a schizohaline environment: Cenomanian of northern
Israel. Sediment. Geol. 1981 vol. 28.14. M a.r t i n J.M.M. - Las dolomias de las Cordilleras Beticas. Thesis Doct. Univ. Granada 1980 vol. 295. 15. Mu n n D., Jackson D. E. - Dedolomitization of Lower Carboniferous Dolostone in the Wirks-worth area, Derbyshire, England. Geol. Mag. 1980 vol. 117.
16. N iem czy ck a T. - Jura górna na obszarze wschodniej Polski (między Wisłą a Bugiem). Pr. Inst. Geol. 1976 t. 77.
17. Pa wł owski S. - Kredowy i jurajski rów lubel-ski. Kwart. Geol. 1961 nr 1.
18. Pery t T. M. - Charakterystyka mikrofacjalna cech-sztyńskich osadów węglanowych cyklotemu pierwszego i drugiego na obszarze monokliny przedsudeckiej. Stud. Geol. Pol. 1978 vol. 54.
19. Pery t T. M. - Sedymentacja i wczesna diageneza utworów wapienia cechsztyńskiego w Polsce zachod-niej. Pr. Inst. Geol., w druku.
20. P o d e m s k i M. - Dedolomityzacja węglanów cech-sztyńskich w rejonie Lubina. Kwart. Geol. 1973 nr 3.
21. Pu r ser B. H. - Sedimentation et diagenese precoce des series carbonatees du Jurassique moyen de Bour-gogne. 1975, These Univ. Paris Sud.
22. S h a
Q
u i n g a n, P a n Z h e n g p u , W a n g Y a o - Recent dedolomitization in the vadose zone. Sci. Geol. Sinica 1979 vol. 1 O.23. S he arma n D. J., Kh o ur i J., Ta ha S. - On the replacement of dolomite by calcite in some Meso-zoic limestones from the French Jura. Proc. Geol. Ass. 1961 vol. 72.
24. Ti s 1 jar J. - Ranodijagenetska i kasnodijagenetska dolomitizacija i dedolomitizacija u kredim karbo-natnim sedimentima zapadne i juzne Istre (Hrvatska, Jugoslavija). Geol. vjesnik 1976 vol. 29.
25. W ar rak M. - The petrography and origin of dedolomitized, veined or brecciated carbonate rocks, the "cornieules", in the Frej us region, French Alps. J. Geol. Soc. 197 4 vol. 130.
26. W o l fe M. J. - Dolomitization and dedolomitiza-tion in the Cenomanian chalk of Northern lreland. Geol. Mag. 1970 vol. 107.
27. Y e be n es A. - Estudio petrológico y geoquimico de las „Carniolas del Cretacico Superior" de la Serrania de Cuenca. 1. Symp. Cretacico de la Cordillera lberica 1975.
SUMMARY
Upper Jurassic limestones from the borehole
Hedwiżyn-2 (southern Lublin region) display severa! features indicative of dedolomitization. Dedolomitization is· shown here by marked changes in structure of crystals (from unchanged dolomite through graduał degradation of its crystalline form and complete obliteration in calcareous groundmass to crystallization of calcite and, finally, origin of poly-crystalline aggregate of the latter), This process also af-fected dolomitic groundmass, leading to formation of two types of rocks: fine-crystalline and coarse-crystalline ones as well as dedolomitization of previously dolomitized oo i ds.
The dedolomitization was soon followed by solution of. calcite which resulted in marked increase in porosity of the rocks. In the Hedwiżyn area, dedolomitization processes appear related to post-Late Jurassic uplift in the Lublin region and migration of dedolomitizing solutions downwards, mainly along numerous small-scale tectonic discontinuities.
PE3~ME
B 6yposol1 CKBa>K11tHe XeABllt>KlltH 2 (1-0>KHaSI nt06enb-ll.411tHa) B sepxHeMeflOBblX llt3BeCTHSIKax asTopoM 6blflllt 06Hapy>1<eHbl MHorne csoi1cTsa nopoA yKa3b1sat0ll.411te Ha AOflOM11tT11tlaU11tt0. AonoM11tT11tla1..111tsi 11tMeeT 3Aecb cpopMbl: llt3MeHeH11tH B CTpoeHlltllt KplltCTannos (OT Hellt3MeHHoro AOflOM11tTa 4epe3 ero nocTeneHHYl-0 AerpaAa1..111tt0 AO nonHo-ro 3aTepeHlltSI B llt3BeCTHSIKOBOM cpoHe, a noTOM Kp11tCTan-f111t3aU11tl-O KaflbU11tTa 11t o6pa30BaH11tS1 non11tKp~cTann11t4eCKoro arperaTa); AeAOf10MlltTllt3aUllt llt AOflOMIATOBOro cpoHa (AO 06pa3osaH11tS1 ABYX T11tnos nopoA - MenK0Kp11tcTann111-4ecKoro 111 KpynH0Kp111cTann1114ecKoro; AeAOflOM11tT11tla1..111111t AOflOMIATllt3aUllt Ili AOf10MlltTllt311t poBaHHblX OOIAAOB.
BcKope nocne AeAOflOM1AT11tlaU11t11t npo1113owno pacTso-peH111e Kan bUIATa Ili o6pa30BaH111e 3Ha411tTeflbHOH noplACTOCTllt nopoAa. AeAonoM11tT11tla1..111tsi s pal1oHe XeABIA>KIAHa 6b1na CBSl3aHa c n03AHOBepxHeMenOBblM B3AblMaHIAeM nt06enb-CKoro pal1oHa. AeAonoM111T1113111pyt0ll.411te paCTsopb1 M11trp111 -posan111 srny6b rnaBHblM o6pa30M BAOflb MeflKIAX TeKTO-HIA4eCKlltX CTpyKTyp.
