Angielski poemat heroikomiczny o cechach rokokowych

Grażyna Bystydzieńska

Angielski poemat heroikomiczny o

cechach rokokowych

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Humaniora 32, 179-194

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X X II, 11 SECTIO F

I n s t y t u t F i l o l o g i i A n g i e l s k i e j . W y d z i a ł u H u m a n i s t y c z n e g o U M C S

G r a ż y n a B Y S T Y D Z I E N S K A

A ngielski poem at heroikom iczny o cechach rokokow ych 1

А нглийские ирои-ком ически е поэмы в стиле рококо L e poèm e h éro ï-co m iq u e anglais

G atu n ek poem atu heroikom icznego b y ł bardzo p o p u larn y i rep re z en ­ ta ty w n y dla X V III w. Zajm ow ano się nim dotąd m ało na gruncie lite ra ­ tu ro znaw stw a zarów no angielskiego, jak i polskiego, stąd też badanie go w ydaje się zadaniem istotnym dla studiów nad lite ra tu rą osiem nasto­ wieczną.

A ngielskie poem aty heroikom iczne pow stałe w latach 1710— 1745 m ają c h a ra k te r całkow icie odm ienny od poem atów w cześniejszych, z przełom u X V II i X V III w., jak też od poem atów d rugiej połow y X V III wieku. P o em aty te nie pełnią już jedynie fu n k cji satyrycznych, typow ych dla w cześniejszego rozw oju g atu n k u, ani satyryczno-m oralizatorskich, jak po­ em aty z końca X V III w ieku, ale m ają, przede w szystkim , c h a ra k te r lu - dyczny, typow y dla sty lu rokokowego. A nalizy poem atów heroikom icz- nych z lat 1710— 1745 pozwolą udow odnić tezę o rokokow ych cechach po­ em atu tego okresu.

A nalizując poem aty, prześledzę p rzede w szystkim k o n tra st zachodzący m iędzy identyfikow anym i konw encjam i eposu a ich negacją. F un kcje id en ty fik acji i negacji, w yróżniane przez A. B e re z ę 2 w odniesieniu do stylizacji parodystycznej, w y d ają się p rzy d atn e do analizy poem atu h e­ roikom icznego, rozum ianego jako stylizacja parodystyczna eposu b o h a te r­ skiego. Id enty fikacja ew okuje najb ard ziej ch arak tery sty czn e cechy w zor­

1 N iek tó re tezy p rzed sta w io n e zostały w skróconej fo rm ie w e w cześn iejszym a rty k u le pt. A n g ie l s k i p o e m a t h e r o i k o m i c z n y w la tach 1710— 1745, „Folia S o cieta tis S cien tiaru m L u b lin en sis”, Hum . 1, vol. 16, 1974.

2 A. B e r e z a : P r o b l e m y teo r ii s t y l i z a c j i w s a t y r z e , O ssolin eu m 1966, s. 64—86.

- S K Ł O D O W S K A

ca, a negacja zaprzecza wzorcowi jako całości oraz elem entom id en ty fi­ kującym wzorzec w utw orze parodiow anym . Poniew aż k o n tra st, dysonans, czy raczej napięcie m iędzy fu n k cjam i id en ty fik acji i negacji, w y stęp u ją we w szystkich w arstw ach u tw o ru , więc w yd aje się, że prześledzenie tego k o n tra stu w toku dalszych analiz pozwoli uchw ycić c h arak tery sty czn e cechy g atu n k u w om aw ianym okresie.

M ateriał analizow any zaw iera dw anaście poem atów : N ahum a T a te ’a,

Panacea: A Poem upon Tea (1700, Panaceum: poem at o herbacie — po­

m im o w czesnej d a ty po w stania u tw ó r te n ze w zględu na cechy sw ej s tru k ­ tu ry został w łączony do om aw ianego okresu), P e te ra M otteux A Poem

upon Tea (1712, P oem at o herbacie), A lex an d ra P op e’a T he Rape of th e Lock (1712/1714, P u kiel porw any), Jo h n a G aya T he Fan (1714, W achlarz),

A llana R am saya T h e B a ttle (1716, B itw a), Joseph a G aya T he P etticoat (1716, Halka), P h a n u e la Bacona T h e K ite (1722, Latawiec), F rancisa H auks- b ee’a The Patch (1724, M uszka), R icharda B arfo rda T h e A sse m b ly (1726,

Sp otkanie tow arzyskie), A nthony W histlera T h e S h u ttlec o c k (1736, W o ­ lant), anonim ow y u tw ór T he P ettyco a t (Halka) z r. 1738 oraz najpóźniejszy

W illiam a H aw kinsa T he T h im b le (N aparstek) z 1743 r.

„M aszyneria” w y stęp ująca w poem atach heroikom icznych tego okresu różni się znacznie od swoich epickich wzorców. „M aszyneria” pojaw ia się we w szystkich analizow anych u tw orach tego okresu bądź to pod postacią sylfów (The Rape o f the Lock), bądź też najczęściej bogów olim pijskich w pozostałych utw orach, czy też i jednych, i drugich (The B attle, T he K ite,

The A ssem bly). N astępuje parodia „m aszyn erii” epickiej, gdyż w poem a­

tach heroikom icznych głów nym zadaniem „m aszynerii” była ingeren cja w błah e ko nflik ty b ohaterów czy też usługiw anie pięknym kobietom . W The Rape of the Lock każdy z sylfów dostaje pod opiekę in n y szczegół g arderoby Belindy, zaś tw ierd zą nie do zdobycia, pow ierzoną szczególnej opiece jest halka bohaterki. W enus najczęściej w ysłuch uje skarg o n ie­ szczęśliwej miłości (np. w The Fan czy T h e Battle), doradza, pociesza lub Konkretnie pom aga nieszczęsnem u kochankow i, su g eru jąc zdobycie w zglę­ dów ukochanej za pomocą prezen tu , jak np. w achlarza w T h e Fan czy w olanta w The S huttleco ck. O fiary składane na ołtarzu m iłości — to głów­ nie m iłosne trofea:

Z tego pow odu jeszcze przed św ita n iem Feba, W zyw a w szy stk ich b óstw ła sk i i op iek i nieba; A szczególn ej m iłości; jej ółtarz w zn ió sł n a to, Z d w u n astu m d łych rom ansów op raw n ych bogato. Trzy pod w iązk i, pół pary sk ład a ręk aw iczek , T ryu m faln e p am iątk i zalotn ych p o ty c z e k !3

(P u kiel p o r w a n y , P ieśń II, 35— 40)

A n g ielsk i poem at heroikom iczny... 181

Z darza się, że W enus nie zw raca uw agi na prośby kochanka, m a to m iejsce w poem acie Josepha G aya T he Petticoat, gdzie W enus ta k bardzo z ajęta b y ła Adonisem, że nie słuchała wcale próśb Thyrsisa. Bardzo często w prow adzenie postaci W enus do poem atu heroikom icznego tego okresu jest p rete k ste m do opisu jej pałacu, a lta n y lub alkow y, g ro tta p rzedsta­ wionego w sposób idylliczno-rokokow y.

