająca cielę’.
§41. W w yrazie x m a r a na m iejscu ogólnopolskiego u pojaw ia się a. §42. G ru p y nagłosow e ra -, ia- nie u leg ają zmianom, zawsze jest:
radiu, r a m ’iú (ram ię ’, ra n u , railak, rafić, iapku, iapćak (zupa owocowa
z ja b łe k ’, iaku (jak o ’.
§43. Z am iast je- po jaw ia się w naszej gw arze ia- w w yrazie iaśun jak o w p ły w języ k a ukraińskiego.
§44. G ru p a a r ^ r nie zm ienia się w naszej gw arze: sarna, s'arúuk 'sam iec s a rn y ’, kark, ¿ama, dar, darovaé, pudarovaó.
§45. W k ilk u w yrazach na m iejscu ogólnopolskiej samogłoski o po ja w ia się a: cafać (cofać’, kałatać 'k o łatać’, kałatać (ten, k tó ry kołacze, m ów i dużo, bez sen su ’, skrobać 'skrobać’, skrobać 'ten, k tó ry skrobie’, ale istn ieje p u t s k r o b y k || pu c skro b y k 'chlebek z resztek ciasta pozosta w ionego n a ściankach niecek ’.
§46. P rz ed nagłosow ą sam ogłoską a- w y stępuje nieraz proteza w po s ta c i h tylnojęzykow o-gardłow ego lu b i: H a m y r y k a || A m y r y k a , halun (a łu n ’, hambaras 'a m b a ra s’, harmata, Jagatka, Jan ty k .
§47. W w yrazach pochodzenia obcego nagłosow e a- zanika: sy ku-
racia || sukuracia 'a se k u ra c ja ’, grajka 'a g ra fk a ’.
§48. A rty k u la c ja s a m o g ł o s e k n o s o w y c h p r z e d s p ó ł g ł o s k a m i s z c z e l i n o w y m i j e s t z a w s z e s y n c h r o n i c z - n a, np. ćęstu, gąstu, gęś II g’ęś, m ’ęsu, m ęża gen. sg od mąż, puruśćśęsać;
m ę ś, k r ę z y k 'k rąż e k ’, kśęśka, v ęś itd.
§49. P rz ed spółgłoskam i w argow ym i, przedniojęzykow ym i zw artym i i z-w artoszczelinowym i a rty k u la c ja nosówek jest a s y n c h r o n i c z n a , np. p e m p y k 'p ę p e k ’, tenda, ten dy, p ’en tru || p ’ontru 'p iętro ’, pen tak 'nie dorostek, p ę ta k ’, źeńć 'zięć’, p ’eńć, renćńik, %eń%uł 'dzięcioł’, kśen%a gen. sg od ksiądz; dom p 'd ą b ’, z o m p 'ząb’, fs to m p try b rozkazujący od w stą
pić, rombać, gżontka, kśonc, k o n ty k , p ’onty, v o n tu r 'w ą to r’, żułondyk, zońć.
§50. P rz ed spółgłoskam i z w arty m i tylnojęzykow ym i a rty k u la c ja no sów ek przeb ieg a asynchronicznie, a w y odrębniony elem ent nosowy w y s tę p u je w postaci n (u tyln ia się y), np. reyka 'rę k a ’, śćeyka 'szczęka’,
klerjkać, v e y g ’il 'w ęgieł, róg dom u drew n ian ego’, verjgVi 'w ęgle’ N. 1. mn.; morjka, drorjk, łoyka, toykać śi || ieykać śi, kabłuyk.
a) Nie akcentow ane nosówki zachow ując sw oją nosowość ścieśniają się; przednia nosówka ścieśnia się do i (po tw a rd y c h do y), ty ln a nosów ka ścieśnia się do u, np. ćfiary (ciężary), yuliżałka (bardzo d o jrzała g ru sz ka z dzikiego drzew a, koloru brązow ego’, g ^ s tm n a , częściej gęść; gą-
śontku 'gąsiątko’, kśużećka, z m z y v a ć , podvązyvać.
b) P rzed innym i spółgłoskam i nosów ki ulegają rozszczepieniu, a w y odrębniony elem ent nosowy w postaci spółgłoski n upodabnia się do następnych spółgłosek (w w ypadku k, g): g l y m b o k ’i, glym b o k u , %iykovać 'dziękow ać’, v y y g ’erka 'g atu n ek śliw y ’, vyi]g’e rsk ’i 'w ęgierskie’, r y y k a v y 'ręk a w y ’, paiuyk, gołump, iaśćśump, poćuijk 'pociąg*, psećutjk 'p rzeciąg ’, m iejsce przew iew ne’, kuń%el’i D. 1. poj. od kądziel.