JÓZEF WIECZOREK Uniwersytet Jagielloński
UW AGI O FACJ
I
„A
M
MON
I
TICO
R
OSSO"
UKD 551.352.47 ammonitico rosso: 552.144+ 550. 72/.74: 551.762.13/.33(4-015 +438 - 13: 234.372.43 +Pieniny)
Czerwone wapienie bulaste zwane najczęściej „am-monitico rosso" („rosso am„am-monitico") lub też „Knollen-kalke" są bardzo charakterystycznymi osadami geosynkli-nalnymi, którym poświęcono wiele uwagi (2, 17, 20). Osady te znane są z paleozoiku i mezozoiku, nie mają jednak ścisłych odpowiedników w osadach współczesnych, co utrudnia interpretację ich genezy oraz określenie zna-czenia batymetrycznego. Paleozoiczne wapienie bulaste
tej facji poznane są najlepiej z najwyższego dewonu Mon-tagne Noire i Reńskich Gór Łupkowych (35) oraz z pogra-nicza dewonu i karbonu Alp Karnijskich (4). Mezozoiczne facje typu „ammonitico rosso" opisywane były m. in. z triasu Północnych Alp Wapiennych, Dynarydów i Helleni-dów (2, 3), gdzie określane są najczęściej wapieniami halsztackimi (Hallstater Kalke). Najlepiej zbadano juraj-skie czerwone wapienie bulaste.
Ryc. 1. Czerwone wapienie bulaste - seria podtatrzańska, kelowej,
Gładkie Uplaziańskie (Tatry). Fot. J. Wieczorek. Fig. I. Red nodu/ar limestones - Subtatric Series, Callovian,
Gładkie Uplaziańskie (Tatra Mts). Photo by J. Wieczorek.
Szczególnie wiele uwagi poświęcono tej facji w jurze Alp Południowych (2, 12, 27, 33), gdzie są charakterystycz-nymi osadami, głównie w rejonie Trento (Alpy Weneckie). Występują, tu dwa poziomy, z których dolny zwany jest „Ammonitico Rosso lnferiore" i obejmuje piętra od bajosu po kelowej (w różnych profilach może mieć jednak nieco różne zasięgi stratygraficzne). Poziom ten leży na płytko wodnych utworach węglanowych, ale reprezentowany jest przez wapienie pelagiczne mocno skondensowane straty-graficznie. Ich miąższość wynosi zwykle tylko kilka metrów a o wolnej sedymentacji świadczą ponadto powierzchnie twardego dna, naskorupienia Fe-Mn oraz stromatolity. Brak tu płytkowodnej fauny bentonicznej, liczne są nato-miast amonity, belemnity i pelagiczne małże. Górny poziom wapieni bulastych zwany „Ammonitico Rosso Superiore" obejmuje wyższy kimeryd i znaczną część tytonu, a od dolnego poz*omu oddzielony jest luką straty -graficzną.' Poziom ten również wykazuje cechy sekwencji skondensowanej stratygraficznie.
W Apeninach facja „ammonitico rossó" znana jest z dolnego liasu (Toskania), ale najczęściej występuje w toarku (2, 13). W Umbrii i Marche czerwone wapienie bulaste zdaniem A. Farinacci et al. (13) wykazują cechy osadów płytkowodnych. Również tytońskie wapienie bu-laste w tym regionie uważane są za osady płytkiego morza, gdyż m. in. zawierają zachowane in situ hermatypowe korale (10).
W ostatnich latach zostały dokładniej opracowane przez H. Seyfrieda (32) sekwencje z „ammonitico rosso" w Górach Betyckich. Czerwone wapienie bulaste występują tu głównie w keloweju stanowiąc wraz z naskorupieniami limonitowymi charakterystyczny osad silnie skondenso-·
wanej sekwencji, zawierającej również liczne luki straty-graficzne. Te wapienie tworzyły się niewątpliwie na wy-niesieniach podmorskich. Wapienie bulaste występują tu także w górnej jurze (oksford-tyton) i są stowarzyszone z wapieniami pelagicznymi oraz osadami prądów zawiesi-nowych. Te odmiany wapieni bulastych tworzyły się głów nie na skłonach wyniesień. Facja „ammonitico rosso" znana jest również z jury Sycylii i łańcuchów alpejskich północnej Afryki, a jej odpowiedniki stwierdzono także w wyniku podmorskich wierceń, w zachodniej części północnego Atlantyku (5), gdzie obejmują kimeryd i niż szy tyton, podobnie jak poziom „Ammonitico Rosso
248
Ryc. 2. Czerwone wapienie bulaste seria czorsztyńska, formacja wapienia czorsztyńskiego, oksford, Czorsztyn (Pieniny); pow. x 0,5.
Fot. J. Wieczorek
Fig. 2. Red nodular limestones - Czorsztyn Series, Czorsztyn Limestone Formation, Oxfordian, Czorsztyn (Pieniny Klippen
Bełt); x 0.5. Photo by J. Wieczorek.
Superiore" w Alpach Weneckich. W Alpach Salzburskich podobne osady reprezentujące synemur i dolny pliensbach zwane są wapieniami adneckimi (Adneter Kalke) i do-czekały się również wielu opracowań (6, 16, 17). O ich szerokim rozmieszczeniu może świadczyć fakt stwierdze-nia egzotycznych bloków wapieni adneckich w utworach fliszu kredowego w tybetańskich Himalajach ( 15).