Bogowie są w ty m okresie na ogół m ało bohaterscy, np. w The Fan G aya, nie pom agają w walce, ale w zdobyciu kobiety, a ich „n arad a wo­ je n n a ” dotyczy w ybo ru ry su n k u na w achlarzu. W poem acie T h e Patch, postacie W enus i K upidyna przedstaw ione są w ręcz hum orystycznie; K u- p id y n jako rozkapryszone dziecko, W enus jako m atka, k tó ra go pociesza i doradza m u, jak pow inien postąpić.4

Z resztą owi bogowie w ystęp ujący w poem acie heroikom icznym tego okresu to najczęściej W enus i K upidyn lub bogowie „zm iniaturyzow ani” pod postacią sylfów. Często w y dają się oni pełnić w poem acie heroikom icz­ nym głów nie fu nk cję dekoracyjną. Stanow ią rokokow y sztafaż poem atu. W prow adzenie do poem atu heroikom icznego „m aszynerii’ służy też często jako p re te k st do parodystycznego potraktow ania innego m otyw u eposu, a m ianow icie n a ra d y bogów olim pijskich czy też n arad y w ojow ni­ ków. M otyw te n często w y stęp u je w poem atach tego okresu, a jego ne­ gacja polega najczęściej na tym , że n arad a dotyczy rzeczy błahych, jak np. w yboru p a tro n k i h e rb a ty w Panacea N. T a te ’a, rozstrzygnięcia sporu, co jest lepsze — h e rb a ta czy wino w A Poem upon Tea P. M otteux, w y ­ boru odpow iedniego ry su n k u na w achlarzu w T he Fan Jo h n a Gaya, czy wreszcie zastanaw ianiu się nad problem am i m iłosnym i bohaterów w The

Sh u ttleco ck W histlera. N iekiedy n ara d a tak a p rzyb iera inną postać; nie

jest to ju ż n a ra d a bogów, ale zebranie kobiet, jak np. w The Petticoat Joseph a Gaya, gdzie bo h aterk i w ypow iadają się za i przeciw now em u w y ­ nalazkow i — halce. Mowy bohaterek, ta k jak i m ow y bogów w innych poem atach, to parodystyczne p o trak to w an ie ty ra d y z eposu bohaterskiego. Podobnie i w anonim ow ym u tw orze T h e P ettycoat, zebranie kobiet po­ św ięcone jest dyskusji, którego boga prosić o pomoc w pognębieniu nowo p rzy b y łej do L ondynu ryw alki.

O dm ienną nieco fu n k cję pełnią bogowie w poem acie P. M otteux

A Poem upon Tea; jest to jed y n y poem at, w k tó ry m istnieje tylko św iat

bogów i w ty m świecie toczy się cała, nik ła zresztą, akcja poem atu. C ha­

nia: P u k ie l p o r w a n y [w:] W y b ó r p o e z j i A. Popa, tłum . L. K am iński, W arszaw a 1822. 4 T h e drooping B oy sw ift seek s th e P ap h ian Fane,

A nd to h is M other breath es th is m ou rn fu l S train

In vain , M am m a, shal a ll m y A rrow s fly? · S h a ll a ll r e c e iv e th eir F ate from C h loe’s Eye?

rak tery sty czn e jest, że bogowie p rze jm u ją tu cechy postaci ze św iata współczesnego, zaś boginie — to przede w szystkim kobiety, k tó re lubią zajm ow ać się plotkam i.

Przechodząc od om ówienia roli „m aszy n erii’ w poem acie heroikom icz- nym do prześledzenia innych parodiow anych konw encji eposu, m ożna za­ uważyć, że w ty m okresie rozw oju poem atu heroikom icznego przew aża parodia p ery fe ry jn y c h fragm entów klasycznego eposu (oprócz T h e Rape

of the Lock i jego naśladow nictw a T h e A ssem bly). D om inującym w ty m

czasie typem poem atu heroikom icznego jest parodystyczna pochw ała w y ­ nalazku („m ock-invention”); ten ty p poem atu paro d iu je opis tarczy A chil­ lesa z osiem nastej pieśni Iliady i tarczy Eneasza z ósm ej pieśni Enneis. W poemacie heroikom icznym , opisyw anym „w ynalazkiem ” jest zazw yczaj przedm iot używ any przez kobiety lub zabaw ka — np. w achlarz w The

Fan Jo h n a Gaya, halk a w T he Petticoat Joseph a Gaya, m uszka w T he Patch, lataw iec w The K ite czy w olant w T he S h u ttleco ck. N iekiedy jest

to przedm iot zbytku, jakim w ow ym czasie była h e rb a ta — Panacea N. T ate’a czy A Poem upon Tea P. M otteux. P oem at heroikom iczny w owym czasie w y daje się mieć pew ien zw iązek z gatu nk iem parodystycz- nie potraktow anego paneg iry k u („m ock-encom ium ”).5 W skazują na to ta ­ kie konw encje „m ock-encom ium ”, jak: pochw ała w ynalazku, jego historia, niekiedy też in struk cja, jak ten w ynalazek należy używać.* Zw iązki poe­ m atu heroikom icznego z „m ock-encom ium ” są odm ienne w różnych poe­ m atach. N ajsilniejsze pow iązania d ają się zauw ażyć w ty ch poem atach, gdzie jest niew iele identyfikow anych i negow anych konw encji eposu, a więc elem ent parodii jest słabszy — np. w poem acie N. T a te ’a Panacea czy P. M otteux A Poem upoń Tea. W poem atach ty ch granica pom iędzy „m ock-encom ium ” a poem atem heroikom icznym w ydaje się dość płynna, jednak ze względu na obecność parodii pew nych konw encji eposu bo h a­ terskiego, tru d n o te u tw o ry całkowicie zaklasyfikow ać do g a tu n k u „m ock- -encom ium ”. Prześledźm y niektóre konw encje „m ock-encom ium ” używ a­ ne w poem atach heroikom icznych tego okresu. Najczęściej jest to pochw a­ ła nowego „w y nalazk u” czy przedm iotu, oczywiście pochw ała parodystycz­ na, gdyż istnieje rozbieżność m iędzy sam ym opisyw anym przedm iotem a wzniosłym sposobem jego przedstaw ienia. W poem atach T a te ’a i M ot­ teu x w ychw alanym przedm iotem jest h erb ata. T ate śledzi zbaw ienny w pływ h erb aty na ludzi różnych zawodów, np. polityków , poetów , ko­ chanków. Niekiedy przy taczan a jest histo ria nowego „w y n alazk u ”, cała pierw sza pieśń poem atu Panacea T a te ’a poświęcona jest h isto rii h e rb a ty i sprow adzeniu jej z Chin. Ż artobliw ą histo rię pow stania m uszki w The

Patch przedstaw ia F. H auksbee; m uszkę w ynaleźli bogowie na prośbę 5 Cf. H. K. M i l l e r : T h e P a r a d o x ic a l E n c o m iu m w i t h S p e c ia l R e fe r e n c e to

A n g ielsk i poem at heroikom iczny... ₁₈₃

Chloe, aby u k ry ć ślad po ugryzieniu przez m uchę. N astępnie n a rra to r w y­ głasza in stru k cje, jak należy używ ać nowego „w ynalazku” .8 Podczas gdy w e w czesnym okresie rozw oju g atu n k u w idać było związki z burleską, poem at heroikom iczny om aw ianego okresu w ykazuje pow iązanie z ga­ tu n k ie m „m ock-encom ium ”.