§52. P rzed n ia nosówka zatraca rezonans nosow y i jeżeli je s t nie akcentow ana, to ścieśnia się do i lu b y.
a) Zanotow ałem jeden w yraz — p ’ekńi 'pięk nie’, w k tó ry m zan ika nosowość przed spółgłoską przedniojęzykow ą zębową.
b) W w yrazach: bedy 'będę’, p’itnaśći, | ibitnaśći zanika nosowość przed spółgłoską przedniojęzykow ą zębową.
c) Nie akcentow ana nosów ka przed n ia w pozycji w ygłosow ej ścieś nia się do i lub y: w bier. rzeczowników żeńskich, np. sajy, m ’etły, no gy,
pańcoxy, w mian. i bier. rzeczowników n ijakich, np. celi, b y d l’i 'b y d lę ’, ra m ’i || ra m ’iń, v y m ’i || v y m ’iń w 1. os. 1. poj. czasu teraz., np. ńe sy 'niosę’, bezy, leży, b’ery, rysuii, maluii, sp’i, p ’iii, smaruii, harmol’i 'h a ła su je ’
i w 3. os. 1. poj. i 1. m n. rodz. żeńsk. czasu przeszłego: kśyk n e la , palnęła 'u d erzy ła’, plunęła, stanęła, valneła 'u d e rz y ła ’, k ś y k n e l ’i, p lu n e l’i, stan el’i.
d) W form ach odm iany słowa posiłkowego b y ć : bedy, beęis, be%i,
be^im, by%eći, bedu.
e) Zanika nosowość w zaim ku zw ro tn y m śe, a e ścieśnia się do i. §53. W w ygłosow ych sylabach w yrazów nie akcentow ana ty ln a n o sówka zatraca rezonans nosow y i ścieśnia się do u.
a) W N. 1. poj. rzeczow ników żeńskich: k u x ń u , gem bu, nogu, reyku. b) W 3. os. 1. mn.: b’eru, m aluiu, ńesu, rob’u, rysuiu, vi%u.
c) W ygłosowe -oł, -ił w 3. os. 1. poj. czasu przeszłego przechodzi w -uł: k ’inuł 'rzu cił’, v y m a ń u ł 'okłam ał’, zrob’uł.
d) W 1. os. 1. poj. czasu przeszłego: k s y k n u ł y m , k o p n u ły m , g ż m o t-
nułym , palnułym , v alnułym .
e) W w yrazie vźoł zanika nosowość bez ścieśnienia o do u (o je s t akcentowane).
f) W bezokolicznikach: ćoygnuć, kopnuć, palnuć 'u d erzy ć’, zerżń u ć 'zerżnąć’, zamaxnuć.
3. K O N S O N A N T Y Z M
§54. Spółgłoski w argow e i w argow o-zębow e tw a rd e oraz ich odpo w iednik i m iękkie m ają tak ą sam ą arty k u lac ję, jak w języku ogólnopol skim , np. pan, płot, bażant, boćan, bżux, va-na, varćyć, b’ały, b’il’idłu,
p ’ana, p ’asyk, ńadru, va ty r, vanylc. W arto dodać, że m iękkość spółgłosek
nigdy nie w y odręb n ia się w postaci elem entu szczelinowego, jak to ma m iejsce w gw arach północnopolskich 24.
§55. Spółgłoski dźw ięczne b i v w w ygłosie tra c ą dźwięczność, a p ’ i b’ palatalność: m u f (mów1 (im per. od mówić), ruf, znuf, klomp,
gołu m p — gen. g u łe m b ’a, drup — gen. drob’u, ale iasćśump — gen. iasćśemba.
§56. W k ilk u w ypad k ach n a stę p u je zanik nagłosow ej spółgłoski v:
p’erf, skazufka, sx u t, spulny, stavać (wstawać*, zmocńić, zrost Wzrost*.
§57. O dnotow ałem jed en w yraz — lu xt, w k tó ry m zam iast / poja w ia się x.