Facja „ammonitico rosso" znana jest także z Lasu Bakońskiego oraz z Bałkanów, gdzie występuje od oksfordu po tyton, lecz jej granice są heterochroniczne (31). Na terenie Polski facja ta jest charakterystyczna dla sekwencji jurajskich Tatr i Pienin (24, 25, 34). W Tatrach osady tego typu występują zarówno w serii wierchowej, jak i reglowej dolnej (podtatrzańskiej). W serii wierchowej facja ta powtarza się dwukrotnie (34). Niższy poziom czerwonych wapieni bulastych występuje w stropie autochtonicznej sekwencji tzw. liaso-doggeru, wykształconej jako dość płytkowodne osady piaszczyste, krzemionkowe i węgla nowe o bliżej nie ustalonej stratygrafii. Te wapienie bulaste są najlepiej odsłonięte w przekroju Doliny Chochołowskiej i w niższej części zawierają domieszkę materiału tery-genicznego oraz detrytusu krynoidowego. Po raz drugi wapienie buiaste pojawiają się w serii wierchowej w obrębie pelagicznej sekwencji górnojurajskiej i wiązane są z kime-rydem (34). Czerwone wapienie bulaste są jednak osadem charakterystycznym głównie w sekwencji podtatrzańskiej (ryc. 1), w której mogą pojawiać się aż trzykrotnie.
Najniższy poziom wiązany jest z toarkiem i występuje nad płytkowodnymi krynoidowymi wapieniami manga-nowymi, reprezentującymi zapewne okres spłycenia geo-synkliny, gdyż niżej leżące spongiolity i wapienie plamiste, w których autor stwierdził obecność wielu skamienia-łości śladowych (Zoophycos, Teichichnus, Planolites,
Chon-drites), tworzyły się na większych głębokościach. Dwa
wyższe poziomy czerwonych wapieni bulastych. z których dolny powstał w keloweju a górny w wyższym kimerydzie stanowią ogniwa charakterystycznej, symetrycznej sekwen-cji, której część środkową zajmują radiolaryty (24, 25). Szczególnie piękne profile tych sekwencji można badać w Dolinie Długiej i Lejowej.
W Pieninach do facji „ammonitico rosso" należy zaliczyć formację wapienia czorsztyńskiego (ryc. 2), która
w serii czorsztyńskiej obejmuje kelowej i prawie całą
jurę górną aż po dolny tyton (8). Formacja ta znana jest
również w serii braniskiej, w której obejmuje kimeryd
oraz w serii niedzickiej, w której sięga od kimerydu aż
po walanżyn. W serii niedzickiej do facji „ammonitico
rosso" należy też zaliczyć formację wapienia niedzickiego (górny bajos-kelowej), którą oddzielają od wyżejległego
wapienia czorsztyńskiego ogniwa radiolarytowe (8).
Struktura wapieni. Wapienie typu „ammonitico rosso"
wyróżniają się bulastą strukturą i czerwoną barwą. Buły
wapienne mają na ogół kilka centymetrów średnicy. Ich
kształt jest niezbyt regularny, lecz w kelowejskich
wapie-niach bulastych serii podtatrzańskiej przeważają buły o soczewkowatych kształtach. Buły tworzone są zazwyczaj przez mikryt lub biomikryt, a granice między bułami
i tłem zwykle bardziej marglistym i bardziej czerwonym
mogą być ostre lub też słabo wyrażone. Wapienie mogą
wykazywać różny stopień zbulenia i w niektórych typach
bulastość jest słabo zaznaczona (np. w kimerydzkich
wa-pieniach serii podtatrzańskiej). Buły najczęściej znajdują
się in situ, lecz spotykane są odmiany wapieni bulastych
mające charakter zlepieńców śródformacyjnych. Czerwony
kolor wapieni wiąże się z obecnością hematytu świadczą
cego o oksydacyjnych warunkach panujących na dnie ( 17).
Skamieniałości. W wapieniach typu „ammonitico rosso"
spotyka się niekiedy liczne amonity zachowane w postaci
ośródek. Częstymi skamieniałościami mogą też być
belemni-ty, łodziki, pelagiczne małże - Bositra oraz szczątki
planktonicznych liliowców - Saccocoma. Rzadziej
spoty-kane są ramienionogi czy ślimaki, a sporadycznie jedynie korale. Liczne są mikroszczątki, m. in. radiolarie, spikule
gąbek, ale brak lub ubóstwo nannoplanktonu w bułach
jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech tych wapieni„ Notowane są też skamieniałości śladowe
-.głównie Chondrites, a sporadycznie Zoophycos (17).
Geneza. Osady zaliczane do facji „ammonitico rosso"
nie reprezentują określonego jednego typu genetycznego,
można jednak podać kilka ważniejszych procesów
prowa-dzących do powstania tej bardzo charakterystycznej
struk-tury bulastej :
l. Podmorskie rozpuszczanie węglanu wapnia (tzw. „subsolution") - koncepcja ta została wysunięta przez R. Hollmanna ( 19), który uważał że okresy depozycji
mułu wapiennego przedzielane były okresami
rozpuszcza-nia, co prowadziło do powstania bulastej struktury. Mar-gliste matriks R. Hollmann uważał za pozostałość po rozpuszczeniu wapienia. Znaczenie chemicznego rozpusz-czania wapienia dla powstania bulastej struktury wapieni serii wierchowej Tatr podnoszone było przez M. Szulczew-skiego (34), a zdaniem J. Lefelda (24, 25) proces ten odegrał
podstawową rolę w powstaniu węglanowo-krzemionkowej
sekwencji z wapieniami bulastymi w serii reglowej dolnej Tatr oraz w serii niedzickiej Pienin. J. Lefeld uważa, że
radiolaryty można traktować jako reziduum powstałe
po rozpuszczaniu węglanów. Należy tu zaznaczyć, że
stwierdzenie przez S. Kwiatkowskiego (23) w radiolary-tach serii niedzickiej struktur świadczących o depozacji
mułu radiolariowego za pomocą prądów dennych stawia
taką moż\jwość pod znakiem zapytania.