In n ą parodiow aną konw encją eposu jest uczta hom erycka, w ystępująca w poem acie heroikom icznym jako uroczyste picie h e rb a ty czy kaw y

(Panacea T a te ’a A Poem upon Tea M otteux, T he Rape of th e Lock, The B attle, T h e A ssem b ly, T h e P ettycoat). Opis picia h e rb a ty jest często p re ­

tek stem do w prow adzenia elem entów egzotycznych i w yeksponow ania w yrobów z porcelany, któ ra b y ła bardzo popularn a w owym czasie i często opiew ana w litera tu rz e . 7 Oto opis picia kaw y z poem atu Pope’a T h e Rape

o f th e Lock.

Otóż rząd filiża n ek na sto lik u m ieszczą,

Ju ż się m ły n ek obraca, su ch e ziarnka trzeszczą; S ta w ią la m p ę na w ierzch u jap oń sk ich ółtarzy, T ęgi w y sk o k b łęk itn y m p łom ien iem się żarzy: T rysk ają sreb rn e rurki parującym zdrojem , A ż ch iń sk ie czary lu b ym dopełnią napojem . Z p rzyjem n ym sm ak iem zapach p ołączył się m iły, A częste n alew an ia u cztę p rzedłużyły.

(Pieśń III, w w . 105— 117).

N iekiedy, ja k na przy kład w poem acie T he B attle, opis picia h e rb a ty jest p rete k ste m do zbudow ania w yszukanego kom plem entu dla damy, podobnie jak to m a m iejsce n a gruncie polskim w Filżance A. N aruszew i­ cza. 8

Często parodiow aną konw encją eposu jest tzw. „ostrzeżenie we śnie”

(The Rape of th e Lock, The B attle, T he K ite, T he A ssem b ly, T he P ettycoat, T he Th im b le) lub rad y daw ane w czasie snu. O strzeżenia te i rad y m ają

w poem acie heroikom icznym tego okresu często im plikacje erotyczne. Po­ dobnie jak w eposie b o h ater był nieraz ostrzegany o zbliżającym się nie­ bezpieczeństw ie w e śnie, w poem acie T he Rape of th e Lock rów nież

6 B ut n ev er le t th e M ind th e G ift abuse, Or blush to be in stru cted by th e Muse. N ot to confound th e F eatu res, but to grace T h e P atch w a s g iv ’n and to adorn th e Face. L et C hloe but a few , and fit ones seek, N or crow d th e Chin, nor darken a ll th e Cheek.

(P ie śń III, s. 26)

7 P. M i n g u e t : E s th é t iq u e du rococo, P aris, 1966 s. 279. 8 K isses on th e h au gh ty B elles bestow ,

W hile in th y stea m s th eir C oral L ips do glow ; T hy V ertu es and th y F lavou r th ey com m end; W hile, M en, e v en B ea u x , w ith parched L ips attend.

A riel ostrzega B elindę w czasie snu. C ałkow itej id en ty fik acji ze wzorcem zapobiega rodzaj niebezpieczeństw a czyhającego na Belindę, a m ianow i­ cie — mężczyzna.

O to cię w iern y sługa prosi n ajgoręcej,

Chroń się w szelk ieg o złego, a m ężczyzn n a jw ięcej! (P ie śń I, w w . 113— 114)

Mało popu larn a natom iast była w ty m okresie parodia m otyw u bitw y, zrazu n ajbardziej ch arakterysty czneg o dla poem atu heroikom icznego. P a ­ rodia w alk hom eryckich w y stęp u je ty lk o w dwóch poem atach tego o k re­ su — The Rape of th e Lock i jego naśladow nictw ie T he A ssem b ly. W po­ em atach T he B attle i T h e T h im b le istn ieją ty lk o drobne elem en ty lub aluzje do tego m otyw u, a w u tw o rach Panacea i A Poem upon Tea nie ma w alki, ale toczy się spór w śród bogów o w ybór p a tro n k i h e rb a ty i o wyższość h e rb a ty nad w inem . W poem atach tego okresu b itw a to n a j­ częściej flirt, w alka płci. We w cześniejszej fazie rozw oju g atu nk u, m otyw w alki przedstaw iony b y ł w podobny sposób w utw o rze J. C row ne’a The

H istory of th e Fam ous and Passionate Love. P o jaw iają się ponadto często

m otyw y typow e dla tego, co M. B achtin 9 nazyw a lite ra tu rą „sk arn aw ali- zow aną”, jak: w alka słowna, w alka spojrzeń, w alka za pom ocą przedm io­ tów użytych w brew ich przeznaczeniu, przy czym tu najczęściej są to przedm ioty u zupełniające g arderobę kobiet. W alka słow na dotyczy, p rzede w szystkim , bogów olim pijskich, w iodących spór o h e rb a tę w poem atach T ate’a i M otteux. W alka spojrzeń zw iązana jest, na ogół, z flirtem . W T he

Rape of th e Lock i The A ssem b ly, jed y n ych poem atach tego okresu, gdzie

w ystępu je parodia w alk hom eryckich, w alka spojrzeń wiąże się z w alką płci:

Już K lary ssę od w ażn y P lum n ab aw ił trw ogi, Lecz go K loi rzut oka zam ord ow ał srogi.

(P u kiel p o r w a n y , P ie śń V, 67— 68).

Podobnie w T h e A sse m b ly M elinda pow ala na ziem ię Flasha i W it- wouda — jednego za pom ocą spojrzenia, a drugiego uśm iechem . W tym poemacie w alka toczy się na dw óch poziomach; nie tylko m iędzy p osta­ ciam i poem atu, ale też m iędzy sylfam i a gnom am i opiekującym i się dw o­ m a różnym i stronnictw am i kobiet. W obu poem atach, T h e Rape o f th e

Lock i The A ssem b ly, toczy się rzeczyw ista w alka za pom ocą przedm io­

tów użytych w brew ich przeznaczeniu, są to przedm ioty przede w szystkim należące do gard eroby kobiet — w achlarze, m uszki, peruki.

G rzm ią w ach larze, rogów ki, szeleszczą a tłasy.

(P u kiel p o r w a n y , P ie śń V, w 40).

A n g ielsk i p oem at heroikom iczny.., 185

T ak jak koń tro ja ń sk i pozwolił G rekom pokonać Troję, a tabak a w The

Rape of th e Lock pozwoliła Belindzie pokonać B arona rów nież i w The A sse m b ly w alka rozstrzyga się za pomocą podstępu. B ru n e tta r a tu je „po­

w ażnie” zagrożonego L ovem ore’a, ud erzając go w perukę, i w ten sposób wznosi tu m a n y pu d ru , k tó ry jak dym na zasłona chroni go przed „śm ier­ cionośnym ” w zrokiem M elindy. O popularności tak ich „m etaforycznych śm ierci” w lite ra tu rz e tego okresu św iadczy ich katalog um ieszczony przez J. Addisona w „S p ek tato rze” . 10

Innym w a ria n tem m otyw u „w alki” jest m otyw „ g ry ” — gra w om - b re ’a w T he Rape of th e Lock i The A ssem b ly oraz w w olanta w poemacie

T he S h u ttleco ck. G ra jest podw ójną parodią — nie tylko gier hom eryc-

kich, ale i w alk, św iadczy o ty m „w ojenna” leksyka. Oto fragm ent opisu gry w o m bre’a w poem acie A. Pope’a:

T eraz p iękna B elinda, co do sła w y m ierzy, Ś m ia ło dw óch n a jceln iejszy ch w y zy w a rycerzy, A żeby się do L om bra sta w ili zapasu,

I na p ew n e z w y cięstw o cieszy się zaw czasu. W idać trzy w o jsk a p ełn e m arsow ych zapałów , A każde z nich z d ziew ięciu złożone oddziałów .