§58. W k ilk u w yrazach obcego pochodzenia zam iast spółgłoski p w y stę p u je spółgłoska b, np.: blandeka, blomba, blumbouać.
§59. W g ru p ach kv, k v , sv, śv, cv, ćv, tv, tv spółgłoski v i v nie tracą dźwięczności: k v a k (kwak* (głos kaczki), kvat, kńećiń, svat (członek d ru żyny w e se ln e j*, śvat, śvintovać, śńidyr, śvińa, ćńerć, ć v e k ’i (ćwieki, gwoździe*, ćńartka, dratva (nić szewska*, tver%ić, tva rdy itd.
§60. O uproszczeniu spółgłoski v zob. §56 i 120a.
§61. A rty k u la c ja spółgłosek przedniojęzykow o-zębow ych t i d nie różni się od ogólnopolskiej: tatu, tarnina, trava, tamai (tam*, duńica,
dom, drapaka (s ta ra miotła*.
§62. W ygłosow a spółgłoska d tra c i dźwięczność: grat, nat (nad*,
u o b ’at (obiad*, sat, zat <tył* itp. (zob. §112).
§63. Z anotow ałem przy kład y , w k tó ry c h zam iast t w y stęp uje d lub zam iast t spółgłoska c, np.: d y k tu r a (tektura*, d y s ta m y n t (testament*,
łacvu (łatwo*.
§64. W dwóch w yrazach pochodzenia ruskiego, m ianow icie w k u t ’a i z a b u t’k u (człow iek nierozgarnięty*, w y stęp u je m iękka spółgłoska t ’.
§65. . W w yrazie X e n d r y k w y stęp u je w tó rn e d. Nosicielem tego im ie nia był niedaw no zm arły gospodarz A n d r z e j K u lik, znany we wsi jako
X e n d r y k K u l ’ok. W raz z nosicielem imię to, m ające c h a ra k te r przezw is
kow y, przestało istnieć. N orm alnie w gw arze w y stęp uje im ię X e n r y k bez d w tórnego.
§66. O uproszczeniu spółgłoski d zob. §120b.
§67. Z am iast ogólnopolskiej g ru p y dl pojaw ia się typow a dla gw ar g ru p a gl w n astęp u jący ch w yrazach: m g l’i, m g l’ić, zam gl’ić, mgło.
§68. Spółgłoski t i d przed f (ż) u leg ają asym ilacji pod w zględem m iejsca arty k u lac ji (zob. §114).
§69. Spółgłoska i w y stęp u je w gw arze jako pro teza przed nagło- sowym i sam ogłoskam i a-, e-, i- (zob. § 23 i 46).
§70. W m owie sta ry c h in fo rm atoró w w y stę p u je b ra k w ygłosowego -i w przysłów ku f ć o r a 25.
§71. S p ó ł g ł o s k i p ł y n n e . W gw arze R achań w y stę p u je w y raźne ł przedniojęzykow o-zębow e, np.: ładny, łapać, łupać, łypać (rzucać w zrokiem 1, łykać (połykać1, Łaśćuf, Ła g o fsk’i (nazwisko1.
§72. N iezgłoskotwórcze u istn ieje w gw arze ty lk o jako elem ent p ro tetyczny.
§73. Zachow ała się staropolska fo rm a daóić (dławić1.
§74. W n iek tórych w yrazach zam iast ogólnopolskiego ł pojaw ia się l: kałuża, plaskały || p l ’iskaty (płaski1, płuca.
§75. Spółgłoska ł zanika w form ach m ęskich czasu przeszłego po spółgłosce: iat (jadł1, i a d y m || ia tym , iadyś || iatyś, z m u k , z m u g y ś II z m u -
kyś, uupat, uupadyś || u u p a tyś itd.
§76. W om aw ianej gw arze spółgłoska l jest zaw sze m iękka: lampa,
latu, lem ’iś (lemiesz1, Vipa, l’ip’ic, Vistopat.
§77. O rozpodobnieniu spółgłosek l z n i r zob. §118.
§78. W trącone r pojaw ia się w n astęp u jący ch w yrazach: frebra || II jrybra, tryijk, tryykouać.
§79. K o n ty n u an ty daw nych g ru p śr, źr w naszej gw arze w y stę p u ją jako śr, źr: środa, środyk, śrybłu obok rzadko w y stęp u jącej form y
srybłu, źrudłu, źrybdk, y.uźryb’ić śi.