2. Model diagenetyczny - postulowany przez H.C. Jenkynsa (20), zgodnie z którym powstanie bulastej struk-tury wiąże się z wczesnodiagenetyczną segregacją węglanu wapnia, tzn. rozpuszczeniem aragonitu (głównie muszli amonitów) oraz kalcytowych szkieletów kokkolitów i
wy-trącaniem bardziej odpornej na rozpuszczanie odmiany
kalcytu w postaci buł. Wolna sedymentacja stanowi ko-nieczny warunek dla powstania w tym procesie struktury bulastej wapieni.
3. Oddziaływanie organizmów penetrujących w osadzie.
Możliwość powstania struktury bulastej przy współudziale
takich organizmów rozpatrzona została przez F. T. Filrsicha (14) i takie wapienie znane są dość powszechnie w płytko
wodnych sekwencjach węglanowych (m. in. taką genezę
mają niektóre zbulone wapienie w najniższym kimerydzie
obrzeżenia Gór Świętokrzyskich; przy udziale organizmów
penetrujących w osadzie powstała też warstwa bulasta
keloweju Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej). W przypadku facji „ammonitico rosso" na współudział organizmów w powstawaniu struktury bulastej wskazywali A. Farinacci et al. (13) oraz E.L. Winterer i A. Bosellini (37).
4. Mechaniczne rozdrobnienie nieco zlityfikowanego
już osadu w wyniku działalności prądów dennych, a także
spływów czy osuwisk podmorskich. Te procesy, chociaż
notowane w literaturze (por. 34) nie odegrały istotnej roli w tworzeniu typowych poziomów „ammonitico rosso". Mimo różnych możliwości powstania struktury bulas-tej istnieje na ogół zgodny pogląd, że jej utworzenie było
związane z wczesnym etapem diagenezy. Można również
stwierdzić, że wymienione procesy wzajemnie się nie
wy-kluczają i mogły współuczestniczyć w powstawaniu
struk-tury bulastej.
Batymetria. Głębokość, na której powstawały osady typu „ammonitico rosso" budzi znaczne kontrowersje i wypowiadane były skrajne poglądy na ten temat. Za
gene-zą płytkowodną wypowiedzieli się m. in. A. Farinacci et al.
(13), F. Cecca et al. (10) oraz A. Hallam (17), natomiast
za głębokościami kilku tysięcy metrów - R.E. Garrison
i A.G. Fischer (16). Poglądy pośrednie przedstawili - V. Diersche (11) - 150-400 m, H.C. Jenkyns (21) - ok.
200-- 1000 m, A. Bosellini, E.L. Winterer (9) - 1000-1500 m i E.L. Winterer, A. Bosellini (37) - 600-800 m. Cechą
wspólną osadów typu „ammonitico rosso" jest niewątpli
wie ich depozycja w warunkach wolnej lub bardzo wolnej sedymentacji. Takie warunki najczęściej związane są z wyniesieniami podmorskimi, na których prądy morskie
nie pozwalają na akumulację większej miąższości osadów
pelagicznych, usuwają je mechanicznie czy też w procesie chemicznym, jak to ma miejsce współcześnie np. na Carnegie Ridge, we wschodniej części równikowego Pacyfiku (26). Wolna sedymentacja może też być związana ze znacznymi
głębokościami, na których dochodzi do rozpuszczania
węglanlJ wapnia w pobliżu poziomu kompensacji
kalcy-towej.
Na wyniesieniach podmorskich powstały poziomy „am-monitico rosso" charakteryzujące się kondensacją
straty-graficzną, obecnością luk stratygraficznych, powierzchni
twardego dna oraz stromatolitów i naskorupień lub kon-krecji Fe- Mn. Według klasyfikacji J. Aubouina (2)
stanowią one typ tzw. „ammonitico rosso calcaire".
Można sądzić, że ten typ wapieni powstał na głębokościach
od kilkudziesięciu do kilkuset metrów, nieobecne są bowiem
w tych sekwencjach wskaźniki ekstremalnie płytkowodnego
pochodzenia, a występujące niekiedy stromatolity inter-pretowane są raczej jako formy pochodzenia bakteryjnego
(37).
Wiele poziomów wapieni bulastych tworzyło się. na
skłonach wyniesień podmorskich. Zazwyczaj wykazują
one większe miąższości, są bardziej margliste i według
klasyfikacji J. Aubouina (2) stanowią typ „ammonitico rosso marneux". Tym wapieniom bulastym często
towa-rzyszą osady prądów zawiesinowych lub też radiolaryty.
Pod względem batymetrycznym, ten typ wapieni tworzył
się głębiej i na ogół uważa się, że sekwencje
wapienno--krzemionkowe powstały w pobliżu położenia poziomu kompensacji kalcytowej (CCD). Niektórzy (16) są zdania,
4-4,5 tys. m, czyli niemal tak głęboko jak to ma miejsce we współczesnych, bardzo szerokich oceanach. Jednakże Tetyda, z której zrodziły się łańcuchy alpejskie, zapewne nie była szerokim oceanem (1, 21, 22, 37), a w niezbyt szerokich zbiornikach położenie CCD może znacznie od-biegać od poziomu właściwego dla rozległych oceanów. Ponadto, we współczesnych oceanach głębokość położenia CCD podnosi się ku brzegoni, a facja „ammonitico rosso" to właśnie facja brzegów Tetydy. Osady te były również deponowane na skorupie kontynentalnej (nie oceanicz-nej !), co przemawia raczej za głębokościami nie większymi od 1000-2000 m, dla najbardziej głębokowodnych wa-pieni bulastych. Należy tu nadmienić, że głębokość, na której były deponowane jurajskie rediolaryty budzi rów-nież znaczne kontrowersje i wypowiadane były na ten temat równie skrajne poglądy, jak w przypadku „ammoni-tico rosso" (11, 28).