(Pieśń III, w w . 25—30)

O ile epizod g ry w o m b re’a odgryw a w ażną rolę w s tru k tu rz e poem atu Pope’a, to w T he A ssem b ly i The S h u ttleco ck m otyw gry nie jest jednak zbytnio rozbudow any.

W ybór i częstotliw ość parodiow anych m otyw ów eposu bohaterskiego są znaczące. W ydaje się, że stosow ano przede w szystkim tak ie m otyw y, k tó re um ożliw iały pokazanie życia w yższych sfe r tow arzyskich w Anglii — a więc „m ock-invention” , uczta ukazana jako picie h erb aty , n ara d a bogów opisyw ana niek iedy jako zebranie tow arzyskie kobiet, czy ostrzeżenie we śnie, zaw ierające nieraz im plikacje erotyczne. Są to m otyw y p ery fery jn e eposu bohaterskiego, b rak nato m iast p raw ie zupełnie centralnego m otyw u eposu, jakim jest w alka. O ile m otyw ten w ystępuje, trak to w an y jest w poem atach heroikom icznych tego czasu jedynie jako w alka płci. O dm ienność parodiow anych m otyw ów eposu bohaterskiego w porów naniu z w czesną fazą rozw oju g atun k u , kiedy dom inow ały m otyw y w alki i ko­

10 C ytu ję za J. S. C u n n i n g h a m e m : Pope: T h e R a p e o j th e Lock, London 1961, s. 36:

... w ou n d ed by Z elin d a’s scarlet stocking... sm itten at th e opera by th e gla n ce o f an eye... K illed by th e tap o f a fan on his le f t shoulder by C oquetilla... hurt by th e brush o f

a w h a leb o n e p etticoat... d isp atch ’d b y a sm ile ... m u rd er’d by M elissa in her hair.

ronacji na króla głupoty, w ydaje się w ynikać ze zm iany sy tu a c ji spo­ łeczno-politycznej w Anglii. S y tuacja w A nglii uległa pew nem u unorm o­ w aniu, zm niejszyła się więc potrzeba stosow ania m otyw ów , któ re sp rzy ­ jają przekazyw aniu ład u nku satyrycznego. Identyfiko w ane elem enty epic­ kie oraz w ystępująca w e w szystkich utw orach „m aszyneria” w ydają się pełnić głównie fu n k cję dekoracyjną.

Należy w spom nieć także o długości poem atów heroikom icznych. D łu­ gość eposów b ohaterskich św iadczyła o ich powadze, n ato m iast poem aty heroikom iczne tego okresu uległy znacznem u skróceniu. Je d y n ie T he Rape

of the Lock i T he A sse m b ly zaw ierają po pięć pieśni, in ne poem aty tego

okresu m ają po cztery, trz y lub dw ie pieśni. W ydaje się, że skrócenie poe­ m atów heroikom icznych funk cjo nu je rów nież jako elem ent negacji w sto­ sunku do eposów bohaterskich.

C h arak terystyczny dla poem atu heroikom icznego k o n tra st zachodzi rów nież na wyższym „p ię trz e ” sem antycznym , jest to k o n tra st m iędzy św iatem przedstaw ionym poem atu heroikom icznego a im plikow anym św ia­ tem eposu bohaterskiego. Ś w iat przedstaw iony poem atu heroikom icznego to św iat rokokowego piękna i z b y tk u .11 Zgodnie z ten d en cją sty lu rok o ­ kowego jest to św iat salonu, w k tó ry m k ró lu je kobieta, przy czym w yeks­ ponow ane jest jej życie p ry w a tn e — głów nie m iłosne podboje. Nie tylk o sam a kobieta, ale i przedm ioty przez nią używ ane, np. koszula, podwiązki, nie mówiąc już o kosm etykach, ulegają często h ip e rb o liz a c ji.12 N aczelnym m otyw em jest flirt, erotyka, a zmysłowość sugerow ana jest aluzyjnie. Im plikacje erotyczne u k ry te są za p araw an em m otyw u w alki, n a co w ska­ zuje słow nictw o i m etafo ry k a w ojenna. Zabiegi kosm etyczne b o h aterek — to „zbrojenie się” do w alki. ‘Oto opis B elindy w T he Rape of th e Lock:

11 R ozw ażania nad sty lem rokokow ym oparte są na n a stęp u ją cy ch pracach: J. B i a ł o s t o c k i : Rococo: o rn a m e n t, s t y l i p o s t a w a . P r z e g l ą d p r o b l e m a t y k i b a ­

d a w c z e j [w:] Rokoko. S tu d i a na d s z t u k ą I p o ł o w y X V I I I w i e k u , W arszaw a 1970:

F. B r i e : Englische R o k o k o Epik (1710— 1730), M ünchen 1927; J. H u i z i n g a :

E le m e n t l u d y c z n y ro k o k a [w:] H om o ludens. Z a b a w a ja k o ź r ó d ło k u l t u r y , tłum .

U. K urecka i W. W irpsza, W arszaw a 1967; M. K l i m o w i c z : Rokoko. S e n t y m e n t a ­

lizm. O śro d e k P u ła w s k i [w:] O św ie c e n ie , W arszaw a 1972; Z. L i b e r a : R o k o k o [w:] P r o b l e m y pols k ieg o O św ie cenia . K u l t u r a i s t y l, W arszaw a 1969; P. M i n g u e t : op. cit.; T. K o s t k i e w i c z o w a : N a r o z d r o ż u r o k o k a i s e n t y m e n t a l i z m u , m a szy ­

nopis znajdujący się w b ib lio tece IBL, W rocław 1968; T. K o s t k i e w i c z o w a :

K la s y c y z m . S e n t y m e n t a l i z m . Rokoko. S zk ice o p rą d a c h li ter a ck ich p o ls k ie g o O ś w i e ­ cenia, W arszaw a 1975; E. R a b o w i c z : P o lsk ie R o k o k o L it e r a c k ie , „G d ań sk ie Z e­

szyty H u m an istyczn e”, P race L iterackie, 1969, nr 2; A. S c h ö n b e r g e r , H. S o e h n e r : T h e A g e of Rococo, London 1959.

12 Na przykład A. R a m s a y w p oem acie T h e B a t t l e (Edinburgh 1716) w n a ­ stęp u jący sposób op isu je podw iązki:

A L ady’s G arter’s Earth! th eir v ery N am e, Tho y et unseen , sets a ll th e Soul on Flam e. (s. 14)

A n g ielsk i p oem at heroikom iczny... ₁₈₇

T eraz p ięk n ość g u sto w n e przyod ziew a zbroje, Z każdą ch w ilą B elinda m noży w d zięk i sw oje; P rzy m ila u śm iech , m n ó stw em p ow ab ów zach w yca, P rzy zy w a cały urok przecudnego lica.

Coraz ży w szy ru m ien iec jagod y pow łóczy, I blask u rażliw szego nabierają oczy.