§80. O uproszczeniu spółgłoski r zob. §120b.
§81. W form ach z daw nym r u z - w gw arze w y stę p u je rż: rźnuć,
porżnuć, zerżnuć.
§82. Ogólnopolskie r m a tu brzm ienie z: bżux, buza, gzyp, iaźmu, lub ś: kśest, ćśy (trzy1.
§83. S p ó ł g ł o s k i n o s o w e . A rty k u la c ja ty ch spółgłosek jest podobna do ogólnopolskiej, np. matka, m am , m'astu, m ’eiscy, nas, nam,
ńańa, ńići itd.
§84. Spółgłoska m w pozycji wygłosowej ginie w w yrazach pocho dzenia obcego: k a te x ’is, k a p ’ital'is, ku m uń is, r y u m a ty s || ru m a tys, suciał’is. §85. Zam iast m pojaw ia się n w w yrazach: tantyn, tanta, tantu, tan-
tenda (tam tędy1.
§86. W tórne m w y stęp uje jed y nie w w yrazie rum barbar 'ra b a rb a r1. §87. O upodobnieniu spółgłoski m zob. §116.
25 Z. K l e m e n s i e w i c z i in., P r z y r o s t k o w e f o r m y p r z y s ł ó w k o w e , [W :] G ra m a t y k a h istoryczn a j ę z y k a pols kiego, W arszaw a 1955, s. 238 n.
§88. Spółgłoska ń ginie w w ygłosie w yrazu p ’eś (pieśń' i pleś (pleśń'. §89. O uproszczeniu spółgłoski n zob. §120b.
§90. Spółgłoska n pojaw ia się w w ygłosie zaim ka x tu r y n .
§91. W jed n y m w yrazie — m a ik ’it <m an k ie t) — n astęp u je w ym iana
n do i.
§92. W rachańskiej gw arze tylnojęzykow e r/ w y stęp u je przed spół głoskam i tylnojęzykow ym i: bayk, star/ga. Spółgłoska y w y stęp u je naw et w w yrazach, w k tó ry c h nastąp iło uprzednio rozszczepienie nosówki:
łoijka, m o y k a (zob. §51b).
§93. S p i r a n t y i a f r y k a t y . A rty k u la c ja spółgłosek przednio- językow ych szczelinow ych i zw artoszczelinow ych je s t taka sama, jak w jęz y k u ogólnopolskim.
§94. Cechą g w ary jest b r a k m a z u r z e n i a . O dstępstw em są dw a w y ra z y — cy (czy' i inacy <inaczej'. Ogólnopolski obcas przez h ip er- popraw ność brzm i tu jak uopćas. Zanotow ałem w yraz śkop yk, w k tó ry m spółgłoska s zastąpiona jest spółgłoską ś. Pod w pływ em gw ar ruskich c ^ c w w yrazach: cuda tylko w pow iedzeniu vypraval’i cuda
ź;iva(\\-y), cudak (dziw ak' i gorunć (gorąco'.
§95. O upodobnieniach spółgłosek s i z zob. §114.
§96. Z anotow ałem kilk a przykładów , w któ ry ch spółgłoski s i ś m ieszają się z sobą: śp’i || sp’i, śrybłu II sryb lu i s z c: cmentaś || suientaś,
cygarńica || sygarńica oraz s z c: styr%eśći || ćtyr^eśći, śty ry sta || ćtyrysta,
a także g z z: ęb a nyk || zb a n y k, %vonyk || zvo nyk.
§97. Je d en in fo rm a to r podał w yraz viśńa, w k tó ry m zam iast pala- taln e j ś w y stę p u je spółgłoska ś, por. ukr. vyśńa; pow szechnie w gwarze w y stęp u je viśńa, ćyreśńa.
§98. W w yrazach zaraz i teraz wygłosowe -z zanika lub pozostaje tracąc dźwięczność, szczególnie w m owie stary ch ludzi: zara, tera, iu (już'. Praw dopodobnie fonetyczna b yła przyczyna zaniku -z w już: iu obok ius (zob. §120c).
§99. A rty k u la c ja spółgłosek t y l n o j ę z y k o w y c h jest tak a sama, ja k w jęz y k u ogólnopolskim.