Paleogeografia. Mezozoiczna facja „ammonitico rosso" wyraźnie związana jest z wczesnymi etapami ewolucji geosynkliny alpejskiej. W mediterrańskiej części Tetydy, w której jest najlepiej poznana, facja ta pojawia się naj-częściej, bo w. środkowym triasie w hellenidach i dynary-dach,·a nieco później w triasie górnym}\' Alpach Wschod-nich. W zachodniej części Tetydy natomiast facja „ammo-nitico rosso" powszechnie występuje dopiero w toarku, a w atlantyckiej części Tetydy pierwsze jej wystąpienia notowane są z kimerydu. Toark jest okresem liasowej rewolucji w paleogeografii zachodniej Tetydy, która do-prowadziła w wyniku synsedymentacyjnych ruchów tekto-nicznych do rozpadu późnotriasowo-wczesnoliasowej plat-formy węglanowej (1, 7) i powstania u brzegów Tetydy bardzo charakterystycznej topografii, na którą składały się podmorskie wyniesienia o różnym stopniu zanurzenia (niekiedy wynurzane) oraz przedzielające je baseny.
Topo-grafia ta przypominała dzisiejszy układ basenów i hor-stów w rejonie Florydy i Wysp Bahama (5). Warto tu zaznaczyć, że na północnym skłonie Wielkiej Ławicy Bahamskiej na głębokościach 374- 500 m stwierdzono ostatnio (30) obecność osadów z bułami wapiennymi, których powstanie jest związane z wczesną diagenezą osadów przerabianych przez organizmy penetrujące w osadzie. Na mniejszych głębokościach te strefy przechodzą obocznie w powierzchnie twardego dna, gdzie silniejsze prądy nie pozwalają na akumulację osadów. Przypadki obocznego przechodzenia wapieni bulastych w powierzchnie twardego dna znane są również, m. in. z jury hellenidów
(2).
Duże kontrowersje budziły rekonstrukcje jurajskiej Tetydy określanej niekiedy mianem oceanu. Jednakże, zgodnie z nowszymi poglądami (21, 22), Tetydę zachodnią (mediterrańską) należy raczej traktować jako dość wąski zbiornik, o niezbyt dobrych połączeniach z innymi basenami oraz o zapewnie podwyższonej temperaturze wód dennych i podwyższonym zasoleniu. Te warunki można porównać do dziś panujących we wschodniej części Morza Śródziem nego, z której znane są buły wapienne mogące stanowić odpowiednik facji „ammonitico rosso" Tetydy (29).
Interesującym faktem jest zaznaczanie się w wielu profilach (m. in. w serii reglowej dolnej Tatr i w serii nie-dzickiej Pienin) sedymentacji w sekwencjach wapienno--krzemionkowych (kelowej-kimeryd), których krańcowe ogniwa stanowią czerwone wapienie bulaste, a środkowe -radiolaryty czerwone i zielone, przy" czym zielone zajmują pozycję środkową i mają wskazywać na maksimum prze-głębienia geosynkliny (24, 25). J. Lefeld sądzi, że maksimum przegłębienia geosynkliny Tatr jest skorelowane w czasie z maksimum transgresji na obszarze epikontynentalnej
250
Polski, czego przyczyną było ogólnoeuropejskie podniesie-nie się poziomu morza (25). Należy jednak zauważyć, że rekonstrukcje eustatycznych zmian poziomu morza w okresie jurajskim, które niewątpliwie musiały się za-znaczyć nie tylko na obszarach epikontynentalnych, ale i w geosynklinach, są o}?ecnie w stadium raczej roboczych koncepcji, o czym mogą świadczyć rozbieżności między krzywymi eustatycznymi przedstawionymi przez A. Halla-ma (18) oraz P.R. Vaila i R.G. Todda (36). Można się jednak zgodzić z poglądami tych autorów, że wahania poziomu Oceanu Światowego w jurze nie przekraczały zapewne 1 OO - 150 m, a zatem bezpośrednio mogły się zaznaczyć zmianami jedynie niezbyt głębokich facji.
Dla zmian głębszych facji geosynklinalnych miały większe znaczenie inne konsekwencje podnoszenia się poziomu morza - jak zmiany układu prądów czy zmiany chemizmu wód spowodowane akumulacją węglanów na rozległych płytkich szelfach. Zastępowanie w profilach geosynklinalnych osadów węglanowych - krzemionko-wymi niekoniecznie musi być związane ze zmianami batymetrii. Takie sekwencje mogą powstać w wyniku zmian warunków ekologicznych dla planktonu krzemion-kowego czy wapiennego oraz zmian położenia poziomu kompensacji kalcytowej, które zaznaczały się wielokrotnie podczas mezozoiku, w tym i w jurze (37). Można m. in. sądzić, że kryzys sedymentacji węglanowej, jaki zaznaczył się między kelowejem a oksfordem zarówno na obszarach geosynklinalnych, jak i epikontynentalnych, mógł być związany z podniesieniem się położenia poziomu CCD, podobnie jak to na większą skalę miało zapewne miejsce na granicy kredy i trzeciorzędu (38). Rejestrowanie zmiany miąższości sekwencji wapienno-krzemionkowej, a także różne nieco ich zasięgi stratygraficzne w różnych profilach, mogą być też wywołane działalnością synsedymentacyjnych ruchów tektonicznych, tak charakterystyczną dla juraj-skich brzegów TetydY..
Na koniec należy nadmienić, że facja „ammonitico rosso" tylko lokalnie przechodzi do najniższej ktredy i nie jest znana z kredy górnej ani z paleogenu. Zapewne zmiany paleogeograficzne, zmiany cyrkulacji wód oraz ich chemiz-mu, a także w końcu rozwój sedymentacji fliszowej spowo-dowały jej zanik. Facja ,,ammonitico rosso" jest więc głównie facją jurajskiej Tetydy.