(Pieśń 1, w w . 139— 144)

P ew n e analogie w p rzedstaw ian iu m iłości i w alki m ożna prześledzić w lite ra tu rz e już od poetów staro ży tn y ch 13, ale w łaśnie w osiem nastym w ieku podobieństw a te sta ją się bardzo o c z y w iste .14 W potrak to w aniu w ątków m iłosnych w poem atach heroikom icznych tego okresu, można chyba dostrzec parodię w ątków m iłości ry cerskiej. Podobnie jak w u tw o ­ ra c h opiew ających miłość rycersk ą („chivalric love”), tak i tu — kobiety są gloryfikow ane i zdobyw ane, choć w poem atach heroikom icznych, pom i­ mo podziw u dla nich, u k azu je się rów nież ich w ady i śm iesznostki. W raz ze w zrostem pozycji kobiety w osiem nastow iecznych kręgach dw orskich zwiększa się jej aktyw ność w m iłosnych .p o ty cz k a c h ”, k tó re p rzed sta­ w iane są — w odróżnieniu od miłości rycerskiej — w sposób erotyczny, chociaż ero ty ka jest zawsze m niej lub bard ziej zakam uflow ana. W poe­ m atach heroikom icznych tej doby zaloty i gra m iłosna są pew ną sztuką, k tó rą należy opanować, odbyw ają się one bowiem w edług pew nego sche­ m atu. P rzy te j okazji znowu m ocno w yeksponow any jest tak popularny w epoce rokoka elem ent ludyczny. W ydaje się, że ów salonow y m odel g ry m iłosnej został zapożyczony; świadczy o ty m leksyka, k tó ra jest często pochodzenia francuskiego, jak na p rzykład słowa często używ ane w owym czasie — „b eau ”, „belle”, „b illet-d o u x ”, „co q u ette”, „ m a n tea u ”. Są to sło­ wa przeniesione na g ru n t angielski w X V II w., k tó re zaczęły się dopiero u trw ala ć w języku angielskim na początku stulecia następnego.15

Zgodnie z ty m salonow ym m odelem , postaci poem atów heroikom icz­ nych tego o kresu są nak reślone schem atycznie, b rak im indyw idualnych cech, przynależą do kosm opolitycznego tow arzystw a, o czym świadczą ich im iona. Oprócz im ion zaczerpniętych z sielanki, są to im iona obce na gruncie angielskim , tak ie jak — Belinda, D orinda, L oretta, Bellm our, Flavia, Delia, Celia itp. Je d y n ie służące noszą im iona angielskie, jak B etty czy Je n n y . Postacie poem atów obracają się pośród m ałych, ale wyekspo­ now anych przedm iotów zbytku, jak przeróżne bibeloty, tabakierki, puz­ derka, w achlarze. P rzedm ioty te zyskały w ow ym czasie na znaczeniu,

13 Cf. D e n i s D e R o u g e m o n t : L o v e in th e W e s t e r n W orld , N e w York 1956, s. 244.

14 Ibid., s. 257.

15 Cf. T h e S h o r t e r O x fo r d English D iction ary. On H istoric al P rin ciple s, ed. T. O nions, O xford 1933.

gdyż rozw ijało się wówczas m alarstw o na nich (zwłaszcza n a w achlarzach i tabakierkach). 16

J a k już w spom niałam , bardzo często opisyw ane są w poem atach w y ­ roby z porcelany, które oprócz w prow adzenia do u tw o ru im plikacji ero­ tycznych m ają często asocjacje egzotyczne, a elem enty orientalne, szcze­ gólnie tzw. „chinoiserie” — to rów nież ch arak te ry sty c z n a cecha sty lu rokoka. W ów czesnych poem atach heroikom icznych często podkreśla się fak t, że przedm ioty zbytku sprow adzane są dla kobiet ze w szystkich stro n św iata. H erbata, k tó ra podnosi urok kobiet sprow adzana jest z Chin, podobnie kosm etyki i k lejn o ty z T h e Rape of the Lock pochodzą z egzo­ tycznych krajów :

R azem p o o tw iera n e błyszczą skarby m nogie, Z ca łeg o św ia ta płody tu zebrano drogie! Ona p iln ie ze w szy stk ich rzadki w yb ór czyni, I tych ozdób k osztow n ych udziela bogini. W tej szk a tu łce są In d ów k lejn o ty i k ruszce, A rab sk ie w o n ie w tam tej odd ych ają puszcze.

(P ieśń I, 129— 134).

Typow ym m otyw em rokokow ym jest niezw ykle popularne, w y stęp u ­ jące p raw ie w e w szystkich utw orach „g ro tto ” — a lta n a (na gruncie pol­ skim chyba odpow iednik „św iątyni d u m an ia”). G rotto, zn ajd ujące się często w C ypryjskim G aju, jest na ogół siedzibą bogini m iłości — W e n u s.17 Inne elem en ty rokokow e, to p o w tarzające się w w ielu poem atach po­ stacie W enus i K up idy n a oraz ch arak te ry sty c z n e dla rokoka zefirki. Ze- firki stanow ią elem en t d ek o racy jn y w ielu poem atów tego o k r e s u .18

Cechy rokokow e są ponadto w obrazie św iata przedstaw ionego pod­ kreślone przez dobór kolorów , linii, kształtów . K olory są przede w szyst­

kim pastelow e, poza ty m świecą się i błyszczą kolory sre b rn e i złote ■—

na p rzy k ład w opisie płynącej po Tam izie B elindy w The Rape of the

Lock:

Jak sło ń ce w b łęk itn ym p rzestw orze, R odzącym się prom ieniem zarum ienia m orze, Tak na św ia t rów n ież św ietn a B elin d a w ych od zi, I po srebrnej T am izie w p ięk n ej p ły n ie łodzi.

(Pieśń II, 1— 4).

16 B i a ł o s t o c k i : op. cit., s. 15. 17 Oto p rzyk ład ow o w y b ra n e opisy grotta:

Far in C ythera stan d s a sp aciou s G rove, S acred to V enus and th e G od o f Love:

(The Fan, B o o k I, s. 7).

Sacred to secrecy, and sw e e t R epose, (By D ian w rought) th e D row zy P oppy grow s: R ose and A lcove, w h ere ranged in a r tfu l R ow s

(The K i t e , C an to I, s. 4).

A n g ielsk i poem at heroikom iczny... 189

N iekiedy podkreślona jest także przezroczystość substancji — ich zwiewność, lekkość, w idoczne to jest zwłaszcza w opisie sylfów w The

Rape oj th e Lock.

T e b łon osk rzyd łe tw ory w słońcu snuć się lubią, W iatrem w zn iesio n e, w złotych obłokach się gubią, N ik n ą przed ok iem n aszem w p rzejrzystej p ostaw ie. G dyż w ś w ie tle k szta łt ich p ły n n y rozpuszcza się praw ie. P o w ietrze rzuca fa łd y lek k iej ich odzieży,

K tórą błyszczącej rosy tw orzy w y z ie w św ieży, I która śliczn ą farb ę m a z n ieb io s nadaną, M ieniącą się u sta w n ie z każdą św ia tła zm ianą; K ażdy prom ień ob łóczy ją w n o w e barw idła, A w szy stk o p rzeistacza n ajm n iejszy ruch skrzydła.

(P ie śń II, 59—69).