§100. W gw arze w yróżnia się grupy: ke, ge i k ’e, g’e. U dwóch ludzi, k tó rz y osiedlili się w R achaniach przed ok. 30 laty, zauw ażyłem mazo wiecki b rak rozróżnienia ty ch grup, np.: ke d y, kerouńik, gemza (gatu nek skóry'.
§101. W m iejscu spółgłoski k w p rzym io tnik u wielki i w yrazach pochodnych po jaw ia się spółgłoska g, np. velg’i, -belga, V ’ilg{anuc, vilg’o-
lun (duży len'.
§102. Na m iejsce k po jaw ia się spółgłoska x w rzeczow niku za xry-
stia. Szerszy zakres m a ta w y m ian a w g ru p ach k t i t k w sku tek rozpo-
x tu r y n , doxtur, ú ix tu r y n , ú ix tu r y , p s y tx n u ó (p rzy tknąć, zbliżyć' (zob.
§117).
§103. W w yrazie paska (żydow ska pascha' zam iast x pojaw ia się k. §104. T ylnojęzykow a spółgłoska k w y stęp u je w gw arze zam iast x w dość często używ anych form ach, np. kśest, kśeśńak, kśesn y , kśesna,
z m ’isk, z m ’iskaá śi obok z m ’isxaé śi i z m ’iśxn uć śi.
§105. O w ym ianie g zob. §101.
§106. O uproszczeniu spółgłoski g zob. §120a.
§107. Na skutek sąsiedztw a z gw aram i ru skim i odróżnia się w gw a rze R achań x od h. A rty k u la c ja h jest p ośrednia m iędzy w ym ow ą g a rd łową a tylnojęzykow ą, np. halai 'człowiek poryw czy', harbata\\ hyrbata,
halka, hułota 'g ru p a w yrostków ', huźdafka, huźdać śi obok huśtać śi, hyndlaś 'han dlarz', buhai częściej byk.
§108. P ro tety czn e h- w y stęp u je ty lk o przed nagłosow ą sam ogłoską
a- w n astęp ujący ch w yrazach: halun, H a m y r y k a || A m y r y k a , hambaras, harmata, haryśt II aryśt.
§109. Spółgłoska x przed etym ologicznym e zm ienia się w x ’: m a r x ’if obok m a r x y f, sta x ’it obok sta x y t, ta ré u x ’i 'p lacki ziem niaczane', u u z e x ’í; w N. 1. poj. m e x ’im, w M. 1. poj. i mn. p ta x ’im, p ta x ’i || p ta xy .
4. V A R I A
§110. F o n e t y k a m i ę d z y w y r a z o w a . W ygłosowe spółgłoski dźwięczne w yrazu poprzedniego w y stępu jące przed nagłosow ym i sam o głoskami, spółgłoskam i p ły n ny m i i nosow ym i tzw. sandhi i i w yrazu następnego zasadniczo ubezdźw ięczniają się. Spostrzegłem też u k ilk u inform atorów , że wygłosowa spółgłoska w y razu poprzedniego etym olo gicznie dźwięczna zachow uje sw oją dźwięczność, np. k ś o n ? ^ r a x a ń s k ’i.
tiogrud ^n a ś. Są to jedn ak w ypadki sporadyczne. G en eraln ie u in fo rm a
torów n a stęp u je ubezdźw ięcznienie. P rzy kłady: kśonc w raxañski, u o g r u t^ n a ś , ł u k ^ m u i (ług, roztw ór, w k tó ry m prano daw niej bieliznę', s a ti n a s . U jednego z inform atorów (lat 44) słyszałem stale ta g ^ r o k u ,
jest to jednak zjaw isko odosobnione.
P rzed końców kam i flek sy jn y m i form czasow nikow ych czasu p rze szłego w y stęp uje ubezdźw ięcznienie ty p u m azow ieckiego, np. ie s ty m ,
iestyś, p sy ń u sy m , pśyńusyś, p s y v u s y m , p ś y vu s y ś , g ń u ty m , g ń u ty ś 'gnio
tłeś', i a k y m z m u k , t a k y ź z m u k itp. Od k ilk u jed n a k osób należących do najstarszego i rzadziej starego pokolenia zanotow ałem p rzy k ła d y na udźw ięcznienie w fonetyce m iędzy w yrazow ej : gńu d y m , gńudyś, z m u g y m ,
zm u g y ś 'zm okłeś', a także ta g y m z m u k , ia g y m z m u k . W m ow ie m łodego
pokolenia w ty ch sam ych form ach czasow nikow ych nie m a udźw ięcznie- nia. Form a iezdym , iezdyś używ ana je s t przez starych.