LITERATURA
1. A r g y r i a d i s I., G rac i a n s k y P. de, M arc o u x J„ Rico u L.-E. - The opening of the Mesozoic Tethys between Eurasia and Arabia-Africa. Mem. B.R.G.M„ 1980 no. 115.
2. A u b o u i n J. - Reflexions sur le facies „ammoni-tico rosso". Bull. Soc. Geol. France, 1964 (7), vol. 6.
3. Bachmann G.H„ Jacobs ha gen V. - Zur
Fazies und Enstehung der Hallstatter Kalke von Epidauros (Anis bis Kam, Argolis, Griechenland). Z. Deutsch. Geol. Ges. 1974, Bd 125.
4. B a n d e I K. - Deep-water limestones from the Devonian-Carboniferous of the Carnic Alps, Austria. Spec. Publs. Int. Ass. Sediment. 1974 no. 1.
5. Ber n o u 11 i D. - North Atlantic and Mediter-ranean Mezozoic facies: a comparison .. In. Rep. DSDP, 1972, vol. 11.
6. Ber n o u 11 i D„ Je n k y n s H. C. - A Jurassic basin: the Glasenbach Gorge, Salzburg, Austria. Geol. Bundesanstalt Wien. Verh„ 1970, H. 4.
7. Ber n o u 11 i D„ Je n k y n s H. C. - Alpine, Mediterranean and North Atlantic Mesozoic facies
in relation to the early evolution of the Tethys. S.E.P.M. Spec. Publ. 1974 no. 19.
8. Bi r k en maj er K. - Jurassic and Cretaceous lithostratigraphic units of the Pieniny Klippen Bełt, Carpathians, .Poland. Studia Geol. Polonica, 1977
vol. 45, ,
9. Bose 11 i n i A„ W i n tere r E. L. - Pelagie limestone and radiolarite of the Tethyan Mesozoic: A genetic model. Geology 1975 vol. 3.
1 O. C e c c a F. et al - Tithonian „Ammonitico Rosso" near Bolognola (Marche-Central Apennines): a ~hallow water nodular limestone. [In:) Farinacci A., Elmi S. eds. Rosso Ammonitico Symposiurn Proceedings,.
1981.
11. Dier s che V. - Upper Jurassic radiolarites in the Northern Calcareous Alps (Upper Austroalpine Unit) [In:) ·Closs H„ Roeder D., Schmidt K. edts. Alps, Apennines, Hellenides. E. Schweizerbart'schę Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1978.
12. D r i t t e nb a s s W. - Sedimentologie und Geo-chemie von Eisen-Mangan fiihrenden Knollen und Krusten im Jura der Trento-Zone (ostliche Siidalpen, Norditalien). Eclogae geol. Helv. 1979 vol. 72.
13. F a r i n a c c i A. et al. - Ammonitico Rosso facies in the framework of the Martan-Mountains. paleo-environmental evolution during Jurassic. [In:] Far-inacci A., Elmi S. eds. Rosso Ammonitico Symposium Proceedings. Roma 1981.
14. F ii r sich F. T. - Thalassinoides and the origin of nodular limestones in the Corallian Beds (Upper Jurassic) of southern England. N. Jb. Geol. Palaont. Mh. 1973 H. 3.
15. G a n s s e r A. - Geology of the Himalayas. Intersci. Publ. London 1964.
16. Garri son R.E.; Fischer A.G. Deep--water limestones and radiolarites of the Alpine Jurassic. S.E.P.M. Spec. Publ. 1969 no. 14.
17. Ha 11 am A. - Sedimentology and palaeogeographic significance of certain red limestones and associated beds in the Lias of the Alpine region. Scottish J. Geol. 1967 vol. 3.
18. Ha 11 am A. - Eustatic cycles in the Jurassic. Palaeogeogr., Palaeoclimatol.,"Palaeocol. 1978 vol. 23. 19. Ho 11 ma n n R. - Subsolutions-Fragmente. N. Jb.
Geol. Palaont. Abh. 1964 Bd 119.
20. J e n k y n s H. C. - Origin of red nodular limestones · (Ammonitico Rosso Knollenkalke) in the
Mediter-ranean Jurassic: a diagenetic model. Spec. Publs. Int. Ass. Sediment. 1974 no. 1.
21. Je n k y n s H. C. - Tethys: past and present. Proc. Geol. Ass. 1980 vol. 91.
22. K e 1 t s K. - A comparison of some aspects of sedimentation and translational tectonics from the Gulf of California and the Mesozoic Tethys, Nor.them Penninie Margin. Ecologae. geol. Helv. 1981 vol. 74. 23. K w i a t k o w s k i S. - Sedimentation and diagenesis
of the Niedzica Succession radiolarites in the Pieniny Klippen-Belt, Poland, Ann. Soc. Geol. Poloniae 1981 vol. 51.
24. Le fe 1 d J. - Middle-Upper Jurassic and Lower Cretaceous biostratigraphy and sedimentology of the sub-tatric succession in the Tatra Mts (Western Carpa-thians). Acta Geol. Pol. 1974 vol. 24.
25. Le fe 1 d J. - Upper Jurassic radiolarite-nodular limestone vertical symmetry in the Polish Central Carpathians as reflection of regional depth changes in the ocean. Studia Geol. Pol. 1981 vol. 68.
26. Ma 1 fa i t B. T., A n de 1 T. H. van - A modern oceanie hardground on the Carnegie Ridge in the eastern Equatorial Pacific. Sedimentology, 1980 vol. 27. 27. Mass ar i F. - Oncoliti e stromatoliti pelagiche nel Rosso Ammonitico veneto. Mem. Inst. Geol. Min. Univ. Padova, 1979 vol. 32.