C h arak tery sty czn e też dla sty lu rokokow ego są k ształty i linie sp ląta­ ne jak lab iry n t. Słow a „ la b y rin th ” i „m aze” często pojaw iają się w poe­ m atach tego okresu.

J. M. Rym kiew icz podkreśla silnie obow iązującą wówczas zasadę „u t p ictu ra poesis”, in te rp re to w a n ą w X V III w. jako im itow anie płócien m a­ larskich. W ynikało z te j zasady częste użycie przez poetów epitetów m ala r­ skich oraz p o p u larn y ch w m alarstw ie tem atów , jak na przykład — „fêtes g a la n tes” i „fêtes c h a m p ê tre s”. 19 Z nam ienne dla sty lu rokokowego jest rów nież im plikow anie św iata eposu nie ty lk o przez odw oływ anie się do H om era i W ergiliusza, ale rów nież częste odniesienia do Owidiusza, k tó ry w szakże poetą piszącym w konw encji epickiej nie był. Z Owidiusza w y­ wodzi się hum o ry sty czny sposób tra k to w a n ia bogów olim pijskich.

W poem atach heroikom icznych tego okresu m ożna odnaleźć rów nież konw encje sielanki. C ytatem odw ołującym się do konw encji klasycznej sielanki są niek tó re imiona. J a k zaznacza A. D obaków na 20, im iona zw ią­ zane są tak silnie z konw encją g atu n k u , że choć obce naszej mowie, stały się praw ie synonim am i jego nazw y. Są to im iona greckie lub stylizow ane na takie, jak np. Chloe, Florio, Damon, S trephon, T hyrsis, Corinna i inne. To samo odnosi się do poezji angielskiej tego okresu. W poem acie Johna G aya The Fan p a ra kochanków — to S treph o n i C orinna. W niektó rych poem atach, jak na przy k ład T h e Rape of the Lock, postacie o im ionach za­ czerpn ięty ch z sielanki pojaw iają się epizodycznie.

A czegóżby w tam tej głos Flora nie zyskał, G dyby D am on tym czasem jej rączki n ie ściskał?

(Pieśń I, 97—98).

18 J. M. R y m k i e w i c z : M y ś li ró ż n e o ogrodach. D zie je je d n e g o toposu,

W arszaw a 1968, s. 68— 71.

20 A. D o b a k ó w n a : O siela nce s t a ro p o ls k ie j. S z k i c p r o b l e m a t y k i , „ P a m ięt­ nik L itera c k i”, 1968, nr 3, s. 10.

Zwłaszcza c h a rak tery sty czn e jest użycie im ienia C y tery (Cynthia); n a­ zwa ta, oznaczająca boginię urodzaju czy też w yspę w iecznej szczęśliwości, była ulubionym m otyw em idylli rokokow ej, jak też po p u larn y m tem atem m alarskim tej epoki. Tem at podróży na w yspę C yterę w y stęp u je u t y ­ powego przedstaw iciela m ala rstw a rokokowego W atteau aż trzy k ro tn ie. 21 K onw encje pasto ralne są rów nież typow e dla sty lu rokokowego.

Oczywiście, ten pełen pow abu i lekkości św iat poem atu heroikom icz­ nego pozostaje w kontraście z im plikow anym św iatem eposu b o h atersk ie­ go, którym rządzą inne w artości, inni są bohaterow ie, ich czyny i m o ty ­ w acja tych czynów. Ś w iat przedstaw iony nie jest w yłącznie typ ow y dla poem atu heroikom icznego, podobny jego m odel w ystępow ał bow iem wcześniej w kom edii R estau racji, a w spółcześnie z poem atem heroiko- m ieznym — w ów czesnych czasopismach. 22 S k o ntrastow anie ty ch dwóch św iatów , podobnie jak k o n tra st w pozostałych w arstw ach utw o ru, służy celom parodystycznym . Rów nocześnie św iat p rzedstaw iony poem atu h ero i­ komicznego ulega ocenie.

W ydaje się, że pew ne w nioski dotyczące oceny tego św iata będzie m ożna w ysnuć po prześledzeniu dystansów m iędzy podm iotem u tw o ru i adresatem , a n a rra to re m i bohateram i. K ategorię podm iotu u tw o ru w p ro ­ wadzam za A. O ko p ień -S ław iń sk ą.23 Uw aża ona podm iot za naczelną instancję nadaw czą w utw orze, którego b y t im plikow any jest przez info r­ m ację m etajęzykow ą o pełnej stru k tu rz e tek stu . Są to tak ie w ypow iedzi m etajęzykow e, jak ty tu ł utw oru , ty tu ły rozdziałów, p odtytuły, m otta, p rzy ­ pisy autorskie.

Od pierw szych wierszy, Ka właściw ie począwszy od ty tu łu , p o d ty tu łu

i m otta, podm iot u tw o ru w prow adzając konw encję poem atu heroikom icz­ nego, zgodnie z rokokow ym ludycznym trak to w an iem twórczości jako gry, zaw iera jak gdyby um ow ę z a d resatem (nie ujaw n ion ym bezpośrednio w dziele, ale im plikow anym p rzy pom ocy p rzypisyw anych m u ko m p eten ­ cji), że opow iadanie n a rra to ra — a więc bohaterow ie i ich czyny — będzie trak to w an e z p rzym rużeniem oka. P oem at był ad resow any do w ykształco­ nego odbiorcy, znającego konw encje eposu bohaterskiego i um iejącego odebrać parodię. Podm iot u tw o ru i a d re sa t są jak gdyby na jed n y m po­ ziomie in telek tu aln y m i w ty m sam ym stopniu zdają sobie sp raw ę z um ow ­ ności konw encji literackich. N a rra to ra nato m iast c h a ra k te ry z u je zm ienny dystan s do zdarzeń. Nie jest on n a rra to re m całkow icie w iarygodnym . Od czasu do czasu, zawiesza jak gdyby działanie um owności konw encji, p rze­

21 R y m k i e w i c z : op. cit., s. 76.

22 Cf. B r i e : op. cit., s. 18, 38—46. C u n n i n g h a m : op. cit., s. 13.

23 A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k a : R e la cje o s o b o w e w l i t e r a c k i e j k o m u n i k a c ji [w:] P r o b l e m y socj olo gii l i te r a tu r y , red. J. S ła w iń sk i, W rocław —W arszaw a—K ra­ k ów —G dańsk 1971, s. 109— 125.

A n g ielsk i poem at heroikom iczny.., 191

ry w a ton żartob liw y i w ygłasza z całą pow agą sen ten cje i m aksym y o cha­ ra k te rz e refleksyjn y m . P ow staje w ted y dystans m iędzy podm iotem utw o­ ru i a d re sa te m a n a rra to re m , a także przede w szystkim m iędzy n a rra to ­ rem a b ohateram i. Jak o n a rra to r w szechw iedzący, w yprzedza on nie­ kiedy akcję, k o m en tu je już jej rezu ltaty , o czym świadczą w ygłaszane przez niego m aksym y i sentencje. Na przykład, w T he Rape o f th e Lock n a rra to r w yprzedza akcję, gdy m ówiąc o lokach Belindy, nadm ienia, że stan ą się one pow odem nieszczęścia.

Ta N im fa dla śm ierteln y ch zak łócen ia losów , Z ty łu g ło w y dw a p u k le p ielęg n u je w ło só w [...]