W gw arze R achań w y stęp u je więc ty p ubezdźw ięczniający fonetyki m iędzyw yrazow ej z pew nym i, jak zaznaczyłem , odchyleniam i u sta r szego pokolenia. To sam o stw ierdził W. G órny 28 n a tere n ie pow. chełm skiego. P isał on, że „na tere n ie L ubelszczyzny p a n u je w zasadzie ty p [...] ubezdźw ięczniający [fonetyki m iędzyw yrazow ej]. Je d n ak przed »koń cówkam i« czasu przeszłego -cm , -eś na znacznym obszarze w ystępuje udźw ięcznianie ty p u południow ego: p syń u zem , p śy vu ze m , a także jagem
psy ń u s w m iejsce m azow ieckiego psyńusem , psyvusem , ja k e m p śy ń u s ” 27.
G órny zw raca uw agę na fakt, że na badanym teren ie rozróżnia się spół głoski etym ologicznie dźwięczne i bezdźwięczne, np. ńusem — vuzem.
K ilka la t tem u na sem inarium dialektologicznym prow adzonym przez prof. T. B rajersk iego pow stała p raca M. K r u p y 28 o gw arze Siemierza, wsi leżącej niedaleko Rachań. A u to r tej pracy stw ierdza, że przebadana przez niego g w ara m a fo n ety k ę udźw ięczniającą. Jedn akże praca K ru py 29 i m oja, obie dotyczące Tom aszowskiego, nie m ogą być podstaw ą do sy n tety czn y ch sądów dotyczących fonetyki m iędzyw yrazow ej naw et ty lk o dla tego pow iatu. T utaj należałoby przebadać większość wsi i w tedy dopiero m ożna by dokładnie p rzy jrzeć się spraw ie fonetyki m iędzyw y razow ej. K onieczne jest dokładne p rzebadanie fonetyki' m iędzyw yrazo w ej w całej południow ej Lubełsżczyźnie, bo na ty m tere n ie m ożem y się spotkać z w ielom a niespodziankam i.
§111. A s y m i l a c j a s p ó ł g ł o s e k p o d w z g l ę d e m d ź w i ę c z n o ś c i.
a) W środ ku w yrazów upodobnienia pod w zględem dźwięczności są zgodne ze stanem w języ k u ogólnopolskim, tzn. w g ru pie spółgłosek po p rzednia spółgłoska upodabnia się do następ n ej, np. proźba, tagzy, japku,
f śrotku.
b) Jeżeli m ów ienie je s t ciągłe, bez p rze rw w w ypow iadaniu gru p w y razow ych, to spółgłoska w ygłosow a zw arta, szczelinowa lub zw arto- szczelinow a w y razu poprzedniego upodabnia się do spółgłoski nagłoso- wej w y ra z u następnego: uoići% %ećam, lub gałęzi, {łup im per. od łupić,
łamać, z r y w a ć ), k avałyg błota, %up ś y ro k ’i, x l ’ip pufśedńi, kauałyk ćasta, sm at ćasu itp.
c) W połączeniach z przy im k am i dźwięczność lub bezdźwięczność w y ra z u zależy od dźwięczności lub bezdźw ięczności spółgłoski nagłoso- wej w y ra z u następnego: s ~ T u m a ś o v a , s P a v łu fk ’i, s ^ S i m ’iża, s_ Semńic,
z Raxań, z y.Ulova, z V uzućyn a , z V y h a t k ’i.
26 Op. cit., s. 27-—32. 27 Ibidem , s. 27.
28 O pis gw ary w si S iem ierz w pow . tom aszow skim , L ublin 1958. Praca m agi stersk a dostęp n a w Z akładzie Języka P olsk iego K U L (rękopis).
§112. W .w ygłosie tzw. abso lu tn y m w szystkie spółgłoski dźwięczne (w yjątek stanow ią spółgłoski p ó ło tw arte i i) tra c ą dźwięczność: gźyp,
glut, garas, x l ’ip, kśonc, łat, m ’ut, nuś, sklat, sm ru t, struś itp.