28. Me Br id e E. F„ Fo 1 k R. L. - Features and origin of ltalian Jurassic radiolarites deposited on continental crust. J. Sed. Petrol. 1979 vol. 49.
29. M ii 11 er J., Fabr i ci us F. - Magnesian-calcite nodules in the Jonian deep sea: an actualistic model for the formation of some nodular limestones. Spec. Publs. Int. Ass. Sediment, 1974 no. 1.
30. M u 11 i n s H. T. et al. - Nodular carbonate se-diment on Bahamian slopes: possible precursors to nodular limestones. J. Sed. Petrol. 1980 vol. 50. 31. S a p u n o w I. G„ Z i e g 1 e r B. - Stratigraphische
probleme im Oberjura des westlichen Balkangebirges. Stuttgarter Beitr. Naturk. 1976 nr 18.
32. S e y fr i e d H. - Uber die Bildungsbereiche medi-terraner Jurasedimente am Beispiel der Betischen Kordillere (Siidost-Spanien). Geol. Rundschau 1980 Bd 69.
33. St ur a n i C. - Ammonites and stratigraphy of the „Posidonia alpina" beds of the Venetian Alps. Mem. Ist. Geol. Min. Univ. Padova,· vol. 28.
34. Szu 1 cze wski M. - Spostrzeżenia nad genezą tatrzańskich wapieni bulastych. Roczn. Pol. Tow. Geol. 1965 vol. 35.
35. T u c k e r M. E. - Sedimentology of Paleozoic pelagic limestones: the Devonian Griotte (Southern France) and Cephalopodenkalk (Germany). Spec. Publs. Int. Ass. Sediment. 1974 no. 1.
36. V a i 1 P. R., Todd R. G. - Northern North Sea Jurassic unconformities, chronostratigraphy and sea--level changes from seismic stratigraphy. [In:] Proc. Petrol. Geol. Continental Shelf of North-West Europe Conference, England 1980.
37. W i n tere r E. L., Bose 11 i n i A. - Subsidence and sedimentation on Jurassic passive continental margin, Southern Alps, ltaly, AAPG Bull. 1981 vol. 65. 38. W o r s 1 e y T. - The Cretaceous-Tertiary boundary event in the ocean. S.E.P.M. Spec. Publ. 1974 no. 20.
SUM MARY
The paper deals with "Ammonitico rosso" facies, especially characteristic for margins of Mediterranean Tethys in the Jurassic. In Poland, this facies is known from the high-tatric (2 horizons: Callovian and Kim..: meridgian) and sub-tatric (3 horizons: Toarcian, Callovian and Kimmeridgian) series in the Tatra Mts, the Pieniny Klippen Bełt, mainly the Czorsztyn (a single, Callovian--Lower Tithonian horizon) and Niedzica (2 horizons: Bathonian-Callovian and Kimmeridgian-Valanginian) senes.
Red nodular limestones, typical of that facies, may vary in the mode of origin (early-diagenetic seggregation of calcium carbonate, activity of burrowers, solution of calcium carbonate and mechanical disintegration of sedi-ment) and presumably depth at which they have' been formed. · Several horizons of nodular limestones originated on shoals at depths varying from some tens to hundreds meters. Deeper water horizons of such limestones, often alternating with radiolarite ones (e.g. those from the sub--tatric series in the Tatra Mts and Niedzica series in the
Pieniny Klippen Bełt), originated in basins and on slopes of shoals, at depths presumably not greater than I 000-2000 m, above CCD. In the Jurassic, Mediterranean part of the Tethys was a narrow, partly landlocked basin, in which CCD was situated at depths smaller than in modern, wide oceanie basins.
PE31-0ME
B cTaTbe paccMaTp111saeTCR cpau111R „aMoH111T111Ko pocco" oco6eHHO xapaKTep111cT111YecKa11 ,D,n·R t0pcK111x 6eperos Me-All1TepaHCKoro TeT111Ca. B nonbwe :na cpau111R BCTpe4aeTCR s TaTpax s sepw111HH0.:1 cep111111 (2 rop11130HTa - Kennose.:1 111 K111Mep111,D,>t<) 111 B no,D,TaTp111HCK0.:1 cep111111 (3 rop11130HTa Toap, Kennosei/i 111 Kll1Mep111,D,>K), a TaK>Ke B neH111Hax -rnaBHblM o6pa30M B 40pWTll1HCKOiil cep111111 (I rop11130HT Kennoseiil-H111>KHl!1.:1 Tll1TOH) 111 He,D,3111UK0.:1 (2 rop11130HTa -6aT-Kennose.:1 111 K111Mep111,D,>t<-sanaH>K1!1H).