(P ieśń II, 19— 20).

Ironiczny d y stan s podm iotu u tw o ru i adresata, zarów no wobec n a rra ­ tora, jak i, szczególnie, wobec postaci, oraz k o n tra st św iata przedstaw io­ nego z im plikow anym św iatem eposu bohaterskiego spraw iają, że św iat przedstaw iony poem atu heroikom icznego poddany jest łagodnej krytyce. Ośm ieszone są try w ia ln e zdarzenia, k tó re zostały uw znioślone przez za­ stosow anie konw encji epickich i stylizow anie m iejscam i języka poem atu heroikom icznego na język eposu. Ale nie tylko św iat przedstaw iony jest w jakiś sposób ośm ieszany, gdyż rów nocześnie poprzez funkcję negacji n a stę p u je jak gdyby łam an ie czy przezw yciężanie konw encji eposu, k tó ry był w ow ym czasie w y pierany stopniow o przez po w ieść,24 chociaż w św ia­ domości literack iej epoki cieszył się n adal dużą estym ą.

C h a ra k te r sentencji, m aksym , dygresji, k tó re w y stępują często w poe­ m atach tego okresu, jest rów nież typow y dla rokoka. Podczas gdy w okre­ sie w cześniejszym m aksym praw ie nie było, a idee przekazyw ane były głów nie przez k o n stru k cję postaci czy sam ą akcję, w te j fazie rozw oju

g atunk u postaci i akcja sta ją się m niej ważne, zm ienia się też funkcja

n a rra to ra , którego często cechuje dystan s do przedstaw ionych zdarzeń. P ew n e idee przekazyw ane są nie przez postaci czy akcję, ale przez sen­ tencje, m aksym y czy d ygresje w ygłaszane przez n a rra to ra lub bohaterów . S en tencje te służą głów nie propagow aniu tego, co potocznie nazyw a się „ety k ą ep ik u rejsk ą". W szystko podlega losowi — młodość, piękność, szczęś­ cie szybko p rzem ijają, dlatego należy w ykorzystać każdą chw ilę.25 Cha­

24 M. G ł o w i ń s k i , A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k a , J. S ł a w i ń s k i : Z a r y s

te o r ii li te r a tu r y . W arszaw a 1967, s. 387; U. B r o i c h : S tu d i e n z u m K o m i s c h e n Epos. E pos i m englischen K la s s iz i s m u s 1680— 1800, T übingen 1968.

25 Oto p rzyk ład ow o w y b ra n e sen ten cje z p oem atów tego okresu: F ate w ill be Fate. A nd sin ce th ere’s n oth in g sure, V ex n ot thy s e lf too m uch, but catch

th ’ au sp iciou s Hour. (The B a tt le , s. 10). H ow fra il our span o f T im e! H ow f ix ’d its D ate, A nd g reatest W orks m ust one D ay y ield to Fate!

rak te ry sty cz n e jest też w prow adzenie w d ygresjach postaci opornej dziew ­ czyny, k tó ra za sw ój up ó r zostaje u k aran a, jak N ancy w T he K ite, k tó ra za karę jedynie asy stu je pannom m łodym w czasie ślubu, czy też S u beria w T he S h u ttleco ck, k tó ra za opieranie się B achusow i zostaje zam ieniona w drzewo. Jed y n ie najpóźniejsze poem aty tego okresu, anonim ow y u tw ó r

The P ettycoat z 1738 r. i T he T h im b le z 1743 r., zaw ierają nieliczne sen­

ten cje o ch arak terze m oralizatorskim lub satyrycznym . U w agi te do ty ­ czą próżności ówczesnej śm ietan ki tow arzyskiej, p u sto ty ich życia, potęgi złota.

P arodia w yrażona jako k o n tra st m iędzy elem entam i id entyfik ującym i i negującym i wzorzec zachodzi rów nież w w arstw ie językow o-stylistycz- nej. Podobnie jak k o n tra st św iata przedstaw ionego ze św iatem eposu był słabszy w ty m okresie niż w fazie poprzedniej, gdyż św iat p rzedstaw iony w zorow any był na świecie w yższych sfer tow arzyskich, a więc uw znieśle- nie go m iało rac ję b ytu, tak samo k o n tra st zachodzący w w arstw ie języko- w o-stylistycznej był w tym okresie m niej w yraźny. Ję zy k nie schodzi z po­ ziomu języka wniosłego do potocznego czy w ulgarnego, jak to m iało m ie j­ sce w okresie w cześniejszym rozw oju g atu n k u , ale co najw yżej przybiera m iejscam i ton konw ersacyjny. S ty l poem atów na ogół jest wzniosły, a wzniosłość osiąga się przez w yszukany dobór leksyki, użycie porów nań hom eryckich, porów nań hiperbolizujących, alu zji do H om era, W ergiliusza czy ich bohaterów oraz przez c h arak tery sty czn e dla eposu kończenie w y­ powiedzi bohaterów — „rzek ł”, „rzek ła” .

Oprócz stylizacji na język eposu bohaterskiego, m ożna i w języku dostrzec w yraźne cechy rokokow e. J e st to, w spom niana ju ż uprzednio, leksyka francuskiego pochodzenia, jak rów nież kunsztow ne barokow e po­ rów nania, na przykład:

N ie tak k ró lo w ie m łodzi, gdy w n iew o lę idą, N ie tak panna la t postęp czująca z ohydą, N ie tak k ochanek przyszłą utrącając żonę, N ie tak D am y p od eszłe w zalotach w zgardzone, N ie tak T yran bez sk ru ch y rozstając się z życiem , N ie tak Irys zm artw iona złym su k n i obszyciem , G n iew a się i rozpaczy czu je ból n ajtk liw szy, Jak ty biedna d ziew ico p u k iel tw ój straciw szy.

(P u kiel p o r w a n y , P ie śń IV , 3— 10)

W rokoku uw ażanym często za późny, „zm in iaturyzow any” b a r o k 26 obok now ych cech neoklasycystycznych w y stęp u je jeszcze w iele ten d en cji barokow ych. W niektórych angielskich p racach k ry ty czn y ch nie m ów i się o litera tu rz e rokokow ej, ale podkreśla się fakt, że barokow y n u r t jest

A n g ielsk i p oem at heroikom iczny... 193

obecny w lite ra tu rz e angielskiego n eo k lasy cy zm u .27 Zgodnie natom iast z tend encjam i neoklasycyzm u, język poem atów tego okresu jest wysoce skonw encjonalizow any, o czym św iadczą na przy k ład bardzo zbliżone w w ielu poem atach, opisy „ g ro tta ”. Jednocześnie różnorodność i bogactwo stylistyczne osiągane jest często przez stosow anie w yrazów bliskoznacz­ n y ch czy pery frazow an ie.28 Rzeczywiście, np. h erb a ta w poem acie Panacea T a te ’a n azyw ana jest „rosą niebiań sk ą” („C elestial D ew ”), „napojem F eb a” („P hoebus’s L iqu o r”), a w Л Poem upon Tea M otteaux — „życio­ d ajn y m napo jem ” („D rink of Life”), „błogosław ionym sokiem ” („blest Ju ic e ”), „po ranną ro są” („M orning D ew ”) czy „n ek tarem bogów” („The N ectar of th e Gods”).