§113. U p o d o b n i e n i a p o d w z g l ę d e m m i ę k k o ś c i . Spi- ran ty i a fry k a ty p a la talizu ją się przed n astęp u jący m i spółgłoskam i:
l: kursla vy 'koszlaw y1, ślaxta, slaxetny, ślam, ślamouać, śl’i obok sl’i, poślH, śliia 'szła1,' śloxać (szlochać, płakać), ćśaśl’i obok csasnel’i, pasl’i
obok pasl’i, ńeśl’% obok úesl’i, veél’i obok v e z l’i, g r y zl’i obok g ry zl’i.
ć: ććina (trzcina), v areśći, nap’iséi, b’eśći obok b’eśći, yoććif w w y ra
żeniu to uoććif clovik (uczciwy człow iek1, puźyćći obok puzyćci, śćoi]gnuć obok sćoygnuć.
ź : ź%ivić śi, ruź%irać obok ruz^irać.
§114. Spółgłoski t i d przed r(ż) uleg ają asym ilacji pod w zględem m iejsca artyk ulacji:
trz przechodzi w cz: ćśa, ćśaba t r z e b a 1, ćśask, iucśenka, iLubećśyć, poćśyć, pućśebny, vacsysku (silny w ia tr1;
drz przechodzi w gz: m ongży, gzevu, gżyć;
strz przechodzi w śćś: śćśał, sćśylał, śćsylać, iaśćśump, zaścśał <za-
strz a ł1;
zdrz przechodzi w źgz: źgźym nuć, z f z y m a ć ;
zć przechodzi w ść: ś ćasym, śćeznuć Zginąć1, ru s c u x r a n y (m ający
włosy rozw ichrzone1, ruśćap’izyć (rozdwoić niezupełnie, stanąć w roz k ro k u 1: k r ova ruscap’izyla nog’i ii stała itp.
§115. G ru py trz i drz w dw u w ypadkach przechodzą w ć, ź : é m ’il 'trz m ie l1, %vi 'd rzw i1.
§116. W zestaw ieniu P a m b u k, k tó re tu ta j jest zrostem , zam iast n pojaw ia się m.
§117. D y s y m i l a c j a . U legają rozpodobnieniu n a stęp u jące g ru p y spółgłoskowe:
ćt przechodzi w st: śty ry , śtyrgeśći, śtyrysta;
ctv przechodzi w stv: bugastvu obok bugactim, p a sk u stv u obok paskuctvu, ptastvu obok ptactvu, rub a stvu obok rubactvu;
xś przechodzi w kś: ksan, kśest, kśesny, kśesna;
k t przechodzi w xt: xto, x t u r y n 30, ńixt, tra x t 'droga prow adząca
przez w ieś1, traxtur, v i x t 'pożyw ienie1, vixto vac śi 'stołow ać się1;
k k przechodzi w tk: le tk ’i, m ’e n t k ’i.
§118. R o z p o d o b n i e n i e na o d l e g ł o ś ć . W k ilk u w yrazach spostrzegłem , że zam iast spółgłosek i, ł i n pojaw ia się spółgłoska r:
50 P o r .: J. B a l , N a g ło so w a g ru p a sp ó ł g ło s k o w a z a i m k ó w kto, któ ry, k t ó r ę d y itp. w d ia le k ta c h i historii j ę z y k a pols kiego, „Z eszyty N au k ow e UJ. P race J ę z y koznaw cze”, L X (1963), z. 5, s. 163— 224.
m a r m u ły k obok m a r m u r y k , ruła obok rura, srybłu, karkulatur, karku- lovać, śaluark, m u r s tu k .
§119. I n n e z m i a n y . W w yrazach: s p ’i || śp’i, śp’eśyć śi obok sp’e-
śyć śi, posp’ix, puśp’e x y || p u sp ’e x y (g atu n ek ziem niaków 1 w ystęp u je nie-
p a la ta ln a spółgłoska s lub p a la ta ln a ś.