KpaCHb1e >t<ensa4Hb1e 1113seCTHRK111, xapaKTep111cT111Ye-CK111e ,D,IlR :noill cep11111, MoryT 1!1MeTb pa3Hb1.:1 reHe3111c (pa-Hee,D,111areHeT1114ecKaR cerperau111R Kap6oHaTa KanbU"1R,
,D,e-RTenbHOCTb opraH"13MOB neHeTp1-1pyt01l.\l!1X B oca,D,Ke, pac-TBOpeH111e Kap6oHaTa KailbUl!IR, MexaH1t14eCKaR,
,D,e3"1H-Terpau111R oca,D,Ka). OH111 o6pa3osan111cb sepoRTHO Ha
pa3Hoiil rny6111He. MHorne rop11130HTb1 >KensaYHblX 1113-secTHRKOB oca>K111Baf1"1Cb Ha nO,D,MOpCK"1X B03BblWeH-HOCTRX Ha rny6111He OT HeCKOI1bK"1X ,D,eCRTKOB ,D,O HeCKOI1b-K"1X COT MeTpOB. 6onee rny6oKOBO,D,Hble ropL130HTbl 3T"1X "13BeCTHRKOB 4aCTO BblCTynatOT nonepeMeHHO c rop11130H-TaMll1 pa,D,111onRp111Tos. B no,D,TaTp"1HCKoiil cep111111 TaTp ł1 He,D,3"1UKOiil cepi.1111 neH"1H OH"1 OCa>K111BaJ1"1Cb B 6accei/iHax 111n111 Ha CKilOHax nO,D,MOpCK111X B03Bb1WeHHOCTeill Ha rny6111He He 6onee 1000-2000 M, sb1we rop11130HTa CCD. B Y3K"1M, 4aCT"14HO orpaH"14eHHblM 6acceii1He, KaK"1M B t0pCKOii1 c111cTeMe 6btfl 1':1e,D,111TepaHcK111iil TeT111c, 3TOT rop"130HT 6btn pacnono>KeH Ha MeHbweill rny6111He, YeM 3To Ha6nt0,D,aeTCR s cospeMeHHbtX 06w111pHbtx oKeaHax.
TADEUSZ M. PERYT
Instytut Geologkzny
OSADY CALICHE W
CECHSZTYŃSKIMDOLOMICIE
GŁÓWNYM(Ca 2) OKOLIC KALISZA
Kalkret (caliche) tworzy się w strefie wadycznej, w za-sadzie w klimacie półsuchym, w rezultacie rozpuszczania, ponownego wytrącania, mikrytyzacji, brekcjowania, . re-krystalizacji i mechanicznego rozwarcia. W wyniku szcze-gółowych badań czwartorzędowych osadów caliche możliwe było opracowanie schematów powstawania sekwencji cali-che, które są bardzo pomocne podczas interpretowania kalkretów kopalnych - szczątkowo na ogół zachowanych.
Jest to związane z dużą podatnością osadów caliche na erozję, ze względu na miejsce ich występowania (znacznie powyżej poziomu morza). Zachowanie caliche w stanie kopalnym jest możliwe wtedy, kiedy wkrótce po. ich utwo-rzeniu następuje transgresja lub zachodzi subsydencja i z tego względu liczba stanowisk kopalnych caliche jest stosunkowo niewielka.
Obecność osadów caliche stwierdzono w najniższej części dolomitu głównego (Ca 2) w otworze Florentyna IG 2 w okolicach Kalisza (ryc. 1). Caliche z Florentyny wykazują wiele podobieństw do karbońskich caliche z Derbyshire (1) i z Kentucky (6). We wszystkich brak wadoidów, które są charakterystycznym składnikiem wielu kopalnych caliche ( 1 O), w tym także opisanych z wapienia cechsztyńskiego (Ca 1) Polski zachodniej ( 11) i północnej (12).
Podłożem wyraźnie dwudzielnej sekwencji dolomitu głównego są anhydryty pasemkowane i żyłkowane, w najwyższej części z przerostami dolomitu o grubości do 1 cm. Dolną część sekwencji dolomitu głównego tworzą dolomity składające się z występujących w zmiennej pro-porcji: intraklastów (ryc. 2, fot. 1, 5, 7) - ostrokrawędzis tych fragmentów (o średnicy do 10 mm) madstonów (niekiedy laminowanych - ryc. 2, fot. 7), peloidów i nie-regularnych porów wypełnionych sparytem (ryc. 2, fot.
I - 5, 7, 8) oraz pokryw węglanowych (ryc. 2, fot. 8). 252
UKD 552.14 caliche:551.466.78:551.736.3(438-35 Kalisz-O)
Matriks jest głównie mikrytowa. Górna część sekwencji dolomitu głównego to madstony (rzadko wakstony) z muszlami małżów, małżoraczków oraz otwornicami jedno-seryjnymi, ciemnoszare do czarnych, o oddzielności łupko wej. Utwory te powstały w środowisku głębokosublitoral nym. Ryc. 2 znajduje się na 4 str. okładki.
Typ intraklastów występujących we Florentynie jest dość często spotykany w wapieniach o genezie płytko wodnej i powstaje w rezultacie wysychania supralitoral-nych, częściowo zlityfikowanych madstonów (5) i - wydaje się - taka była też geneza niektórych spośród intraklas-tów, ale w większości intraklasty powstały w rezultacie rozrywania biofizycznego i 'rozpuszczania biochemicznego osadu macierzystego przez korzenie roślin. Z tego względu utwory dolnej części sekwencji dolomitu głównego we Florentynie można określić jako kalkretowe ryzobrekcje (7; od gr. rhidza - korzeń), składające się z kanciastych fragmentów twardego kalkretu, tkwiących w niezróżnico wanej mikrytowej matriks, która to matriks często zawiera liczne systemy korzeni lub dowody wcześniejszego ich istnienia (ryc. 2, fot. 1, 5, 7, 8).
O pierwotnej obecności korzeni świadczą formy inter-pretowane jako ryzolity (ryc. 2, fot. 2 -4, 7, 8) - struktury organosedymentacyjne utworzone przez korzenie (8). Są to nieregularne najczęściej pory, o średnicy do 0,6 mm, wypełnione sparytem i otoczone ścianką mikrytu o grubości od 0,02 do 0,06 mm; ścianka ta często wykazuje nieregular-ną laminację. Bardzo często pory te są oddzielone od siebie siecią ścian mikrytowych. Formy takie są interpretowane jako tekstura alweolarna ograniczona do kalkretów (4) i utworzona przez depozycję drobnoziarnistego węglanu wapnia wokół gnijących korzonków. Wreszcie należy wspomnieć o obecności tekstury grudkowej (ryc. 2, fot. 6), powstającej w rezultacie zmian neomorficznych