W podsum ow aniu m ożna stw ierdzić, że poem at heroikom iczny tego okresu w ykazuje typow e cechy rokokow e. W skazuje n a to zarów no w a r­ stw a językow o-stylistyczna utw orów , jak i dobór elem entów św iata przedstaw ionego. Jednocześnie zauw aża się m alejącą fu n k cję identyfikacji konw encji eposu bohaterskiego. Dobór parodiow anych konw encji doko­ n y w any był głów nie ze w zględu na dogodność ukazania życia wyższych sfer tow arzy stw a angielskiego oraz dla celów przede w szystkim ludycz- nych. G atu nek poem atu heroikom icznego tego okresu w yk azuje pew ne zw iązki z g atu n kiem „m ock-encom ium ”. P o em aty pow stałe w ty m czasie w niew ielkim tylko stopniu pełnią fu n k cje satyryczne: w ynika to z pew ­ nego ustabilizow ania się sy tu acji społeczno-politycznej w Anglii. C ha­ rak te ry sty cz n e n atom iast jest stopniow e pojaw ianie się reflek sji satyrycz- no-m oralizatorskich w najpóźniejszych poem atach om aw ianego okresu

T he T h im b le i T h e P ettycoat. Św iadczy to, jak się w ydaje, o pew nym

przesilaniu się poem atu ty p u rokokowego i pow olnym w kraczaniu w now ą fazę rozw oju poem atu, gdzie elem en ty satyryczno-m oralizatorskie odgry­ wać będą dużo w iększą rolę.

Р Е З Ю М Е В данной статье автор показал, что английские ирои-ком ически е поэмы с 1710— 1745 лет носят элементы рококо. И сследовано двенадцать ирои-ком иче- ск и х поэм этого периода, а в основу анализа п ол ож ен о контраст м еж д у воспро­ изводительны м и конвенциям и эпоса и их пародией. О бсуж даем ы й период отли­ чается небольш им количеством пародированны х конвенций в эпосе, если срав­ ним его с ранним и поздн им периодам развития этого ж ан р а. Эти поэмы, другие и по своем у харак теру, ибо исполняли не сатирико-н равственную роль, а п ре­ им ущ ественн о разв лек ательную , что было согласно с тенденциям и рококо. В п о­ эм ах этого периода черты рококо достигаю тся благодаря т.н. эпическом у „ме­

27 Cf. D. S е с r e t a n: C la ssic ism , London 1973, s. 44— 45. 28 Cf. K o s t k i e w i c z o w a : N a rozdrożu..., s. 2.

хан и зм у”, которы й проявляется в обр азах В енеры и К уп и дон а или „миниа­ тю рны х” о б р азах сильф ов. Эти образы исполняю т зд есь п р е ж д е всего д ек ор а­ тивную роль. В поэм ах этого периода очень часто бывают пародированы и д р у ­ гие мотивы, а именно: одобрение изобретения (m o ck -in v en tio n ), гом ерический пир, совет богов, а самый характерны й для ирои -к ом и ч еск и х поэм — мотив борьбы — вы ступает зд есь очень часто как борьба м е ж д у полами. Это св и де­ тельствует о том, что прим енялись преим ущ ествен но такие мотивы, которы е д а ­ вали возм ож ность представить ж и зн ь вы сш их с ф е р общ ества Англии. И зобр а­ ж ен и е больш ого света, представленного в и р ои-ком ически х поэм ах обл адает тенденциям и рококо. Это свет салонов, в которы х царит ж ен щ и н а, а о е е л ю ­ бовны х покорен иях говорится лиш ь в н ам ёках. К другим элем ентам рококо з а ­ числяем экзотич еские ассоциации, идиллически е конвенции, подбор цвета, л и ­ ний, ф орм , а та к ж е эпи курейский хар ак тер сентенции, правил и дигрессий. Черты рококо м ож но досм отреться т а к ж е в я зы к е и стиле. И сп ользование сл о ­ варного состава ф р ан ц узск ого п р ои схож ден и я, барочны х сравнений, синоним и­ чески х слов и п ер оф р аз, дало возм ож н ость разнообразны м способом обогатить этот вид ж анра. R É S U M É

Le but de l ’article est de prouver que le s p oèm es h éro ï-co m iq u es a n g la is des an s 1710— 1745 d ém on tren t des traits ca ra ctéristiq u es d e rococo. L es m a téria u x a n a ly sés com p ren n en t douze poèm es h éro ï-co m iq u es de c e tte p ério d e-là , en ta n t que le fon d em en t des a n a ly ses on a pris le con traste qui a lieu en tre le s co n v en tio n s ép iq u es et leur parodie. À l ’ép oq u e en q u estion on p eut o b serv er la dim inution des con ven tion s ép iq u es parodiées, en com paraison de la p ériod e a n térieu re et de c e lle p ostérieu re dans l ’év o lu tio n du gen re littér a ire en question. L eur sélectio n tém oign e aussi du but, dans leq u el é ta ie n t-e lle s ap liq u ées, ce tte s co n v en tio n s n e serv en t pas qu’en p etit degré a u x buts sa tiriq u es-m o ra lisa teu rs, com m e il é ta it le cas en a u tres phases de d év elo p p em en t de c e genre, m a is co n fo rm ém en t au x ten d an ces de l’art de rococo, e lle s ont su rtou t le caractère lu d iq u e. Les tra its ca ra ctéristiq u es de rococo d es p oèm es son t so u lig n és par ain si d ite „m ach in erie” ép iq u e qui paraît dans le s p oèm es d e c e tte p ério d e-là , sou s le s fo rm es d e V énus e t de Cupidon ou en form e „ m in ia tu risée” d es sy lp h es et qui a su rtou t la fon ction décorative. A u tres m otifs, so u v en t parod iés dans le s p oèm es de c e tte p ério d e-là sont su iv a n ts: élo g e de l ’in v en tio n (m o ck -in v en tio n ), ban q u et h om érique, d élib ération des d ieu x . Par contre, le m o tif de la b ataille, le p lu s ca ra ctéristiq u e pour le poèm e h éro ï­ -com iq u e, paraît le p lu s so u v en t com m e la lu tte des sexes. L e ch o ix d es m o tifs parodiés tém oign e qu’on u tilisa it su rtou t le s m o tifs qui p erm etta ien t à m ontrer la v ie de grand m onde en A n gleterre.

D e m êm e l ’im age du m on d e p résen té dans le p oèm e h éro ï-co m iq u e e st ca r a c té ­ r is é e par les ten d an ces d e rococo; c’est le m onde de salon où règn e la fem m e, et c e sont ses co n q u êtes d ’am our m on trées de la façon a llu siv e qui sont surtout e x p o ­ sées. D 'autres élém en ts de rococo il y a des association s ex o tiq u es, des cita tio n s des con ven tion s id y lliq u es, le ch o ix d es cou leu rs, des lig n e s et des figu res, et de m êm e le caractère „ ép icu rien ” des sen ten ces, des m a x im es et des d igression s. L es traits caractéristiq u es de rococo p eu t-o n ob server a u ssi dans la sp h ère de la n g u e et sty le — c ’est l’usage du le x iq u e d’orig in e fran çaise, des com paraisons de rococo, la d iv e r sité e t la rich esse de sty le ob ten u es par l ’u sage des m ots sy n o n y m es ou d es paraphrases.