§120. U p r o s z c z e n i a g r u p s p ó ł g ł o s k o w y c h . Uproszcze nia zachodzące w g ru p ach spółgłoskow ych dotyczą tak spółgłosek róż nych pod w zględem m iejsca arty k u lac ji, jak i spółgłosek m ających to sam o m iejsce arty k u lacji.
a) Nagłosowe spółgłoski giną w n astępujących w yrazach: la (dla> (tylko w w y k rzy k n ien iu uO la Boga!), j e , j e ś , %eś, %ekolvik, skazufka,
stęśka, skurać.
b) W g ru pach spółgłoskow ych śródw yrazow ych składających się z 3 elem entów , ginie spółgłoska środkow a:
błk przechodzi w bk(pk): iapku, iapćak (zupa owocowa z jab łek 1, iapćany;
brn w bn: srebny, srebna; rdł w rł: garlu ‘g ard ło 1; rjś w rs: p ’erśy obok p ’irśy;
rn k w rk: gark’i ‘g a rn k i1, źa rku ‘ziarnko1;
st w sc: f xuscy;
stn w sn: ksesny, kśesna, xlusnuć, śbisnuć; stń w śń: pośńik ‘postnik, w ieczerza w ig ilijn a1; stb w śń: paśbisku obok paswbisku;
ść% w źj. śyź%eśunt;
śln w śn: b y z m y ś n y , n a um yśńi, z m y ś n y ‘śm ieszny1; v z d w v d : zavd y,
zdn w zn: gbiznuć ‘gw izdnąć1.
c) Na końcu w yrazów giną spółgłoski:
l: latoruś (obok laturośla), m y ś ‘m y śl1;
ł w im iesłow ie przeszłym czynnym : iiśyt, dopat, y upat, uukrat, tar,
zzar;
ń: p ’e§ ‘p ieśń 1, pleś ‘p leśń 1;
m: w w yrazach: k a te x ’is, ku m u ń is, r y u m a ty s || rum atys, suciaUis; z i ź: tera ‘te ra z 1, zara ‘zaraz1, iu obok iuś.
G ru p y spółgłoskowe, w k tó ry c h w y stęp u ją spółgłoski nie różniące się m iędzy sobą m iejscem a rty k u lac ji, upraszczają się. O dnotow ałem kilka tego ro dzaju przykładów :
z s ^ s s ^ s : rusada ‘rozsada, roślinki k a p u sty na sadzenie do g ru n tu 1;
ćłsSŃ: źiviń%eśunt, p ’iń%eśunt;
ś l ń ^ ś ń : maśńićka ‘p rzy rząd służący do robienia m asła1; z d r i ^ z n : gbiznuć.
§121. S k r a c a n i e w y r a z ó w p o c h o d z e n i a o b c e g o . U starych inform atorów zauw ażyłem , że w y razy obce są skracane: alfabeta (analfabeta*, l’ik s tr y k a (elektryczność, św iatło elektryczne*, u u r o p la n 31
(europlan*.
§122. N ajw ażniejsze cechy fonetyczne g w ary wsi R achanie: a) W ystępow anie a jasnego (por. §40).
b) Sam ogłoski ścieśnione e i o w y stę p u ją w szerszym zakresie (por. § 26, 27, 28; 36, 37, 38).
c) Spółgłoska ł m a a rty k u lac ję przedniojęzykow o-zębow ą (por. §71). d) W ystępow anie tylnojęzykow o-gardłow ego h (por. §107).
e) B rak m azurzenia (por. §94).
f) F o netyka m iędzy wy razow a ubezdźw ięczniająca (por. §110).
LA DESCRIPTION DU PA TO IS DU V ILLA G E R A C H A N IE D A N S LE DISTRICT D E TOMASZÓW LU B ELSK I
(1ère partie)
C et article donne u n e description p resque en tière des p h én o m èn es p h o n é t i q u e s dans le patois du v illa g e R achanie dans le d istrict de T om aszów L ubelski. En raison du très proche vo isin a g e territorial, ce p atois restait sous une forte et longue de plusieurs siècles in flu en ce des p atois russes. C om m e con séq u en ce de cette in flu en ce dans le patois an a ly sé il n ’y a que le a dit clair et le l an téro-lin g u a l-d en ta l ain si que le h p ostéro -téro-lin g u a l-g u ttu ra l (sonore). D ans le p atois du v illa g e de R achanie on constate le m anque de ressem b lan ce du poin t de vu e de sonorité dans les groupes de consonnes p. ex. x v a s t , śbińa, t v a r d y etc., très caractéristique pour le s régions p ériphériques orientales.
31 Ze w zględ u na trudności typograficzne słabą la b ia liza cję zaznaczono w p rzy taczanym m ateriale g w arow ym znakiem y.
